Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы

248 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

 

“ARRAN” TOPONİMİNİN ETİMOLOJİ TƏHLİLİ 

Gülbəniz H. MEHDİYEVA



 

Xülasə:  Türk  xalqlarının  tarixində  Musa  Kakalkatuklunun  “Alban  tarixi”  əsəri  xüsusi  mövqeyə  malikdir. 

Belə ki, “Alban tarixi” kitabında çoxlu sayda türk adları vardır (antroponim və toponimlər). Bizim məqalənin 

əsas məqsədi bu əsərdə adı çəkilən Arran toponiminin etimoloji-linqvistik təhlilini vermək, onun mənşəyini 

aydınlaşdırmaqdır. 

Açar Sözlər: “Alban tarixi”, Arran toponimi, etimologiya, mənşə 

Etymological Analysis of Toponymy "Arran" 

Abstract:  In Turkish  history  book  of  Moses  Kalankavatse  occupies  a  special  place. The  fact  that  the  book 

"Albanian  history"  a  lot  of  Turkic  names  (personal  names  and  place  names).  The  purpose  of  this  article  to 

give etymologically-linguistic analysis of Arran toponym, to find out its origin. 

Keywords: "Albanian history", Arran place-name, etymology, origin 

Onimlərin  leksikoloji  səpkidə  həm  omosioloji-etimoloji,  həm  də  tarixi-semasioloji  istiqamətlərdə 

tədqiqi coğrafi-dialektoloji, tarixi-müqayisəli və linqvotipoloji araşdırmalar üçün  bazis rolunu oynayır. 

Bütün  bunlara  baxmayaraq  erkən  orta  əsrlər  türk  dillərinin  toponimik  leksikası  linqvistik  cəhətdən 

sistemli tədqiq edilməmiş, sistemləşdirilmə və tematik təsnifatı, stratifikasiya və etimoloji təhlili, yaranma 

mənbələri  və  üsulları    kompleks  şəkildə  araşdırılmamışdır.  Məhz  bu  cəhətlər  Musa  Kalankatuklunun 

“Alban  tarixi”  əsərinin  onomastik  sahəsinin  öyrənilməsinin  aktuallığını  şərtləndirir.  Deyilənləri  nəzərə 

alaraq  mənbədə  bizim  diqqətimizi  çəkən  və  bu  gün  Azərbaycan  dilində  regional  göstərici  kimi,  türk 

dillərində isti olan ərazi mənasında işlədilən Arran toponiminin  etimoloji şərhini verməyə çalışacağıq. 

Bu  topoinim  iki  morfemdən  “ar”  və  “an”  morfemlərindən  ibarətdir.  Birinci  morfem  “ar\ər” 

mənasına  görə  “qəhrəmanlıq”,  “ərlik”,  “igidlik”  bildirir.  “An”  isə  qədim  dildə  cəm  şəkilçisi  kimi  qəbul 

edilmişdir. Andik dövr tarixçisi Musa Kalankatuklu “Alban tarixi” əsərində 50-76-cı illərdə mövcud olan 

Alaban dövlətinin Aran adlı çar tərəfindən idarə olunduğu haqqında məlumat verir: “Yafəs nəslindən və 

Sisakan  “Sinik”  soyundan  olan  Aran  onlara  hakim  təyin  olunur...  Uti,  Girdman,  Tsovd  və  Qarqar 

knyazlıqlarında yaşayan xalqlar da həmin Aranın oğullarının nəslindəndir(Tüncay, 2012). 

Türk  dillərində  ar\ər  morfeminin  “ır,ir,ur,ür”  fonetik  variantlarına  etnonim,  toponim  və 

antroponimlərin tərkibində də rast gəlirik. Məsələn: “Dədə Qorqud” kitabında qəhrəmanlardan birinin adı 

Aruz  olmuşdur.  Aruz  “ar  və  uz”  tərkiblərindən  ibarətdir.  Ar  –  yuxarıda  dediyimiz  kimi  kişi,  igid,  ər 

deməkdir.  

Professor Yusif Seyidov bu sözün izahını nədəncə, Qafqaz dikllərində axtarmışdır. O, qeyd edir ki, 

lak dilində “düzənlik” mənasında başa düşülən “ar” morfeminə “an” sifət düzəltən şəkilçini əlavə etsək, 

onda aran – düzənlik mənasını ifadə edər, xınalıq dilində isə “isti” anlamını verir. Həqiqətdə də “Aran” – 

türk dillərində  çox isti olan yerə deyilir. Lakin bu “Arran” toponiminin kökünü başqa dillərdə axtarmaq 

düzgün  deyil.  Y.Yusifovun  fikrinə  əsaslansaq  bu  toponim  hibriddir  və  bir  neçə  dilin  iştirakı  ilə 

formalaşmışdır  və  bu  gün  yalnız  Azərbaycan  dilində  işlənməkdədir.  Başqa  türk  dillərində  və  həmçinin 

qədim türk dilində bu sözə rast gəlinmir. (Yusifov Y., Kərimov, 1987: 10) 

