Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы
жүктеу/скачать 42,43 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ƏLİ BƏY HÜSEYNZADƏNİN AVROPA (İNGİLİS VƏ ALMAN) DİLLƏRİNDƏN TƏRCÜMƏLƏRİ
- Açar Sözlər
- MEHMET EMİN YURDAKUL’UN ŞİİRLERİNDE DEĞERLER EĞİTİMİ ÜZERİNE BİR İNCELEME
- Anahtar Kelimeler
ӘДЕБИЕТТЕР Aksoy, Ömer Asım (1988),Atasözler sözlüğü, C. 1, İstanbul, İnklap yayınevi. Боранбай М.Б., Қазақ мақал-мәтелдерінің гендерлік сипаты Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті, Ақтөбе қ. Әлімбаев М,. (2007)Түрік халқының мақал-мәтелдері, Өнер баспасы Жәрдем Кейкін (2010) 2-басылым,Қазақтың 7777 мақал-мәтелдері Қабылғазина К. (2014),№ 8. Гендер-жаһандық үдеріс (Мәтін) Ақиқат . Кенжеғараев Н. (2012). Абай шығармаларындағы гендер мәселесі (Мәтін) Ұлттық тәрбие.№1, Б. 5963 Қыдыр Қ.,(7.03.2009) Отбасы – тіршіліктің тірегі«Айқын» газеті, №40, Қосан С., (2011), Халық дастандарындағы әйел бейнесі,Ана тілі
Küçük Salim (2003 213-224 s), «Cinsiyet Ayrımlı AtasözlerdeKadın ve Erkek Kimliği» C.5, AKÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü. Майсарин Ж. (2010), Қазақ мақал-мәтелдері, Алматы,Ана тілі. Yildirim Alper (2010), Yeni Atasözler ve Deyimler Sözlüğü,İstanbul, Bilge Kültür Sanat.
ƏLİ BƏY HÜSEYNZADƏNİN AVROPA (İNGİLİS VƏ ALMAN) DİLLƏRİNDƏN TƏRCÜMƏLƏRİ Günal ŞIXALİYEVA
tutur. XX əsrin əvvələrində Əli bəy və onun redaktorluk etdiyi “Füyuzat” jurnalı tərcümə sahəsində xüsusi fəaliyyət göstərmişdilər. Sənətkar Şərq və Avropa (fars, ərəb rus, ingilis, alman, yunan, italiyan) dillərindən orijinaldan müxtəlif tərcümələr etmişdir. Məqalədə isə müəllifin ingilis və alman ədəbiyyatından etdiyi bədii tərcümələrdən bəhs olunur. Açar Sözlər: Əli bəy Hüseynzadə, tərcümə, Avropa, orijinal The Translation of European (English and German) Languages of Ali Bey Huseynzade Abstract: The translation problem catchs one of the main place in the famous craftsmam Ali bey Huseynzade's activities. In the beginning of the XX centure Ali bey and the journal of “Fuyuzat” which he was editor-in-chief showed special activities in the work of traslation. The craftsman translated different traslations from the East and Europe (Arabic, Russian, English, German, Greek, İtalian) languages from original. But in the article is spoken the artistic translation which the auther translated from English and German literature. Keywords: Ali bey Huseynzade, translation, Europe, original Tərcümə ədəbiyyatı xalqların ədəbi-bədii inkişafına, dövlətlərarası intensiv əlaqələrə qarşılıqlı surətdə kömək göstərir. Tərcümə geniş mənada insanlar arasında anlaşma vasitələrindən biri olub, bu sənət mədəniyyətlərin, ədəbiyyatların qarşılıqlı inkişafına zənginləşməsinə şərait yaradır. Azərbaycanda isə bədii tərcümənin ilk nümunələri hələ orta əsrlərdə ərəb və fars dillərindən çevirmələr olmasına baxmayaraq, XX əsrdə isə tərcümə işi öz inkişafını davam etdirərək daha geniş vüsət almış, ərəb, fars, rus dilləri ilə yanaşı artıq Avropa klassiklərinin əsərləri də dilimizə tərcümə olunmağa başlanmışdır. XX əsrin əvvələrində türk dünyasının görkəmli inctimai, siyasi və ədəbi şəxsiyyəti Əli bəy Hüseynzadə (1864-1940) və onun redaktorluq etdiyi “Füyuzat” (1906-1907) jurnalı bu sahədə xüsusi fəaliyyət göstərmişdilər. Müəllif Qərb xalqlarının ədəbiyyatı ilə tanışlığın bir yolunu Avropa sənətkarları haqqında məlumatlar verməkə, onların əsərlərindən tərcümələr etməklə həyata keçirməkdə görürdü. Əli bəy özü də bələd olduğu Şərq və Avropa (fars, ərəb rus, ingilis, alman, yunan, italiyan) dillərindən orijinaldan tərcümələr etmişdir. Sənətkar Avropa ədəbiyyatının görkəmli nümayyəndələri Homerin, Esxilin, Vergilinin, Derjavinin, T. Tassonun, C. Miltonun, F. Şillerin, H. Heynenin, V. Hötenin əsərlərindən hissələri dilimizə çevirmişdir. Məqalədə isə müəllifin inglis və alman dillərindən etdiyi tərcümələrdən bəhs olunacaq. Ə.Hüseynzadə ingilis klassizminin nümayəndəsi, şair, siyasi xadim Con Miltonun (1608-1674) “Cənnəti qaibə” (“İtirilmiş cənnət”) əsərindən bir hissə tərcümə etmişdir. Süjet xətti dini kitablar, “Tövrat” və “İncil”dən götürülmüş bu əsər yolundan çıxaraq Tanrıya qarşı qiyama qalxmış mələklərin aqibətindən, ilk insanın süqutundan bəhs edən on iki hissəli epik poemadır. Sənətkar isə əsərin göz nurundan məhrum olmanın insan həyatında yaratdığı çətinliklərlə bağlı şairin özü ilə sanki həsbi-halı olan hissəni tərcümə etmişdir. Qeyd edək ki, Con Milton da müəyyən yaşdan sonar (1652) görmə qabliyyətini itirmişdir. Əli bəy bu haqqda yazır “İngilis şüərasından iki gözü biləxrə kor olmuş Milton “Cənnəti qaibə” ünvanlı əsərində zəlamın tərifini itmam edib aləmi-nuraniyyəti vəsfə girişməzdən əqdəm şu vəchlə korluqdan iştika eliyir” (Hüseynzadə, 2008: 55). Gözdən, o mübbəri-ziyadən, Görməkdən, o ən böyük səfadan. Məhrum olaraq ömür güzarım, Əfkarü xəyali-ruhpərvər. (Hüseynzadə, 2008: 55) Müəllif həmçinin qeyd edir ki, “Bu mənzumə göz təbiblərindən bir dostuma ithaf olub İstanbulda “İrtika” qəzetəsində “Səlyani” imzası ilə təb olunmuş idi. Burada bəzi əhibbamın tələbi üzərinə “Füyuzat”da dərc edildi” (Hüseynzadə, 2008: 57).
