Фольклор м.Әуезов – фольклортанушы
Маусымдық ғұрып фольклоры
жүктеу/скачать 214,39 Kb.
|
| 74. Маусымдық ғұрып фольклоры
Қазақтың ғұрып фолькоры үш саладан тұрады:отбасы фолькоры, маусымдық фольклор, наным-сенім ғұрпы фольклоры. Соның ішінде маусымдық фольклорға тоқталсақ.Басқа халықтардағыдай қазақ халқында да тұрмыс-тіршіліктің салаларына қарай әр алуан мереке болған. Ондай мерекелер шаруашылықтың ыңғайына қарай жылдың әр мезгілінде мейрамдалған. Сол себептен олар маусымдық сипатты болған. Әлбетте, мерекелер кезінде неше түрлі ойын-сауық, ырым-кәде, ән мен жыр орындалған және бұлар белгілі бір еңбек-кәсіпке байланысты болған, сондықтан сол еңбектің үстінде, я болмаса оның алдында атқарылған. Еңбектің түрі мен жылдың мезгіліне қатысты болғандықтан ол мерекелер кезінде орындалатын өлеңдердің тақырыбы да, мазмұны да әр алуан әрі нақты. Мұндай мерекелерді, шығармалар мен ғұрыптарды орындалу мезгіліне қарай көктемгі, жазғы, күзгі және қысқы, ал тақырыбына қарай бақташылық, егіншілік және діни деп, шартты түрде болса да, жіктеуге болады. Жалпы,маусымдық ғұрып фольклорының ең көбірек тараған түрі-Наурыз жыры және жарапазан болып табылады. 1)Наурыз жыры.Наурыз мерекесі. Қыс ызғары кетіп, жаздың келуі — тіршіліктің ең сәтті кезеңінен саналған Оны шығыс елдері жыл басы — Наурыз,- ұлыстың ұлы күні ретінде қарсы алып, тойлайтын болған. Қазақ арасында да жыл басы — наурыздың 22 жұлдызы болып саналған. Осы орайда туған өлеңдерді ұлыс жырлары дейміз. Бұл күні тоқсан шығып, күн жылиды, жердің тоңы кетіп, өсімдіктерге жан ене бастайды. Күн мен түң теңеледі. Қыстауда отырған ел жайлауға көшеді. Мал төлден, сүт көбейеді, жатақтар соқа-сайманың сайлап егіске шығады. Ұлыс күні әрбір үй жеті түрлі дәннен наурыз көже жасап, бір-бірін шақыратып болған. Арпа, бидай, тары, бұршақ жүгері сияқты түрлі дәндер елдің сол кездегі ұғымы бойынша жеті түрлі тірліктің иесіне берілген атама болып саналған. Сол көжені жұрт үй жағалап жүріп ішкен. Мұны — ұлыс тойы дейміз. Тойға келген жұрт: «Амансыз ба? Ұлыс оң болсып, сүт мол болсын, Қайда барсаң жол болсын. Ұлыс бақытты болсын, Төрт түлік ақты болсын, Бәле-жала жерге енсін» деп бір-біріне жақсы тілек білдірген. Ұлыс күндері жастар ойнап-күледі, қарт-қариялар еңбек адамдарына ақ бата береді. Демек наурыз жайындағы өлең-жырлардың да еңбекпеп тығыз байланысы бар. Наурыз жырлары қазақ фольклорында айтарлықтай көп емес. Оның бір саласы төрт түлікке байланысты туған өлеңдермен байланысып жатады. Ұлыс жырларының мәні ескірмек емес. Өйткені оның тамыры өте тереңде халықтың көне дәуірлердегі тұрмыс-тіршілігімен тығыз байланысты. Талдау:
Автор:Қорғанбек Аманжол Атауы:Наурыз жыры Тақырыбы:Наурыз мейрамы, наурыз айының келуі Жанры:ғұрыптық жырлар Идеясы:Наурыз айының берекесін, наурыз мейрамының ерекшелігін сипаттау Шумақ саны-8 Тармақ-40 Бунақ-1 Буын-8 Көркемдегіш құралдар :қайталау Жай қайталау түрі. Өлеңде әр шумақ соңындағы екі жол қайталанып отырады. 2)Жарапазан. Жарапазан-маусымдық ғұрып фолькорына жататын,түркі халықтарының, әсіресе, мұсылман халықтары арасында кең таралған тұрмыс-салт жырларының бірі.Ол қасиетті Рамазан айында айтылады. Негізінен, жарапазанды көбіне жас балалар Рамазан айы келгенде үй-үйді аралап айтатын болған.Белгілі Алаш қайраткері Ахмет Байтұрсынұлының айтуы бойынша,жарапазанды айтушыларға жас шектеуі қойылмаған.Оны кім айтып келсе де ,үй иесі қатты қуанып, ерекше сыйластықпен қарсы алған деседі.Үй иесі жарапазан айтушының тілектері қабыл болып,періштенің құлағына шалынсын деген ниетпен батасын беріп, сыйлықтар тарту еткен. Жарапазан айту Орта Азия халықтарының ислам дінін ұстанатын мемлекеттерінде таралған. Мысалға, жарапазан жыры қазақ халқымен қоса, өзбек, түрікмен,түрік халықтарында да айтылады.