 “Aran”  sözünün    izahına  biz  XI  əsr  dilçiliyinin  əsas  nümayəndələrindəın  biri  hesab  edilən 

Mahmud Kaşğarinin “Dibani- lüğət-it türk” əsərində də rast gəlirik. Onun fikrinə görə aran türk dillərində  

“mal-qara həyəti”, “tövlə” mənalarını ifadə etmişdir(Kaşğari M, 1941: 3).  

Müxtəlif mənbələrin təhlili bu sözün qədim və müasir türk dillərində çomənalı olduğunu göstərir. 

Məsələn:  qədim  özbək  dilində  “mal-qara    həyəti,  qapı  önü,  dəhliz,  saray”  ,  qırğız  dilində  “kütlə,  ordu, 

qəbilə, xalq” mənalarını ifadə edir. Bəs “Aran” sözü türk dillərinin hansında daha çox işlədilir və yaxud 

da bu söz əvvəlcə antroponim, yoxsa toponim olmuşdur?  Bu sualların cavablanması onimin daha düzgün 

izah olunmasına kömək edə bilər. 

                                                      



 

Bakı Slavyan Universiteti Türkologiya kafedrası doktorantı, turkologiya@mail.ru 

250 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

Bizim  eranın  I  əsrində  yaşamış  əfsanəvi  Aranı  Azərbayn  türkləri  yaratmışdır.  Aran  Parfiya  çarı 

Valarşın  (50-60-cı  illər)  dövründə  Albaniyaya  çar  təyin  edilmişdir.  “Albaniya  hökmdarı  olan  Aran 

(Sisakan) Sünik soyundan olmuşdur”.  

Bu gün tədqiqatçıların çoxu “Alban” və “Aran” sözlərini fərqli şəkildə - buruncisini əksərən yuxarı 

“dağlıq yer”, ikincisini “aşağı yer”, “isti ərazi”, “düzən” mənasında izah etmişlər.  

Bu antonimlik sinonimlikdən necə yarana bilər?  

“Aran”   sözü  şəxs  adı  olub,  həm  də  sonralar  toponim  kimi  işlənmişdir.  Çox  güman  ki,  bu  məna 

Vologezin  qarqarlara,  sovdilara,  girdmanlara  təyin  etdiyi  hökmdar  Aranın  adından  əmələ  gəlmişdir. 

Kalankatuklu  düz  deyir:  -  alban  və  aran  sözləri  eynimənalıdır  .  Yuxarıda  dediklərimizə  əsasən belə  bir 

nəticəyə gəlmək olar:  alban sözünü alb-an, aran sözünü isə ar-an şəklində kök və şəkilçiyə ayırsaq; alb- 

igid, cəsur, -an cəm şəkilçisi, ar - an sözündəki ar - ər, igid, kişi, -an isə yenə də cəm şəkilçisi. Biradan 

belə çıxır ki, sözlər sinonimdir. Sözləri bölmədən götürdükdə isə leksik mənalarında antonimlik yaranır. 

Alban – dağlıq, Aran isə aşağı yer mənasında.  

Alban tayfalarının yaşadığı yer bir müddət sönra Alban ölkəsinə çevrilmişdir, bununla da etnonim 

toponimin yaranmasında iştirak etmişdir. 

Mənbənin 20-ci səhifəsində “Nuhun oğli Yafəs nəslindən Sisakan soyuna mənsub Arana hökmdar 

təyin  olundu.  Aran  Araz  çayından  Qınaraket  qalasına  qədər  Aqvaniyanın  bütün  düzlərinə  və  dağlarına 

sahib oldu. Dadlı və lətif xarakterinə görə bu məmləkətə də “Aqvaniya” deyildi, çünki dadlı təbiətinə görə 

ona “Ağu” deyilirdi.  

“Ağu” ləqəbinin Arana yox, Sisaka mənsub olduğunu söyləyən Horenatsi Aranın da Sisaka mənsub 

olduğunu yazır. “Öncə sakların məskənləri, yəni Sakasena Sisakı da (Sünik) əhatə edirdi”.  

Aran oykonimiböyük bir ölkənin adıdır. Lakin belə bir sual diqqəti cəlb edir ki, Aran Azərbaycanın 

hansı  ərazisinə  deyilir.  M.Seyidovun  fikrinə  görə:  “Albaniyanın  –  Ağvanqın  yalnız  Kürün  şimalından 

tutmuş, ta indiki Şamaxıya qədər olan ərazisi Aran adlanmışdır.  