256 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu Tərcümə İstanbulda “İrtika” qəzetində 1892-ci ildə, Bakıda “Füyuzat” jurnalında isə 1906-cı ildə 2- ci sayında “Ə.Hüseynzadə” imzası ilə nəşr olunmuşdur. Əli bəy Almaniyanın görkəmli mütəfəkkili F.Şillerin (1759-1805) “Kəfalət yaxud vəfakar dostlar” poemasını və “Dirilər” şeirini də dilimizə tərcümə etmişdir. Müəllifin tərcümə üçün seçdiyi “Kəfalət yaxud vəfakar dostlar” poeması əxlaqi-didaktik əsərdir. Burada işıqlandırılan sadiqlik, vəfalı olmaq, düzgünlük, sözübütövlük kimi humanist keyfiyyətlər hər dövr üçün aktuallığını saxlayır. Əsərin qəhrəmanının qarşısına çıxan heç bir çətinlik onu verdiyi sözdən döndərmir, o, insanları dostluqda sədaqətə, düzgünlüyə, vicdanlı olmağa səsləyir. Kəsmədi ümidi sonuna dəkin: Daim müstəbidin müstəhziyanə, Sözlərinə qarşı durdu mərdanə İmanına əsla gəlmədi xələl!
İki dosta heyran baxdı bir müddət. Dedi ki: Nə böyük müvəffəqiyyət! Qəlbimi bənim siz təsxir etdiniz: Bildim ki, dünyada var imiş vəfa, Bildim ki, sədaqət deyilmiş röya!... Şimdi bir ricam var: aranıza siz, Bəni də alınız! Olayım müxlis Bəzmi, vəfadabir həmbəzmi-salis!.. (Hüseynzadə, 2008: 78) Əsər əvvəlcə 1923-cü ildə “İctihad” jurnalının 159-cu sayında, sonra isə həmin ildə İstanbulda “Kader” mətbəəsində ayrıca kitab şəklində nəşr olunmuşdur. Ə. Hüseynzadənin F.Şillerin fəlsəfi, didaktik məna daşıyan “Dirilər” şeirindən etdiyi tərcümə isə tanınmış yazıçımız Nəriman Nərimanovun (1870-1925) 1906-cı ildə iyulun 14 “Həyat” qəzetinin 154-cü sayında “Nər” təxəllüsü ilə dərc elətdirdiyi “Həftə fəryadı” felyotonunun başlığında verilmişdir. Nəriman Nərimanov felyotonunun məzmununa uyğun olaraq bu tərcüməni epiqraf kimi vermişdir. “...Bəli, istəyirsiniz adınız baqi qalsın, tək özünüz üçün, öz nəfsiniz üçün yaşamayınız, həmcinslərinizi arayınız, arayıb tapınız, sonra toplanınız, cəm olunuz, və cəm olub birlikdə ümumi və müştərək bir məqsədə çalışınız...” (Həyat qəzeti, [14 iyul] 1906: 2). Şeirin fəlsəfəsi bundan ibarətdir: İnsan ölümdən qorxmamalıdır, o adının daimi yaşamasını arzulayırsa, cəmiyyətə xidmət etməlidir, xeyirli olmalıdır, müqəddəsliyinə yalnız bununla nail ola bilər. Ölmək sənə gər versə də dəhşət, Müştaqi isən bəqa və ömrün. Cəmiyyətə sən gəl eylə xidmət, Qüdsiyyətin ola bölə əmrün. Baqi bu cahanda tək cəmaət, Hər fərdə bəqa onunla qismət?! (Hüseynzadə, 2008: 79) Müəllif alman romantizminin nümayəndəsi Henri Heyneni (1797-1856) romatik səciyyə daşıyan “Gecələyin Vapur kamarasında” (“Bir nəğmə”) şeirini də tərcümə etmişdir. Əvvəlcə şeiri müəllifin də tərcümənin əvvəlində qeyd etdiyi kimi “Məlumat” məcmuəsinin 23 sentyabr 204-cü nömrəsinə “Səlyani” imzası ilə dərc etdirmişdir. “Almaniya şairlərindən Henri Hayne qaranlıq, fəqət saf və bərraq bir gecədə dərya üzərində bir gəmi ilə seyrü səfər edərkən şu qitəati-şeyriyyəyi şöyləmişdir ki, vəqti ilə tərcümə olunub İstanbulda çıxan “Məlumat” məcmuəsində “Səlyani” imzasilə dərc olunmuş idi” (Hüseynzadə, 2008: 80). Daha sonra isə “Füyuzat” jurnalının 1906-cı il 3-cü sayında “Bir nəğmə” başlığı ilə “Ə.Hüseynzadə” imzası ilə nəşr olunmuşdur. Ziynət verər asimana əncüm, İncilər ilə dolu şu dərya, Könlümsə diyor, diyorki, könlüm: Var bəndə də nəcmü dürri-sevda! (Hüseynzadə, 2008: 80) 257 Günal ŞIXALİYEVA/Ali Bey Hüseynzade’nin Avrupa (İngiliz ve Alman) Dillerinden Tercümeleri Əli bəy Hüseynzadənin bütün tərcümələri içərisində ən çox ətrafında danışılan, müzakiriyə, mübahisəyə səbəb olan tərcüməsi görkəmli alman mütəfəkkili V.Hötenin (1749-1832) “Faust” əsərindən etdiyi tərcümələrdir. Ümumiyyətlə, Əli