«Филология ғылымдары» сериясы Серия «Филологические науки»
Абай атындагы ҚазҮПУ-дың Хабаршысы, «Филология гылымдары» сериясы, Л
жүктеу/скачать 1,79 Mb. Pdf көрінісі
|
Хабаршы вестник
| Абай атындагы ҚазҮПУ-дың Хабаршысы, «Филология гылымдары» сериясы, Л
г в2 (32),2010ж. г саудасы» өлендері шағын драмалық тартысқа құралған өлеңдеріндегі драмалық тартыс пьесадағыдай болмайды. Драмалық тартыс өлеңдегі айтыс элементтерімен байланысты" [1,30 б] деген тұщымды пікір айтады. Сөйтіп, қазақ жазба әдебиетіндегі фольклорлық айтыс мүмкіндіктерін әр кез арттыруға үлес қосып келген бұрынғы мысал үлгілері кейінірек қазақтың айтыс түріндегі төл мысалдарының туып қалыптасуына жол салған тәрізді («Ат пен иесі», «Көкқұтан мен шымшық», «Қарашекпен мен қасқыр», «Жұманазар мен домбыра», «Тоқты мен қасқыр», «Темірбай жырау мен сиыр», «Бабақбай мен қасқыр», «Ыдырыс пен тайлақ» т.б.). Бұлардың шығарушысы белгісіз болғанымен, кейінгі әдеби айтыстарда белгілі ақынның, яғни шығарушысының атымен аталуының өзі оның ендігі жерде фольклорлық емес, әдеби туындыға айналғандығының толық куәсі болады. Өзіне дейінгі жазба әдебиетіндегі айтыстардан өзгеше мазмұнға құрылған М. Көпейұлының бір айтысы «Күйеу Мағзұм мен аруақтар» деп аталады. Бұл айтыс Мәшһүрдің қаламынан шыққан барша жазба айтыстары ішіндегі ең тылсымды, ең бір романтикалық мистикаға оранып, бүған дейін нақты өмірілік оқиғаның негізінде туындаған “Мешіт зары” өлеңінің өңделген нұсқасы немесе оның ең алғаш шығармашылықпен поэтикалық барлануы деудің біріне кейін әдебиет тарихын зерттеушілердің тоқтам жасайтын кезі келер. Бұл арада біз тек осы екеуінің түп негізі бір екендігін ғана көрсетіп отырмыз. Осы арқылы ақын ислам дінінің кейбір жетесіз жандар тарапынан өз өңірінде корлануын сездіріп, нақты адамдардың аттарын ауызға алады. Баянауылдағы мешітті жөндеуге деген ақша желініп қойып, осы іске бастамашы болғандар кейін шын дерегін тексерген кезде бір-біріне сілтеп, шын кінәлі жан табылмайды. Осыған ыза болған Мәшһүр осы тақырыпқа екі рет айналып соққан сияқты. Бабаларымыз айтыспен бірге небір тарихи жырларды да көнеден бізге жеткізді. Осы тұрғыдан алғанда «Оғызнаме» аңыз-жыры түркі-моңғол халықтары эпикалық аңыздауларының көне үлгісі тәрізді. Көне сарындар қазақ жазба ақындарының шығармашылығында қайтадан бой көтеріп, әдеби үдерісіміздегі өнімді бір салаға айналды. Олардың тарихи такырыпқа жазылған туындыларындағы ертеден келе жатқан сарындар ХІХ- ХХ ғғ. діни-ағартушылық ағым өкілдерінің ислам әдебиетінің дәстүрлі канонданған тарихи қаһармандарымен үндесіп, тіпті қазақ әдебиетінің бұрыннан келе жаткан тел туындысындай жымдасып кеткендігін олардың шығармашылығы бойынан айқын аңғара аламыз. Осы тұрғыдан қарастырар болсақ, онда діни шежірелік тарамдау Мәшһүрде біршама көмескі, Шәдіде айқын танылып отырады. Біз ауызға алған кезеңдегі ақындар туындыларындағы Пайғамбарымызды ұлықтауда академик Р. Бердібайдың айтуы бойынша: 1) «киелі ақша бұлт», 2) «жауырындағы мөр», 3) «отқа салса күймейді», 4) «Түс көру», 5) «Қаһарманның киелі (магиялық) әрекеті», 6) «Жеті қат көк», 7) Пырақ сияқты жеті сарны бар[2,30 6] екендігіне көз жеткіземіз. Осындай ислам әлеміне тән сарындар М. Көпейұлында діни дастандарында да бой көрсетеді. Үшінші бір айта кетер мәселе Жүсіп Баласағұнның «Кұтадғы білігі» мен Махмұт Қашқаридің «Диуан ат түркінде». Ахмет Яссауидін «Даналық диуанында» түркінің ежелден тамыр тартқан ауыз әдебиеті дәстүрінің де, бізге белгілі және белгісіз халық шығармаларының үлгілері де молынан кездеседі. Осы жарасымды үндестік араға ғасырлар салып, ХІХ-ХХ ғғ. діни-ағартушылық ағым өкілдерінің шығармашылығында бой көрсете бастады. «Құтадғы білікте» белгілі бір өмір құбылыстары түрліше дәстүрленген халықтық ұғым, наным-сенімдер тұрғысынан бағаланып отырады, қазіргі ұлттық даналықтарымызбен үндесетін мақал-мәтелдер, нақыл, қанатты сөздер де жиі қолданылады. Бұлар ондағы өлең қатарларын айрықша ажарға бөлейді. Осыны сезгендіктен жыраулар мен ақындар XX ғ. басына дейін осы дәстүрлі өлеңдік үлгіні не бір тармақтық-мәтел түріндегі, не екі тармақтық- мақал түрінде не болмаса, төрт тармақты - билер тақпағы түрінде кеңінен қолданылып келді. Бұл әр ақын ұлт әдебиетінде бұлжытпай сақтайтын әдеби заңдылыққа айналды. Біздің әдебиетіміз Жүсіп Баласағүнның шешендік ой толғауын өзіне серік ете білді. Әлі де серік етіп келеді. Енді Мәшһүр өлендерінде кездесетін осындай тармақтық, қос жолдық үлгінің, билер тақпақтауының кездесуін молынан байқаймыз. Сөзіміз дәлелді болуы үшін осылардан бірді- екілі мысал келтіре кетелік. • Құдайдың жақсылығы басыңда тұр. • Жақсы-жаз,жаман адам-зымыстан қыс. • Оңдырмас мынау қойшы бізді бағып, Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Филологические науки». А'' 2 (32), 2010 г. • Сіңбей тұр ішкен тамақ бойға жағып. Немесе Өз жұртын оңған барма жатқа сатқан, Ерді елдің пайдасы үшін хак жаратқан. Ойлайтын елдің қамы ерді жібер, Жерінен суырып алып көрде жатқан. Біз келтірген өлең орамдарынан ертедегі өткен Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари және Ахмет Яссауилердің қанатты сөздерді өз дәуірінде қалай мол пайдаланса, олардың заңды мұрагерлері XIX ғ. соңы мен XX г. басындағы қазақ ақындары да сонша молынан пайдаланғандығын сол дәуір әдебиетіндегі шығармалардан көптеп кездестіреміз. Дуние жүзіндегі халықтардың дәстүр, салт-сана, тіл жақындығынан туатын ауыс- түйістер фольклорлық мұраның тағы да бір аукымды саласы болып табылады. Мұны ғылыми терминмен “тарихи- мәдени типология” деп атауға болады. Көршілес шығыс елдерінен ауысқан шығармаларды осы топта алып қарау керек. Арғы түбі араб, парсы, үнді елдерінен тараған көптеген сюжеттік-фабулалардың қазақ арасына танымал болуының мәні осында. «Сейфулмәлік», «Жүсіп - Зылиқа», «Таһир - Зухра», «Ләйлі - Мәжнүн», «Баһрам», «Төрт дәруіш», «Тотынаме», «Хамуснаме», «Рүстем-Дастан», «Ескендір Зұлқарнайын» секілді жыр аңыздар, Орта Азия, Орта Шығыс елдерімен рухани, мәдени байланыстың күшеюі әлемінің ғажайып ертегілері «Мың бір түннің» тікелей әсерімен ауызша да, жазбаша да кеңінен мәлім болған туындылар - өз алдына бір белек болса, қазақ жеріне ислам дінінің таралуы арқылы шығыс халықтары шығарған