D.D.Paqirevə görə isə “Aran – geniş bir vilayətin ərəbcə olmayan adıdır, çoxlu şəhərləri var, xalq 

onu Gəncə adlandırır, Şəmkir və Beyləqan onların sırasındadır. Bəzi mənbələr görə isə “Aran  – 1728-ci 

ildə İrəvan əyalətinin Qırxbulaq nahiyəsində kənd İsmayıl Abdulla oğluna məxsus olmuşdur. 

Aran  –  sözü  Azərbaycan  tarixində  üç  mənada  işlənir:  1.  Eranın  ılk  əsrlərindən  başlayaraq  türk 

mənşəli Aran tayfasının adı; 2. Eramızın II əsrinin 60-cı illərində Alban çarı Aran; 3. Aran – qışlaq, isti 

yer  mənalarında.  XII  əsrdə  Albaniyada  Aranrot,  Mets-Arank,  Arandjak,  XII  əsrdə  Ermənistanda  Hran 

toponimləri mənşəcə eynidir. Eranos – İrəvan quberniyasında dağ adı, qədim türk mənşəli Aran tayfasının 

adındandır. XVII əsrə aid ermənicə mənbədə Gorus mahalında Arans toponiminin adı çəkilir . 

Başqa  bir  mülahizəyə  görə  Aran  oykonimi  –  dilə  böyük  aran  tayfasının  adı  kimi  daxil  olmuş, 

sonradan antroponimə çevrilmişdir. Daha sonrakı mərhələdə isə Aran antroponimi toponimə çevrilmişdir. 

Albaniyada dövlət əmələ gəldikdən sonra yerli adı Aran olduğundan qonşu xalqlar, yəni farslar da 

Albaniyanı  Aran  adlandırırdılar.  Antik  dövr  erməni  mənbələrində  aşağı  düzınlik  adı  kimi  Aran  qeyd 

olunmayıb. Strabon bu düzənliyi Aran adlandırmır. Lakin onun haqqında məlumat verərkən yazır ki, bu 

düzənlik  mal-qaranın  otarılması  üçün  əlverişli  yer  idi.  Üstəlik  ölkənin  isti  iqlimə  malik  olmasına 

baxmayaraq,  bura  çox  sərin  idi.  Xorenli  Moisey  erməni  dilindən  tərcümə  olunmuş  “Albaniya  tarixi” 

əsərindən bizə gəlib çatan Aran və Aratan antroponimlərinin ilkin formasının Ərən və Ərətən olduğunu 

söyləyir  (buradakı  “ə”  sinqarmonizm  qanununa  əsasən  dəyişmişdir).  Hal-hazırda  Aran  adına 

Azərbaycanın bəzi aşağı bölgələrində rast gəlmək olar.  

Tarixdə  olan  bir  məqam  diqqətimizi  cəlb  edir.  Ölkənin  Aran  adlandırılması  və  bu  aran  sözünün 

“düzənlik”,  sonra  “çay  ətrafının  dağlıq  hissəsi”,  hətta  “ar”  morfeminin  “günəş”  kimi  mənalar  ilə 

yüklənməsi maraqlı məqamlardandır. Əsrlər keçdikcə dünya xəritəsində onomastik vahidlər müəyyən bir 

təkamülə uğrayaraq dəyişmiş, bir-birini əvəz etdikcə mənalarını cüzi də olsa dəyişmələr baş vermiş və ya 

tamamilə yeni bir adla əvəz olunmuşlar. Bunu apardığımız tədqiqat bir daha sübut etdi. 

ƏDƏBİYYAT 

Bəxtiyar Tüncay  Alban (Qafqaz) Türkçəsi sözlüyü I cild  (A-X) Bakı 2012 

Kaşğari M. “Divanu- Lüğət’it-Türk”. Ankara: 1941 

Kazımov Q. Azərbaycan dilinin tarixi. Bakı: Təhsil, 2003 

Seyidov M. Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən. Bakı: Yazıcı, 1989, 496 s. 

Yusifov Y., Kərimov S.Toponimikanın əsasları. Bakı:Maarif 1987 

ҚАЗАҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ГЕНДЕРЛІК СИПАТ 

Гүлшат Б. ШАЙКЕНОВА



 

Түйіндәмә:  Гендер  қоғамда  көрініс  табатын  ұлттық  тілдік  тұлғаға  әсер  ететін  әлеуметтік, 

психологиялық  және  мәдени  процесстердің  жиынтығы.  Мұндай  процестер  келіп  тіл  білімінде 

гендерлік  лингвистиканы  тудырады.  Бүгінгі  әлем  жұртшылығы  бастан  кешіріп  келе  жатқан 

жаһандану кезеңінде қазақы болмысымыздан, салт-дәстүрімізден тамыр үзiп, ажырап қалу қаупі төніп 

отыр. Ел басына күн туғанда атқа қонған арулар да өз орнын қазақ қоғамында нық бекітіп қойғандай. 

Ерлермен қатар шайқасқа түсіп, елі мен жерін қызғыштай қорыған нәзік жан атаулы басқа-басқа дәл 

қазақ халқында аса қадірлі болып тұрғаны да сондықтан болар. Қазақ халқы қыздарын қашанда еркін 

өсірген,  еркін  өсіре  отырып,  оларды  түрлі  ауыз-әдебиетінің  үлгілері  арқылы  тәрбиелеп,  тыйып, 

бойларына  болашақ  ананың  қасиетін  сіңіре  алған.  Осы  тұрғыдан  алғанда  мақал-мәтел,  жыр-

дастандарды кеңінен насихаттап,  кейінгі ұрпаққа  жеткізу болашақ аналар тәрбиесіне  қосқан аса  зор 

үлес болмақ.  

Тірек Сөздер:гендер, салт-дәстүр, жаһандану, әлеуметтік, ауыз-әдебиеті. 

The Nature of the Kazakh Literature Gender 

Abstract: Gender are influences the individual in society, which is reflected in the national language, social, 

psychological and cultural processes. These processes might help to establish gender linguistics in linguistic. 

In  today’s  globalization  there  are  danger  of  being  separated  from  of  the  nature  and  the  traditions.  In  hard 

times in Kazakh society ladies had their own place and might fight as men and protect the land, which might 

make them respectful and different from other nationalities. Kazak people give particular attention to ladies 

and  always  gave  them  freedom,  as  well  as  bring  up  them  with  folklore  and  had  educated  them  as  future 

mothers. In such cases, they are deeply spread and tried to explain proverbs for the future generations. 

Keywords: Gender, traditions, social globalization, folklore 

Қазақ  қазақ  болғалы  бері  «Бір  қолымен  бесікті,  екінші  қолымен  әлемді  тербеткен»  әйел 

қауымын  барынша  сыйлап,  қадір  тұтқан.  «Отан  отбасынан  басталады»  дeсeк,  сол  отбасының 

ортаймас  ырысқа,  шапағат-шуаққа  бөлeнуiнe  бүкiл  ғұмырын  сарп  eтeтiнжан  ол  –  әйел.  Тіпті 

қасиетті  кітабымыз  Құран-кәрімде  де  «Жәннат  –  әйeлдiң  аяғының  астында»  жатқанын  айтады. 

Ұлттың  рухани,  сондай-ақ  оның  тектілік  дeңгeйi  оның  әйeлгe  дeгeн  көзқарасымeн  өлшeнeдi  дeр 

болсақ,  қазақ  халқының  әйелге  деген  құрметі  шексіз  болғанын  тарихымыздан,  әдебиетімізден, 

балалардан қалған сөз мұрасын да көреміз, қазақ бабасы қыз баланы әрқашан әлпeштeп өсiргeн, 

төрiнe  отырғызып,  төбeсiнe  көтeргeн.  «Қыз  –қонақ,  қыз  –жатжұрттық»  депөз  отбасында 

кемшілік  көрсетпей,  анаға,  әйeлгe  деген  eрeкшe  құрмeт  көрсeткeн.  Бүгінгі  әлем  жұртшылығы 

бастан  кешіріп  келе  жатқан  жаһандану  кезеңінде  қазақы  болмысымыздан,  салт-дәстүрімізден 

тамыр үзiп, ажырап қалу қаупі төніп отыр. Ел басына күн туғанда атқа қонған арулар да өз орнын 

қазақ қоғамында нық бекітіп қойғандай. Ерлермен қатар шайқасқа түсіп, елі мен жерін қызғыштай 

қорыған нәзік жан атаулы басқа-басқа дәл қазақ халқында аса қадірлі болып тұрғаны да сондықтан 

болар. Сонау көк түріктер дәуіріне көз тастасақ, дүйiм елге билiк жүргізген бес ана туралы ақпарат 

бар. Қазақ тіліндегі «Бeсeнeдeн бeлгiлi» дeгeн тiркeстің шығу төркінісол дәуірлерден бастау алады. 