bəyin V.Höte yaradıcılığına böyük marağı var idi. Bununla bağlı Ali Haydar Bayat yazırdı: “... liseden itibarən tanımaya başladığı Homer, Dante, Tasso, Şiller, Bayron gibi Batı klassiklərini daha dərin anlamağa çalışaraq geçirmişdir. Fakat ruhuna ən yakın, en sevimli gələn Goethe olmuştur. Goethenin səsizliği ve itidali, çevrəyə karşı umursamazlığı, huzurlu ruhunu, yaratılışına yakın bulduğu için ömrü boyunca onu rəhbər edinmiştir” (Bayat, 1998: 10). Qeyd edək ki, həyat və yaradıcılığının çoxcəhətliyi ilə seçilən Hötenin maarifçi və romantik görüşləri, Qərb və Şərq klassisizminə marağı Əli bəyin diqqətini çəkmişdir. Müəllif ilk dəfə olaraq Şərq xalqlarını Hötenin şah əsəri sayılan “Faust” əsəri vasitəsilə alman marifçiliyi və romatizmi ilə tanış emişdir. Əli bəy əsərdən ilk tərcüməni 1893-cü ildə Türkiyədə “Salyani” imzası ilə “Məlumat” məcmuəsində, sonra “İctihad” dərgisində dərc etdirmişdir. Sonra isə “Faust” “Füyuzat” (1906-1907-ci illərdə) jurnalında nəşr olunmuşdur. Əsərin “İthaf” hissəsi, “Səhni tamaşada müqəddimə (Müdir Şair Məddah)” bir hissəsi “Füyuzat” jurnalının 1906-cı il birinci nömrəsində, mabədi (davamı) isə 1906-cı il 3-cü sayında və “Səhni-asimanda müqəddimə (Nur, süfufi-əflakiyan, Mefistofel)” 1907-ci il 16-cı sayında, “Mefistofel”in monoloqu isə 1907, № 31 dərc olunmuşdur. “Faust” əsəri ayrıca kitab halında Hötenin vəfatının 100-cü ildönümü münasibətilə 1932-ci ildə İstanbulda “Hamidi” mətbəsində nəşr olunmuşdur. Müəllifin sözügedən tərcüməsinin ətrafındakı mübahisə tərcümənin dilinin çətinliyi ilə bağlı idi. Hətta Əhməd Cəmil tərəfindən dilimizə rus dilindən çevrilmiş tərcümə ilə müqayisə edib Əli bəyin dilinin nə qədər çətin olduğunu bildirirdilər. İlk növbədə onu qeyd edək ki, Ə.Hüseynzadə tərcüməni orijinaldan etmişdir, sənətkarın özünəməxsus üslubu, metodu, tutduğu yol var idi, dilinin çətinliyini ön plana çəkənlər bunları da nəzərə almalı idilər. Əli bəyin tərcüməsi əsl Hötenin təfəkkür tərzinə ruhuna yaxın tərcümədir. Müqayisəyə nəzər yetirək: Üçü birlikdə Şövqübəxşi-ruhdur bu mənzərə, Gərçi künhi-hikməti idraksuz. Əql irməz rəbbəna bu qüdrətə, Hüsni-sübhi xilqətin baqi hənuz. (Füyuzat j.1907, №7: 5) (Əli bəy Hüseynzadə)
Hər üçü
Mələklər seyrindən alırgüc-qüvvət, Ya rəbb! Gör, fələklər nə hikmətlidir! Yaratdığı gündən bu günə xilqət Gör, nə həşəmətli, əzəmətlidir! (Gete, 2004: 21-22) (Əhməd Cəmil) Tanınmış publisist, tədqiqatçı Azər Turanın da doğru olaraq qeyd etdiyi kimi “Hər iki tərcümənin arasında müqayisələr aparıb üstünlüyü almancadan birbaşa türkcəyə çevrilmiş “Fausta” deyil, rus varyantı əsas alınaraq çevrilmiş “Fausta” verənlər, əslində, dilin “sürətlə sadələşdirilməsi” bahasına Hötenin təfəkkür tərzinə, poeziyasına heç də uyğun olmayan bir “Faust”un, daha doğrusu, tərcümədən tərcümənin tərəfində dayanırlar” (Turan,2014, s404). Bildiyimiz kimi əsl tərcümə orjinaldan olan tərcümədir. Orjinaldan tərcümə edən orijinalın da əsiri olmur o, müəyyən hədd daxilində azad və yaradıcı olur, söz, ifadələrin dilinə uyğun ekvalentlerindən də istifadə etmiş olur, və orjinaldan tərcümə etməyən də əsas dili bilmədiyi üçün birinci tərcüməçi öz dilinə necə uğunlaşdırıbsa o da elə tərcümə edir. Onun üçün de orijinaldan olan tərcümə daha dəyərlidir. “Faust”dan tərcümənin dilinin qəlizliyi, əsasən, “İthaf” hissəsində daha çox diqqəti cəlb edir və müqayisə edilən zaman da hər zaman “İthaf” hissəni misal çəkirlər.. İthaf Ənzari-şəbabımda pədidar olan ey zill, Ey zilli-tüluat, oluyorsun yenə peyda. Bir cilveyi –mövhumeyi-amali-bədia Eylərmi yenə qəlbimi bir şövq ilə ehya?