көркем әдеби жәдігерлердің көптеп тамыр артуына септескен. Ислам дүниесінің қасиетті кітабы “Құранның” ішіндегі аңыздар мен тәмсілдер, мысалдар мен ғибраттар, даналық, имандылық сөздері түркі жұртының тағылым алатын, рухани жан дүниесін тазартатын, адамшылық тәлім-тәрбие алатын дәріс- сабақтарына айналды. Бұл қатарда XIX ғ. мен XX ғ. басындағы қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым ақындарының шығыс кітаптарынан ауысып келген қаншама сюжеттік негіздерді қазақ табиғатына жақындатып, жаңаша құлпыртып сөйлегенін де айтуымыз керек. Қазақ даласына ертек, аныз болып тараған хисса-хикаялардың барша түп төркіні шығыстық екенін айна- қатесіз дәлелдейтін әдеби мысалдар өте мол. Қазақтың белгілі шайырлары Шәді, Жүсіпбек, Ақылбек, Ақыт, Ораз молда, Майлы, Мұсабек, Нұралы, Тұрмағамбет және М. Көпейұлы қисса, дастандарының сарыны шығыс халықтары арқылы келгені дәлелдеуді керек етпейді. Бұл біз келтірген мысалдар қазақ фольклоры мен жазба әдебиетінде тегі мен түбірі бір шығыстан өрбіген көркемдік қазынаның аса қомақты екенін керсетеді. Сондықтан бүларды жекелеп те, такырыптық, оқиғалық жүйемен топтап та шолып, тексеріп шығу елдік мәдениетіміздің терең қабаттарын танып білу үшін аса қажет дүние. Діни тақырыпқа жазылған қиссалардың бұрын қазақ арасында зор даңққа ие болғанын да ұмытуға болмайды. Олардың мәтіндері бүгінгі талғампаз оқушы қауымның рухани-мәдени игілігіне айналуы тиіс. Барлық рухани мұраны игергенде ғана дамыған елу елдің қатарына қосыламыз деп отырған ұлтымыздың адамзат өркениеті жолындағы орны мен мәнін санаға сіңіріп, табиғи дамудың болашағына соқпақ салуға болады. Түрік халықтарының фольклорлық мұрасындағы үндестіктер, сарындастықтар, түбірлестіктер біз атап керсеткеннен анағұрлым көп екендігі белгілі жайт. Түркі халықтарының ауыз әдебиетіндегі адамзаттық ортақ сипат алатын тарихи-типологиялық ұқсастықтарды сөз етпегеннің өзінде соншалық мол ескерткіштің XIX ғ. мен XX ғ. басындағы Орта Азия әдебиетінде бір арнадан тарайтынына көз жеткізе аламыз. Қазақ ақындарының қиссасы мен дастандары қырғыз бен қарақалпақ әдебиетінің дамуына тұсау болғандығын ендігі жерде жасырып жабуға болмайды. Олардың тілін Қазан төңкерісіне дейін АҚШ пен Англия тілші ғалымдары қазақ тілінің диалектісі деп қарастырғандығы, кейбіреулері әлі күнге осы пікірді қолдап келе жатқандығын естен шығармауымыз керек. Мұның ғылым үшін маңызы өте-мөте зор. Сол үшін жазба әдебиет мен фольклордың барша жанрындағы ұксастықтар мен өзгешеліктер заңдылықтарын ашатын терең зерттеулер жасалуы керектігі түсінікті. Осы кезге дейін осыған байланысты жүйелі де бірізге түскен ғылыми жұмыстардың жеткілікті жүргізілмегені белгілі. Оның объективтік те, субъективтік те себептері бар. Түрік халықтарының көбі ғасырлар бойында өзге империялардың отары болып келгендіктен, тілі, тарихы, тағдыры жақын туыстас халықтармен еркін мәдени-рухани қарым- қатынас жасауына еш мүмкіндік болмады. Түрік халықтарын әлемдік деңгейдегі озық оқуға, білімге, өзара ынтымаққа шақырған діни-мәдени ағартушылар мен ойшылдарды пантүрікшіл деп “қаралап”, |