Әйгілі Кир патшасын тізе бүктірген сақтар патшайымы Томирис, қазақ эпостарындағы Құртқа мен 

Ақжүніс, ұлыс анасы мен ұлт мәйегі болған Домалақ ене, Қыз ене, Айша-бибі, Абақ ана, Абайдың 

анасы Ұлжан, ел басына күн туғанда қолына найза-қалқан алып жауға шапқан Бопай. Ұлы Отан 

соғысындажаумeн  арпалысқан  көптеген  қыз-келіншектер,  Кеңес  Одағының  батырларыӘлия  мeн 

Мәншүк,  ұшқыш  Хиуаз  Доспанова  секілді  аналарымыздың  аяулы  бейнесі  қазіргі  ұрпақтың  көз 

алдында болуы тиіс (Қабылғазина, 2014: 106,108). Бүгін біз мақаламызда қазақ ауыз әдебиетінде 

кездесетін әйел тақырыбы мен жаһандану заманындағы қазақ қоғамын не байланыстырады деген 

сауалды қозғамақпыз. Дәстүр мен жаңашылдық, әдебиет пен мәдениет, дін мен заманалы ортаның 

ортақ бір арнада қауышуы қазақ әйелінің бүгінгі бейнесін қалай түрлендірді? 

Ерте заманнан бері қоғамда әйел мен ер адамға деген көзқарас әр түрлі болатын. Әйелдердің 

теңсіздігі  туралы  көптеген  даулар  да  болып  жатты.  Ер  адам  –  отбасының  қамқоршысы,  тірегі. 

                                                      



 

Нийде Университеті докторанты, gulshat84@mail.ru 

252 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

Әйел адам болса, нәзік жан. Шаңырақтың ұйытқысы, балаға тәлім-тәрбие беруші үйдің шырағы. 

«Гендер ұғымы жыныстың әлеуметтік құрылымы деген мағынаны береді. Гендер қоғамның әйел 

және еркекке бөлінуінің өзі әлеуметтік өмірдің, жемісі екенін көрсетеді. Сонымен қатар, гендер 

дегеніміз  –  жеке  адамның  белгілі  бір  шектердегі  мінез-құлқын  белгілейтін  және  шектейтін 

әлеуметтік  ұстындардың  жиынтығы»  (Кенжеғараев,  2012).  Гендер  қоғамда  дүниеге  келіп, 

ұлттық  тілдік  тұлғаға  әсер  ететін  әлеуметтік,  психологиялық  және  мәдени  процесстердің 

жиынтығы. Мұндай процестер келіп тіл білімінде гендерлік лингвистиканы тудырды. Қазақ ауыз 

әдебиетінің көрнекті үлгісі мақал-мәтелдер болса, ондағы әйел мен еркек тақырыбының тереңінен 

қозғалуы  бүкіл  қазақ  қоғамының  тірегі  болған  алып  философиялық  ірге  десек  артық  айтпаспыз. 

Дүйім  жұртты  тәрбиелеуге  атсалысқан  ұлы  мұра  –  мақал-мәтелдерде  кездесетін  гендерлік 

көрініске назар салсақ. 

 

Қазақта әйел мен ер арасындағы сыйластық, екеуінің қоғамдағы орны, олардың бойындағы 

қасиеттер туралы мақал-мәтелдер көптеп кездесіп жатады. Мәселен, сонау ықылым заманнан келе 

жатқан бірқатар мақал-мәтелдерге назар салсақ: «Жақсы әйел жаман еркекті ер қылады, Жаман 

еркек жақсы әйелді жер қылады» (Малайсарин, 2010: 71), «Жаман еркек той бұзар, Жаман әйел 

үй бұзар» (Малайсарин, 2010: 121), «Жақсы әйел үй дәулеті, Жақсы шапан той дәулеті», «Жарың 

– жан жолдасың» (Малайсарин, 2010: 122), «Әйел әдептің әліппесі», «Әйел бір қолымен бесікті 

тербетсе,  бір  қолымен  әлемді  тербейді»,  «Жақсы  әйел  жаман  еркекті  төрге  сүйрейді,  Жаман 

әйел  жақсы  еркекті  көрге  сүйрейді».  Бұл  мақалдар  арқылы  халық  әйелдің  отбасындағы, 

қоғамдағы  рөлін  дөп  баса  отырып,  жақсы  әйел  мен  жаман  әйел  категорияларын  айқын  анықтап 

берген.  Демек,  бұл  тұста  әйелдің  бойындағы  қасиеттердің  еркектің  болашақ  ошағы  үшін 

маңыздылығы  айтылса,  сол  әйелді  жақсы  етіп  тәрбиелеудің  тетігі  де  солананың  қолында  екені 

айтылады. Бұл тұста қазақ халқының қыз тәрбиелеудегі «қамшысы» мақал-мәтел екеніне тағы да 

көзің  жете  түседі.  Мысалы,  Белгілі  ғалым  М.Боранбайдың  «Қазақ  мақал-мәтелдерінің  гендерлік 

сипаты» атты ғылыми еңбегінде бұл туралы былай делінген:  

«Алдымен,  мақал-мәтелдердегі  әйел  бейнесінің  гендерлік  ерекшелігіне  тоқталсақ,  әйел  барлық 