(Hüseynzadə, 2008: 4) 258 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu Əsərin dili çətiniyi ilə tərcümənin dəyərini aşağı salmaq düzgün deyil, çünki dilinin çətin olmasına baxmayaraq müəllif ilk addım ataraq bizi dünya şöhrətli “Faust”əsəri ilə tanış edir. Görkəmli sənətkarımız Hüseyn Cavid (1882-1941) isə “Faust” əsərinin (“İthaf” hissəsi) tərcüməsinin dilinin çətinliyini vurğulasa da, lakin ümumilikdə tərcüməyə həqiqi və düzgün qiymət verənlərdən biri olmuşdur. Görkəmli teatrşünas Mehdi Məmmədov bu haqqda yazırdı: “... Bu əsərin (“Faust”un G.Ş) yalnız kiçik bir parçası (“İthaf” adlanan hissəsi) bir vaxt Əli bəy Hüseynzadə, axır vaxtlar isə Mikayıl Rəfili tərəfindən tərcümə edilmişdi. Cavid bir dəfə hər iki tərcümənin ilk misralarını özü əzbərdən səsləndirdi: Birinci variant: Ənzəri-şəbabımda pədidad olan ey zil, İkinci variant Gəncliyimdə gördüyüm ey dumanlı kölgələr Yenə peyda oldunuz bu tutqun nəzərimdə... O, hər iki variantı pafosla oxudu və dedi: Birinci şeirin musiqisinə, misra vəzninə görə yaxşıdır, amma qəlizdir. Dili çətindir (bu illər Cavidin özü artıq öz əsərlərinin dilini sadələşdirməyə meyl göstərirdi)... İkincisi isə sadə və aydın dildə tərcümə olunub, amma təfəkkür tərzi Höteyə və “Faust”a o qədər müvafiq deyil” (Məmmədov,1983: 15). Qeyd edək ki, Görkəmli sənətkarlar H.Cavid, Adulla Şaiq, alman dili mütəxəssisi Nəzakət Ağazadə müəllifin “Faust” əsərindən etdiyi tərcümələri yüksək qiymətləndirmiş və əsərin orjinala uyğunluğunu qeyd edərək bildirirlər ki, bu tərcümə ilə ədəbiyyatımıza yeni bir ideya, baxış gəldi. Sənətkar həm nəzəri əsərlərində işıqlandırdığı tərcümə problemləri ilə, həm də etdi tərcümələri ilə həmin dövrdə tərcümə sahəsinə böyük maraq oyatmışdır. Qeyd edək ki, Əli bəyin əsərlərdən seçib tercümə etdiyi hissələrin hər biri müəyyən əxlaqi-didaktik, fəlsəfi, ibratamiz məna kəsb edir. Müəllif əsərlərindən müasir dövrü ilə səsləşən müəyyən hissələr tərcümə etməklə Avropa ədəbiyyatını Şərq xalqlarına tanıtmaq, dünya ədəbiyyatına maraq yaratmaq, mədəni həyatda olan boşluqları aradan qaldırmaq istəyirdi.
Bayat A. H. (1998). Hüseynzade Ali Bey, Ankara:Atatürk Kültür Merkezi Neş. Füyuzat jurnalı. (1907). №7 Həyat qəzeti. (1906).14 iyul, №154 Hüseynzadə Ə. (2008). Əbədi Gözəlliklər, Bakı: Vektor Nəş. Məmmədov M. (1983). Acı Fəryadlar, Şirin Arzular, Bakı: Gənclik Nəş. Turan A. ( 2014). Əli Bəy Hüseynzadə: Həyatı, Mübarizəsi, Yaradıcılığı və Şəcərəsi, Bakı: Letterpress Nəş. Y.V.Gete. (2004). Faust, Bakı: Öndər Nəş.
MEHMET EMİN YURDAKUL’UN ŞİİRLERİNDE DEĞERLER EĞİTİMİ ÜZERİNE BİR İNCELEME Günay MEHDİYEVA
ailesinde doğmuştur. Çocukken halk kültürünü, Türklük bilinci ve ruhunu babasından almış, şiirlerinde sade, halk dilini kullanarak Türkçenin halk şiir ölçüsü olan hece ölçüsünü korumaya çalışmıştır. Şairin ilk şiir kitabı olan Türkçe Şiirler 1898 yılında basılmıştır. Bu kitaptaki tüm şiirlerde halkın milli değerleri yer almıştır. İkinci şiir kitabı Türk Sazı 1914’de yayımlanır. Bunun ardından 1914 yılında Ey Türk Uyan, 1915’de Tan Sesleri, Ordunun Destanı, 1916 yılında Dicle Önünde, 1918 yılındaysa Turan’a Doğru adlı şiir kitapları da arka arkaya basılır. Mehmet Emin, şiirlerinde çeşitli Anadolu insanı yer almaktadır. Bu insanlar arasında zengin, yoksul insanlar, hasta, kimsesiz kadınlar; oğlu tarafından dövülen anneler, çiftçiler, çömlekçiler, balıkçılar, askerler, gaziler, şehitler, tarihî şahsiyetler, çocuklar, mektepliler, genç kızlar, delikanlılar, hemşireler görebiliriz. Her bir halkın, milletin mensup olduğu bir sıra değerleri vardır ki bunlar milli değerler diye adlandırılır. Şair, şiirlerinde bu değerleri gelecek kuşaklara aşılamaya çalışmıştır. Mehmet Emin’in şiirlerinde çalışma, vatanseverlik, kahramanlık, doğruluk/dürüstlük, medeniyet, merhamet, vatana, insana, aileye, dile, dine, tarihe sevgi gibi değerler yer almaktadır.