Дегенмен,әр халықтың жарапазан жырын айту дәстүрі әр қалай болып келеді. Осы жыр құрылымы мен айырмашылықтарына тоқатала кетсем. Мысалға, түрік және қазақ халқының жарапазан жырын алсам, 1)Қазақ халқында жарапазан жыры кешкілік кезде,ораза тұтушылардың ауыз ашар уақытында айтылады. Ал түрік халқында жарапазан жыры түн уақытында, яғни, ауыз бекітер кезеңде айтылады. Олар осы уақытта жарапазан айтып, ораза тұтушыларды сәресіне оятады. 2)Қазақ халқында жарапазан өлең түрінде айтылса, түрік халқында ол көбіне барабанның,яғни, дағыраның сүйемелденуімен айтылады.Олар дағыраны мейлінше қатты соғып, көшелерді аралап, ораза тұтушыларды оятады. Бұрынғы кездерде бір топ адам жиналып, жаяу көшелерді араласа, қазіргі күнде әртүрлі көліктермен де осылай дағыра соғып,жарапазан айтады. 3)Жарапазан жыры біздің халықта негізгі 3 бөлімнен тұрады. Алғашқы бөлім үй иесіне арналады, яғни, сол үйді, үй иесін мақтап, мадақтайды. Мысалы: – Ассалаумағалейкүм дәуіт, ғалам, Байларға осы үйдегі бердік салам. Дін ислам сәлем беріп, сәлем алған, Қолдасын баршамызды Хақ Тағалам. Бұл шумақтарда ең алдымен, үй иесіне сәлем беруде.Одан соң үй иесінің жақсы қасиеттерін айтады.Жарапазан жырының бірінші бөлімі осыдан тұрады. Одан соң, екінші бөлім.Екінші бөлімде, Ораза айы жайында, жалпы дінімізді насихаттау, ізгі айдың берекесі жайында айтылады.Оны жырдың келесі шумақтарынан көре аламыз.Мысалы: Мұхаммед үмбетіңе жарапазан, Оразаң қабыл болсын, ұстаған жан. Ұстаған дін-мұсылман рамазан, Бір келген он екі айда ораза-иман. Осылайша осы айға деген құрметін білдіреді.Одан кейін, үшінші бөлім.Үшінші бөлімде үй иесіне өзінің ізгі тілектерін, баталарын айтады. Көбіне сол үй иесінің аңсап жүрген дүниелерін жырға қосқан. Үй иесі бұл үшін өте қуанатын болған. Келесі жыр шумақтары осыған дәлел : Ақ үйің айға қарап орда болсын, Ұл-қызың салауатты молда болсын. Ораза тұтып барған мұсылманның Пырағы ұжмақта жорға болсын. Ақ үйің айға қарап шатыр болсын, Айтқаным жарапазан ақыл болсын. Күтпеген Хақтың жолын мұсылмандар, Тартады қиыншылық бақыл болсын! Айтамын жарапазан есігіңе, Қошқардай бір ұл берсін бесігіңе. Ақ батам менің айтқан қабыл болсын, Байекең ат мінгізер несібеме Яғни, бұл жырда үй иесінің аңсап жүрген тілегі жырға қосылып отыр, Жаратқаннан бұл жанның үйіне ұл сыйлауын тілеп отыр. Одан соң, үй иесіде жарапазан айтушыға ізгі ниетпен өз баталарын беріп, сый-сыйапат тарту еткен. Біздің халқымызда жарапазан жыры осылай айтылады. Ал,түрік халқының жарапазан жырына тоқаталар болсақ, Түрік халқында жарапазан жыры "Ramazan manı" деп аталады.Mani-түрік халық әдебиетінде төрт жолдан тұратын, әрқайсысы жеті буынды, бірінші, екінші, төртінші жолдар бір-бірімен ұйқасатын жыр жолдары.Яғни, "Ramazan manı " дегеніміз-Рамазан жыры,біздің тілде-жарапазан жыры болып табылады. Түрік халқында жарапазан жыры көбіне тек бір шумақты болып келеді.Бірақ, айтушыға қарай кей кезде ұзақ кездесетіндері де бар.Біздегідей түрік халқында да жарапазан жыры бірнеше бөлімнен тұрады.Мысалы: Besmeleyle düştüm yola Selam verdim her yana A benim ağalarım, beylerim Ramazanınız mübarek ola. Bekçiniz kapınıza kadar geldi Herkese selam verdi. Darılmayın canlarım Bahşişini almaya geldi. Бұл,жырдың алғашқы жолдарында үй иесіне сәлем беріп, не үшін келгендігін айтады. Bu gece ayın evveli Açıldı İslâm'ın güzel gülü Geldi Mubarek ramazan ayı Mesrur etti cân ü dili. Екінші бөлімде, дәл біздегідей дінді насихаттау мақсатында, ораза айы жайлы айтады. Çalarım çalarım fakat ötmez. Eğer bahşiş vermezseniz Davulcu buradan bir daha gitmez. Соңғы өлең жолдарында, жарапазаншы үй иесіне тілегін айтып, өзінің сый-сыйапатын алмастан, үй алдынан кетпейтіндігін айтады.Үй иесіде оған сәресіне оятып, ізгі тілек арнағаны үшін сый-сыйапатын тарту етеді. Жалпы, көріп отқанымыздай жарапазан жырын әр елде әр қалай жырлайды және айтарлықтай айырмашылық бар.Дегенмен, бұл жырды қалай,қай уақытта жырласа да,әр халық үшін бұл жырдың маңызы, оның қасиеті мен қадір-қасиеті ерекше... жүктеу/скачать 214,39 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|