адамзат  түсінігінде  тіршілік  жаңартушы,  өмірге  адам  әкелуші,  жылулық  пен  мейірімділіктің, 

берекенің  бастауы.  Әйел  атауына  түсіндірме  сөздік  те,  бірінші  –  адам  баласының  ұрғашы 

жыныстылары,  екінші  –  жұбай,  қосақ  деген  анықтама  берілген.  Сонымен  қатар  әйел  атауымен 

байланысты тіл бірліктерін сәби, қыз бала, бойжеткен, келіншек, келін, жұбай, зайып, жар, қосақ, 

шеше,  ана,  әже,  кемпір  деп  өз  ішінен  жасына  қарай  бөлуге  болады.  Енді  осы  бөліністердегі  қыз 

бейнесінен  бастайық.  Қыз  –  нәзік  те  қайратты,  алғыр,  салмақты  да  ширақ,  төзімді  жан.  «Қыз 

тәрбиелей отырып, ұлтты тәрбиелейміз» деген қанатты сөздің өзі қыз бала тәрбиесі тұтас ұлтқа 

әсерін  тигізетінін  айтады.  «Қызға  қырық  үйден  тию»  деген  мақалдың  астарында  қыз  абыройы, 

өскен  ортасының  абыройы  деген  мән  жатыр.  Ал  «баланың  ұяты  -  әкеге,  қыздың  ұяты  -  шешеге» 

деген мақалдың мәні ұл қыздың жаман атағы сол бала тәрбиелеп отырған ата-ана ұяты. Қыз бала 

саналы болса, өсек, өтіріктен қашық жүрсе, ол да ана – мейірімі, бақыты»(М.Б.Боранбай). 

Қазақта, сонымен бірге «Анасын көрiп қызын ал, ыдысын көрiп асын iш» деген әдемі мақал 

бар(Ж.Кейкін, 2010: 440). Бұл мақалдағынегізгі ой – анасы қандай болса, қызы да сондай болады 

деген  пікір.  Халық  ананың  қызына  берген  тәрбиесіне  ерекше  көңіл  бөлген.  Анасы  мейірімді, 

ұқыпты  әрі  салмақты болса, қызы  да  сондай  болады деп сенген.Осы  мақалдың бірнеше  нұсқасы 

бар. «Шешесіне қарап қызын ал, аяғына қарап асын іш»,«Ас таңдасаң аяғына қара, Қыз таңдасаң 

анасына  қара»,  «Есігі  жаманның  үйіне  барма,  Шешесі  жаманның  қызын  алма»  (Ж.Кейкін, 

2010:75).Жалпы, бұл тақырыпты зерттей отырып, біз дәл осы мақалдарда айтылар ой түрік мақал-

мәтелдерінде  де  айтылатынын  көрдік.  «Қазақ  және  түрік  халықтарының  мақал-мәтелдеріндегі 

гендерлік  көрініс»  атты  мақалада  зерттеушілер  Г.Теменова  мен  Н.Есімбекова  бірқатар  түрік 

халқының мақал-мәтелдерінің қазақ мақал-мәтелдерімен ұқсастығын көрсеткен. Олар мыналар: 

«Anasına bak kızını al, kenarına bak bezini al» (Aksoy, 1988: 33). 

«Kız alan gözle bakmasın kulakla işitsin» (Aksoy, 1988: 216).  

«Kızını dövmeyen dizini döver» (Yıldırım, 2010: 216).  

«Kendinden küçükten kız al, kendinden büğüye kız ver» (Yıldırım, 2010: 216).  

Қазақта  әйел  қауымының  бір  бөлігі  келін  болса,  келінге  қояр  талаптың  маңызын  ерекше 

санаған. Себебі келін – бұл болашақ ата жолын қуар ұрпақ тәрбиелеуші. Қазақ халқында «Жақсы 

келін-келін,  жаман  келін  -  келсап»,  «Келіні  жақсының  керегесі  алтын»,  «Келін  қайын  ененің 

топырағынан»,  «Басында  сыншыл  болса,  кейін  сыршыл  болады»деген  мақал-мәтелдер  арқылы 

253 

Gülşat B. ŞAYKENOVA/Kazak Avız Edebiyetindegi Gehderlik Sipat  

келінді  тәрбиелеуге  аса мән  берген.  Сондай-ақ,  «Қызым  саған  айтам,  келінім  сен  тыңда»  деген 

мақалдың  мақсаты  да  келінді  тәрбиелеудің  бір  тәсілі.  Бұл  жердегі  мақсат,  айтылған  нәрсені  тек 

қана сөйлесіп отырған адамға ғана емес, айналадағы басқа адамдарға да білдіру. Яғни «Анасының 

қызына  айтқан  ақылына  келіні  де  құлақ  салу  керек»  деген  мағынада  айтылған  сөз.  Қай  кезеңде 

болмасын,  ата-ана  мен  бала  арасындағы  қарым-қатынас,  баланы  мәпелеп  өсіру,  тәрбиелеу,  білім 

беру, мәселелері өзекті мәселелерқатарына жатқызылған.  