fisherman in Istanbul. When he was a child he got the folk culture, Turkish consciousness and soul from his father. Using the simple and public language Mehmet Emin tried to protect Turkish syllabic metre, the metre of Turkish National Poetry. Poet’s first book “Turkish Poetry” (Türkçe Şiirler) was published in 1898. The national values are included in all poems of this book. Second poetry book Türk Sazı was published in 1914. After this in 1914 Ey Türk Uyan, in 1915 Tan Sesleri (Dawn Sounds), Ordunun Destanı (The Epic of Army), in 1916 Dicle Önünde (Infront of Dicle), in 1918 the book named Turana Doğru (Toward the Turan) was published after these. Different kinds of Anadolu people are included in Mehmet Emin’s poetry. Among these people we can see the rich, the poor, sick people, orphan people, the unowned mothers, mothers beaten by their sons, farmers, potters, fishermen, soldiers, veterans, martyr, historical personages, politicians, children, scholars, schoolgirls, schoolboys, nurse sand other people in his poetry. Each nation has the values it deserves which called national values. The poet tried to transfer these value ston extgenerations. Many values exist in Mehmet Emin’s poetry: diligence, patriotism, heroism, humanity, philanthropy, and honesty, love his motherland, his family, his mother tongue, his religion, his history and others.
Son dönemlerde pek çok çalışmaya konu olan “değer” kavramı geçmişten günümüze kadar bir terim olarak birçok alanda kullanılmıştır. Bunun bir sonucu olarak ortaya farklı değer tanımları çıkmıştır. Değer kelimesi, günlük dilde, bir şey için biçilen kıymet şeklinde kullanılıyor. Bu nedenle sözlüklere bakıldığında değer kelimesinin birden çok anlam ifade ettiğini görebiliriz. Örneğin, TDK sözlüğünde değer bir şeyin veya kimsenin taşıdığı yüksek ve faydalı vasıflar, kıymet (TDK, 1959, 198) olarak tanımlanmaktadır. Diğer bir ifadeyle değer, kullanışlı ve arzulanır olma, işe yararlılık, aydınlatıcı, amaç veya araçlar hakkındaki inanç (Demir ve Acar, 1992, 82) gibi anlamlara gelir. Genel anlamda bir şeyin önemini belirlemeye yarayan soyut ölçü olarak adlandırılan değer kavramı ile ilgili birçok tanım yapılmıştır. “Değer” kelimesi Türk Dil Kurumu’nun güncel sözlüğünde: “Bir şeyin önemini belirlemeye yarayan soyut ölçü, bir şeyin değdiği karşılık, kıymet, Güncel Türkçe Sözlüğünde bir ulusun sahip olduğu sosyal, kültürel, ekonomik ve bilimsel değerlerini kapsayan maddi ve manevi ögelerin bütünü” biçiminde tanımlanır.
260 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu Kültürü oluşturan unsur olarak değer, toplumun tarihî birikimi ile ortaya çıkan; toplumun tamamı tarafından kabul gören; toplumun varlık, birlik ve devamının sebebi olarak görülen; tasvip ve teşvik gören; korunan kabulleniş ve inanışlardır. Değerler ve normlar, kültürel kimliğin şekillenmesinde etkili olan kültür unsurlarıdır. Dolayısıyla değer “kültür” kavramıyla da yakından ilgilidir. Değerler, bireyi daha iyi ve ideal olana yöneltir: “Değerler özneye güncelin, reelin ötesine geçme ve onları aşma arzusu verir. Değerlerle düşüncemiz daha güçlü olarak tabiatın ve fizik dünyanın ötesine ulaşırız. Böylelikle ideale yönelmiş oluruz. Bu bakımdan değerler ve eylemler genellikle ideale yöneliktir” (Bolay, 2007:15-16). Türk edebiyatında modernleşmenin başlangıcı olan Tanzimat dönemi Türk Edebiyatı’nda halk dili, sade Türkçe savları ortaya atılmış, özellikle bu dönemin ilk devresinde gerçekleştirme yolunda önemli adımlar atılmış olmakla birlikte arzu edilen seviyeye ulaşamamıştır. Özellikle ikinci kuşak Tanzimatçılar ile Servet-i Fünuncular açılan bu yola itibar etmemişlerdir. Özellikle Servet-i Fünuncular âdeta sade Türkçeye çelme atmışlar, hiç duyulmadık Arapça ve Farsça tamlamaları şiirlerinde kullanmışlardır. İşte böyle bir ortamda Mehmet Emin Yurdakul, temiz Türkçeyle eser verilmesi konusunda eserler vermeye başlamıştır. İnandığı dili, doğrudan doğruya, örneklerle yaşatmış ve sevdirmiştir. Mehmet Emin, sade Türkçeyle ve hece vezniyle yazmasını “bütün dillerin anlamak ve anlatmak için bir araç olduğunu ve bu yolda Türkçe’nin de halk tarafından anlaşılacak bir şekilde arınması gerektiğini, şu halde bu dilin içinde