Зерттеушілер бұл тұста түрік халқындағы келін туралы мақалдарды да мәндес деп санайды. 

Мәселен: 

«Deli kız, deli gelin olur» (Aksoy, 1988: 232)  

«Kızı kim severse güveyin odur, oğlun kimi severse gelinin odur» (Küçük, 2003: 216). 

«Gönül kimi severse güzel odur» (Aksoy, 1988: 291).  

Қазақ  ауыз  әдебиетінің  үлкен  бір  саласы  –жыр-дастандарда  да  қазақ  әйелдерінің  бейнесі 

айрықша айқын бейнеленген. 

100-томдық  әйгілі  «Бабалар  сөзі»  сериясының  бесінші  томына  енген,  бүкіл  түркі 

халықтарына  ортақ  “Қағира  мен  Таймұс”,  “Хикаят  Сәлімжан”,  “Хикаят  Марғұба  қатын”, 

“Балықшы  илә  ғифрит  қиссасы”,  “Қисса  Тәжбақыт-Хоршаһра  қыз”,  “Қисса  үш  қыз”  атты 

хикаялық дастандарында да орта ғасырлардағы әйелдер бейнесі, олардың аярлығы, даналығы мен 

адалдығы  туралы,  шын  достықты,  асқан  ақыл  мен  айланы  дәріптеу,  т.б.  Дастандарда 

кейіпкерлердің өмірі мысалға алынып, олардың тағдыр-тауқыметі арқылы адам бойындағы жаман 

қасиеттер сыналып, ізгі қасиеттер дәріптеледі, халыққа үлгі-өнеге, ғибрат айтылады(

Қосан, 2011: 

2011

). 

«Қағира  мен  Таймұс»  дастаны  дана  уәзір  мен  адал  дос  (көмекшілер)  туралы  хикаялық 

сюжетті  баяндайды.  Қысқаша  мазмұны  былай:  Перзентсіз  патша  мен  уәзір  орта  жастан  асқанда 

бала сүйеді, патшаның баласы Таймұс пен уәзірдің баласы Қағира қатар өседі. Сұлу қыз туралы 

хабарды  бір  тіленшіден  кездейсоқ  естіген  жігіттер  ешкімге  айтпай  жолға  шығады.  Бірақ  сұлу 

қыздың  хабарын  естіген  бойда  оны  бір  көруге  асық  болған  Таймұс  күндіз-түні  қызды  ойлап  аһ 

ұрғанмен,  белсенді  әрекетке  көшпейді.  Көмекке  адал  дос  Қағира  келеді.  Қалайда  Шын-Машын 

жұртындағы Пағпұр ханның қызы Мәликені Таймұсқа қосу керек! Мақсатына жету үшін Қағира 

екі рет әйелше (әйелдердің айтуымен) киінеді:  

1) Мәликеге молда шеше киімін киіп барып, қызды Таймұсты бір көруге үгіттейді;  

2)  қыз  болып  киініп,  Мәликенің  орнына  ұзатылып  барып,  “қайын  сіңлісін”  көндіріп  алып 

қашады.  

Бас  кейіпкер  Мәлике  өте  дарынды,  ақылды,  ержүрек  қыз  ретінде  сипатталады.  Оның 

дастандағы бейнесі сол кезеңдердегі қыздардың тұтас образы ретінде бейнеленген. Ал гендерлік 

тұрғыдан  қарастырғанда,  мұндағы  жігіт  бейнелері  қыз  баласын  ерекше  дәріптеген,  оны  жар  ету 

үшін түрлі амалдарға барғанын, қаншама қиындықтарды бастан кешіргенін көруге болады.  

Әдетте қазақ халқының үйлену салтында күйеу белсенді емес, есесіне күйеу жолдас барлық 

сынақтан  өтеді:  ән  салады,  күй  шертеді,  айтысқа  да  түседі,  балуан  күреске  де  қатысуы  мүмкін. 

Уәзірдің  баласы  Қағира  ақылы  мен  айласын  қолданып,  патша  ұлына  деген  достығы  мен 

адалдығын  дәлелдеп  шығады.  Ақырында  өзі  де,  патша  ұлы  да  екі  патшаның  қызын  қалыңсыз 

алады.  Осыған  ұқсас  сюжет  “Ханның  қызы  Күлше”,  “Шекер,  бал”,  т.б.  қазақ  ертегілеріне  арқау 

болған.  