sürüp giden yabancı kuralların yıkılmasını, Arap ve Acem tamlamalarının zincirinden kurtararak şiirlerini bu milli ve hür dille” yazılması olarak açıklar. Değer eğitiminde yararlanılabilecek temel kaynakların başında yazılı eserler gelmektedir. Kültür dili dediğimiz ve yazılı dilin unsurlarıyla şekillenen olgu doğal olarak yazılı metinler yoluyla takip edilmektedir. Bu çalışmanın amacı da Türk Edebiyatında ün kazanmış, başarılı şairlerden olan milli şairi Mehmet Emin Yurdakul’un şiirlerini değerler eğitimine katkıları bakımından incelemek ve bu şiirlerden yararlanmanın gerekliliğini ortaya koymaktır. Bu edebi ürünlerin günümüzde en önemlilerinden biri de edebi bir tür olan şiirdir. Bu nedenle, Mehmet Emin Yurdakul’un şiirlerinde değer unsurlarını saptayıp şairin şiirlerinin değer eğitimine katkısı belirlenmektir. Mehmet Emin Yurdakul, amacının “halkın şairi olmak” olduğunu, sanatının ve hayatının gayesinin ise memleketinin sefillerinin, dertlilerinin küçük bir şairi olabilmenin, bütün milletinin hürriyet ve saadetini temin edebilmek için yaşamanın olduğunu belirtir. Mehmet Emin Yurdakul’un gerek kahramanlık konularını anlatan şiirlerinde gerekse toplumsal hayat sahnelerini anlatan şiirlerinde, Anadolu’nun ortasındaki bir köylüden İstanbul’un kıyısındaki bir balıkçıya kadar toplumun bütün tabakalarından geniş bir insan kadrosu ile karşılaşırız. Bu insan kadrosu içinde zengin sınıfından hak hukuk tanımayan insanlar; yoksul, hasta, kimsesiz kadınlar; oğlu tarafından dövülen, tartaklanan anneler, çiftçiler, demirciler, çömlekçiler, balıkçılar, askerler, gaziler, şehitler, tarihî şahsiyetler, devlet adamları, çocuklar, mektepliler, dilenciler, kimsesizler, babasızlar, genç kızlar, delikanlılar, hemşireler yer almaktadır. Mehmet Emin Yurdakul’un yaşadığı dönemin en önemli sorunlarından biri, insanlarda görülen miskinlik ve tembelliktir. Bu yüzden dönemin sanatçıları ve fikir adamları, bu problemi ortadan kaldırmak için eserlerinde çalışma fikrini öne çıkarmışlardır. Mehmet Emin Yurdakul da “Anadolu”, “Kibritçi Kız”, “Bize Diyorlar ki”, “İlim”, “Sinaat”, “Çiftçilik”, “Ey Genç Çiftçi”, “Demir”, “Demirci”, “Örs Başında”, “Bırak Yapma”, “Gemici”, “Zavallı Kayıkçı”, “İlk Yara”, “Çömlekçi”, “Balıkçı” şiirleriyle insanları çalışmaya teşvik etmiş, tembellik ve miskinliğin ülkeye hiçbir faydası olmadığını ortaya koymuştur. Bu gibi çalışkanlık değerini içeren şiirler Mehmet Emin Yurdakulun şiir kitapları içerisinde daha fazla yer almıştır. Bu da şairin yaşadığı dönemde ülkenin en önemli ihtiyaçlarından birinin insanlara çalışmak fikrinin aşılanması olduğunu göstermektedir ve Mehmet Emin de devrinin diğer birçok sanatçısı gibi bu fikri eserlerinde işlemiştir. Bu da şairin yaşadığı dönemde ülkenin en önemli ihtiyaçlarından birinin insanlara çalışmak fikrinin aşılanması olduğunu göstermektedir ve Mehmet Emin de devrinin diğer birçok sanatçısı gibi bu fikri eserlerinde işlemiştir. Değerler eğitiminde kahramanlardan yararlanmanın birçok eğitimsel dayanağı vardır. İlk önce, kahraman tanımında ‘iyi karakter özelliklerine sahip olma’ niteliği olduğu için kahraman kavramı doğrudan değerle ve değerler eğitimiyle ilişkilidir. Kahramanlar ait oldukları toplumun değerleri yanı sıra evrensel değerleri temsil eden kişilerdir. Mehmet Emin’in eserlerine göz attığımızda onun şiirlerinin
261 Günay MEHDİYEVA/Mehmet Emin Yurdakul’un Şiirlerinde Değerler Eğitimi Üzerine Bir İnceleme çoğunun konu bakımından kahramanlıkla ilgili olduğu görülebilir. Şairin, kahramanlık temalı ilgili şiirlerini şu şekilde sınıflandırabiliriz: 1. Genel olarak kahramanlık, 2. Geçmiş döneme ait kahramanlıklar 3. Yaşanan döneme ait kahramanlıklar a) Türk Yunan Savaşı b) I. Dünya Savaşı c) Kurtuluş Savaşı Şair, yalnızca Türk-Yunan Savaşı’nda değil, tarih boyunca Türklerin kahraman, cesur ve yiğit olduklarını her zaman söyler. Eskilere giderek Türklerin tarihe hükmettiği günleri hatırlatır. Buna örnek olarak “Bize Diyorlar Ki” şiiri gösterilebilir. “Evet, tarih bize büyük kahramanlık devirleri gösterir Türk milleti cihangirler esir etmiş, krallardan taç almış, Şark’a, Garb’a hükmeylemiş, vahşi çöller içerisine ün salmış Cenkler kazanmış ki her birisi bir devlete şan verir.”
(Bize Diyorlar Ki, s. 80) Çanakkale Savaşı Türk halkının belleğine şanlı harflerle yazılmış bir tarihtir. 1915 yılında başlayan bu savaş bir zaferin, kahramanlığın simgesidir. Savaş ardında zor günler bırakmıştır. Ordu sanki bir ruh düşkünlüğü yaşıyordu. Bunu ortadan kaldırmak, Türk Ordusu’nun moralini düzeltmek için Mehmet Emin Yurdakul “Ordunun Destanı” adlı şiirini yazar. Osmanlı Devletinin kesin zaferiyle sonuçlanan Çanakkale Savaşı’nın üzerinden yüz yıl geçse de halk bu zaferi büyük onur ve şerefle hatırlayacaktır. Şiirde kahramanlık konusunun yanı sıra vatan, millet, hürriyet, tarih konularına da yer verilmiştir. Kahramanlığa önem verme değerinin şairin “Kurtarıcıya”, “Selam Sana”, “Ordu’nun Destanı”, “Bize Diyorlar Ki”, “Tırhala Kal’asına Bayrak Diktikten Sonra”, “Anadolu’dan Bir Ses Yahut Cenge Giderken”, “Ya Gazi Ol, Ya Şehit”, “Ey Türk Uyan”, “Aç Bağrını Biz Geldik”, “Hakkaniyet” “Irkımın Türküsüne”, “Yunan Sınırını Geçerken”, “İstiklal Destanı”, “Anıt”, “Ordu’ya Selam”, “Mustafa Kemal ve Zafer” şiirlerinde yer aldığını görebiliriz. Bu gibi kahramanlık değerini içeren şiirler Mehmet Emin Yurdakul’un şiir kitapları içerisinde daha fazla yer almıştır. Memleketin içinde bulunduğu bu şartlar, yani art arda gelen savaşlar, şairin kahramanlık duygusunu da işlemesine yol açmıştır. Mehmet Emin Yurdakul esas olarak savaşa karşı bir sanatçıdır, ama ülkesine bir saldırı olduğunda buna en sert karşılığın verilmesini de ön plana çıkarmıştır. Hümanist bir şair olan Mehmet Emin Yurdakul, şiirlerinde insanlara sevgiyi aşılamaya da çalışmıştır. Onun, şiirlerindeki sevgi, yalnızca bir insanın başka bir insana duyduğu sevgi değil, aynı zamanda anneye, vatana, doğaya, insanlığa olan sevgidir. O, şiirlerinde çocukları hiçbir zaman unutmaz. Türk edebiyatında birçok şair ve yazarın çocukları konu edilen şiir ve romanlar yazdıkları görülebilir. Bu şairler arasında Mehmet Emin de vardır. O, çocukları her zaman sevgi ve merhamet hissiyle anar. Milli şair, bu gibi insan, doğa, yaşam sevgisi gibi duyuşsal boyutlu davranışların yanı sıra çocukları küçük yaşlarından itibaren anne, baba, kardeş, doğa, çalışma sevgisiyle buluşturuyor. Mehmet Emin Yurdakul’un şiirlerinde sevgi kavramı büyük yer kapsamıştır. Çoğunluk ve konu olarak bu şiirleri dört gruba ayrılabilir: a. Vatan sevgisi b. İnsan sevgisi c. Çocuk sevgisi d. Aile sevgisi Sevgi çok geniş bir kavramdır. Yalnızca insanların birbirlerine olan duyguları değil, aynı zamanda vatana, doğaya ve bu gibi mefhumlara duyulan histir. Namık Kemal; “İnsan vatanını sever, çünkü hürriyeti, rahatı, hakkı vatan sayesinde kaimdir” diye vurgulamıştır. Evet, insan kendini doğup büyüdüğü; bir milletin hâkim olarak üzerinde yaşadığı, barındığı, gerekirse uğrunda canını vereceği toprağında, vatanında özgür, rahat, hür hisseder. Vatan sevgisi Mehmet Emin Yurdakul’un şiirlerinde en çok kullanılan, insanlara telkin edilen konudur. Şairin, “Anadolu’dan Bir Ses Yahut Cenge Giderken” şiiri her Türk vatandaşının dilinde ve
262 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu kalbindedir. Bu şiirde vatan sevgisiyle kalbi atan bir kahraman Türk evladının samimi olarak vatan, millet için hissettiği kelimeler mısralara dökülüyor. Kalbi her zaman vatan sevgisiyle atan bir insan için vatan toprağının her taşı kutsal ve her inciden üstündür. Mehmet Emin Yurdakul Türk Sazı’nda yer alan “Irkımın Türküsü” şiirinde bunu toprağında yaşayan, suyunu içen, havasını solunan bir vatan evladının dilinden anlatmaya çalışır. Mehmet Emin Yurdakul bir millet, için önemli olan vatan sevgisi değerini “Anadolu’dan Bir Ses Yahut Cenge Giderken”, “Yetim Çocuk Yahut Ahmet’in Kaygusu”, “Yunan Sınırını Geçerken”, “Kur’a Neferi”, “Irkımın Türküsüne”, “Ordu’nun Destanı”, “Ordudan Bir Ses”, “Sen Feryada Başlayınca”, “Bırak Beni Haykırayım”, “Aydın Kızları” şiirlerinde konu olarak işlemiştir. Bu değer önem vermenin en büyük ve ilk nedeni Türk halkının vatanına, milletine verdiği değer ve sevgiden ileri gelir. Mehmet Emin Yurdakul’un “Bırak Beni Haykırayım”, “Bıçaksız Katiller”, “Ah Analık Yahut Zeynep’in Duası”, “Güzellik ve İyilik Karşısında”, “Ahretlik”, “Sürücü”, “Hasta Bakıcı Hanımlar”, “Çocuk Esirgeme Kurumu İçin”, “Gözyaşım” şiirlerinde her bir millet ve toplum için önemli olan insan sevgisi değeri yer almaktadır. Bu şiirler değerler eğitiminde kullanılabilir örnekler olarak karşımıza çıkmaktadır. Mehmet Emin Yurdakul’un şiirlerinde çocuk sevgisi “Kesildi mi Ellerin”, “Çömlekçi”, “Anneciğim”, “Sofra Başı”, “Alil”, “Ahretlik” şiirlerinde doğrudan, “Kibritçi Kız”, “Baba Bucağı”, “Zavallılar”, “Sabah”, “Sakın Kesme” şiirlerinde ise dolaylı olarak ele alınmıştır. Şairin, “Kaynana ile Damat”, “Bahtiyarlık”, “Issız Ev”, “Bir Genç Kız’a”, “Sofra Başı” şiirlerinde aileye verilen önem, aile sevgisi ön plana çıkarılıyor. Böylece çocuk eğitiminde ailenin önemi de kimi zaman dolaylı olarak kimi zaman da doğrudan ortaya konuluyor. Mehmet Emin Yurdakul’un şiirlerinde hürriyet sevgisi de öne çıkarılmıştır. Bu da yine şairin yaşadığı dönemle ilgilidir. Bu devirde Osmanlı Devleti sürekli savaşlar yaşıyordu ve her an hürriyetini kaybetme tehlikesi içindeydi. Nitekim böyle de olmuştu. Bunu takip eden Kurtuluş Savaşı da tam anlamıyla Türk milletinin hürriyetini kazanma mücadelesiydi. Bu durum onun “Beşiğin Önünde”, “Vatan Tehlikede”, “10 Temmuz”, “Vur”, “Halk” şiirlerinde hürriyet sevgisini, hürriyete bağlılığını dile getirmiştir. “Zavallılar”, “Kaynana ile Damat”, “Ana ile Kız”, “Ahretlik”, “Anadolu” şiirlerinde değer olarak merhamet duygusunun insan olmadaki önemi vurgulanırken, “İsyan”, “Dua” şiirlerinde değer olarak doğruluk dürüstlük, “Dicle Önünde”, “Ey Türk Uyan”, “Selam Sana”, “İsyan” şiirlerinde Türklerin nasıl medenî bir millet olduğu, aynı zamanda meydana getirilen sanat eserleri, sanatı ve sanatseverliği yetişen yeni nesle yansıtılır. “Sakın Kesme”, “Çiçekçiğim” şiirlerinde şair, doğaya, yeşilliğe önem verilmesinden söz açar. İnsanların bir doğa düşmanı değil, doğa dostu olmalarını ister. Bu şiirler, Türk şiirinde çevre duyarlılığını işleyen ilk şiirlerdir. Tarih genelde bir milletin, özellikle insanın geçmişidir. İnsanlar zaman içerisinde kıymet verdiği tarihî değerlerini korumuş ve geliştirmişlerdir. Tarihî değerler bir toplumun geçmişteki varlığı, mirası, bugüne kadar gelen hatırasıdır.
Tarih, bir milletin yıllar boyu geçtiği dönemler ve yaşadığı hayatı sunmaktadır. Bu yüzden her vatandaş kendi ülkesinin tarihini bilmelidir. Tarihte yaşanan olaylar sonucunda Türk milleti dünyanın birçok yerlerine dağılmışlardır. Mehmet Emin Yurdakul’un “Tırhala Kal’as’ına Bayrak Diktikten Sonra”, “Yurdumuzun İniltisi”, “Ordu’dan Bir Ses”, “Nifak”, “Benim Ru’yam”, “Irkımın Türküsü”, “Ey Türk Uyan”, “Ordu’nun Destanı”, “Dicle Önünde”, “Ninni”, “Dua”, “Mustafa Kemal Zafer”, “İstiklal Destanı” gibi şiirlerinde tarihe, geçmişe olan özleme büyük önem verildiği görülmektedir. Bu şiirlerde değer olarak tarih sevgisi geniş yer almıştır. Bu şiirlerin eğitimde çocuklara tarih bilincinin kazandırılması açısından önemli olduğu kanaatini taşıyoruz. Kültüre, ilme, sanata kıymet veren şair Mehmet Emin, “Dicle Önünde”, “Ey Türk Uyan”, “Selam Sana”, “İsyan” şiirlerinde de görüldüğü gibi her bir millet için medeniyet ve sanat eserlerinin önemini vurgular ve aynı zamanda meydana getirilen sanat eserlerini, sanatı ve sanatseverliği yetişen yeni nesle yansıtmaya çalışır. Bu yolla onlara kültür bilincini oluşturmaya ve bu yolla onlara köklerini hatırlatmaya çalışmıştır.
263 Günay MEHDİYEVA/Mehmet Emin Yurdakul’un Şiirlerinde Değerler Eğitimi Üzerine Bir İnceleme Merhamet duygusuna önem verme değerinin “Ah Analık Yahut Zeyneb’in Duası”, “Zavallılar”, “Kaynana ile Damat”, “Ana ile Kız”, “Ahretlik”, “Anadolu” şiirleride yer aldığını görebiliriz. Bu gibi merhamet değerini içeren şiirler Mehmet Emin Yurdakul’un Türk Sazı adlı şiir kitabında yer almıştır. Mehmet Emin Yurdakul’un incelenen şiirlerinde bu değere önem vermesini onun yaşadığı ve önceki yıllarda kadına olan ilgisini, onların nasıl hak hukuktan uzak kaldığını, onların şiddete maruz kaldığını, fakir, zavallı güzel köylü kızlarının hayatını göz önüne getirerek insanların onlara nasıl değer verilmediğini bir daha hatırlatmaya çalışır. Şair bu şiirlerde yardıma muhtaç kimselere karşı okurlarda merhamet duygusu uyandırmayı, onlara yardım eli uzatılması gerekliliğini telkin etmek ister. Mehmet Emin’in “Kur an-ı Kerim”, “Tanrı’ya”, “Anadolu’dan Bir Ses Yahut Cenge Giderken”, “Irkımın Türküsü”, “Selam Sana”, “Dicle Önünde”, “Ankara” şiirlerinde hem doğrudan hem de dolaylı olarak din konusuna değinmiştir. İnsanları birleştirici özelliği ve onların manevi hayatını yükseltmesi gibi özellikleriyle dinin insanî değerlerin gelişmesine yardımcı olduğu fikri öne çıkarılmıştır. Şair, bu değerin Türk halkın için ne kadar önemli olduğunu, insanların Tanrıya bağlılığını vurgulamıştır. Son olarak Mehmet Emin Yurdakul’un şiirlerinin değerler eğitiminde kullanılması açısından elverişli olduğunu söylemek mümkündür. Özellikle çalışmanın gerekliliği, çevre bilincini oluşturmak, vatan, hürriyet ve insan sevgisini geliştirmek açısından ders kitaplarında Mehmet Emin Yurdakul’un şiirlerinden faydalanmak mümkündür. Buna karşılık, yine bir değer olarak düşünebileceğimiz “sanat zevkini geliştirmek” açısından bu metinlerin büyük bir kısmının kullanılmaya elverişli olmadığını söyleyebiliriz.
жүктеу/скачать 42,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|