«Дастан ХІХ ғасырда жырланып, ел арасында бірнеше нұсқамен тараған. Ал қағазға түскен 

алғашқы жазбасы – 1870-1900 жылдар аралығында Білтебайұлы Шорманның айтуынан жазылып 

алынған нұсқа (Ол ӘӨИ-дің Қолжазба қорында сақтаулы: Ш.128, 3-дәптер, 25 бет, араб әрпінде. 

Жинаушылар  –  Шорман  молданың  балалары  Арон  мен  Жүсіп.  Қолжазба  қорына  Ғ.Мұсабаев 

тапсырған. Өлең жолдары әр бетке екі қатардан орналастырылып, қаламмен жазылған. Жазуы өше 

бастаған  әрі  қолжазбаның  бүлінуіне  байланысты  бірнеше  бетте  (18-23-б.,  әсіресе,  21-б.)  кейбір 

өлең жолдарын оқу, тану қиындық туғызды», – дейді томды құрастырушы Б.Әзібаева). 

Демек, біз бұл тұстан тек қана қазақ емес, бүкіл түркі халықтарына тән дастандардан ешқандай 

гендерлік кемсітушілік, теңсіздік жұрнақтарын көрмейміз. Керісінше, әйелге деген құрмет, ер адам 

тарапынан  көрсетілетін  дәріптеу  мысалдарын,  әйелге  қол  жеткізуде  түрлі  амалдарға  бару 

әрекеттерін  көріп  отырмыз.  Сәйкесінше,  әйел  тарапынан  да  ешқандай  еркінен  тыс 

254 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

мойынсұнушылық  байқалмайды.  Яғни,  бұдан  шығар  қорытынды  қазақ  жыр-дастандарынан  әйел 

сұлулығы, парасаттылығы кеңінен дәріптелген. 

Томға  еніп  отырған  «Хикаят  Сәлімжан»  атты  тағы  бір  дастанның  негізгі  тақырыбы  – 

опасыз әйел мен адал жар жайында. Дастан оқиғасы былайша өрбиді: Һират қаласында Сүлеймен 

деген  бай  саудагердің  Сәлімжан  деген  жалғыз  ұлы  болады.  Сәлімжанның  алдыңғы  әйелі  қа-

йынатасынан  қалған  қазынаны  күйеуінен  жасырып,  көңілдесіне  білдіріп,  опасыздық  танытса, 

кейінгі алған жары Гүлжауһар бәстен ұтылып, тұлдырсыз қалған күйеуін елге алып қайту үшін ер 

киімін  киіп,  керуенге  еріп  шығады.  Күйеуінің  хаты  арқылы  мән-жайға  қаныққан  ол  керуеннің 

жолындағы  аяр  кемпірдің  таң  атқанша  шам  ұстайтын  мысығына  асыранды  тышқанын  салып, 

бәстен жеңіп, кемпірдің жүз түйе дүниесін қосып алады. 

Шын  шаһарында  азып-тозып  жүрген  күйеуін  тауып  алып,  өзін  танытпай,  еліне  алып 

қайтады. Осыған ұқсас, әйел мекерлігін баяндайтын ертегілік сюжеттерді “Мың бір түн” желісіне 

енетін  “Патшаның  екі  ұлы”,  “Киік  жетектеген  кісінің  әңгімесі”,  “Қашыр  мінген  кісінің 

әңгімесі”,  “Шала  тас жігіттің  әңгімесі”,  “Бір  сандыққа  бес  кісі салған  әйел”,  “Қатын  тескен 

ін”  әңгімелерінен,  сондай-ақ  Тұрмағамбеттің  «Рауабану»,  Кете  Жүсіптің  «Сұрмерген»,  Базар 

жыраудың «Әмина қыз» дастандарынан кездестіреміз.  

Дастан  Қазан  қаласындағы  «Чиркова»  (1896),  «Университет»  (1908),  «Домбровский» 

баспаханаларында  (1916)  үш  мәрте  жарық  көрген.  Кітапты  баспаға  дайындаған  –  Жүсіпбек 

Шайхысламұлы.«Хикаят  Марғұба  қатын»  дастаны  да  осы  тақырыптың  айналасында  өрбіген. 

Мұнда  күйеуіне  адал,  діндар  әйел  жаланың  кесірінен  көп  тауқымет  шексе  де,  ақыл-төзімі  мен 

тақуалығының  арқасында  қиындықты  жеңіп  шығады.  Өзін  орынсыз  жәбірлегендерге  кешірім 

жасап,  ақырында  күйеуіне  қайта  қосылғаны  баяндалады.  Дастан  кейіпкерінің  тағдыр  тауқыметі 

арқылы  аманатқа  қиянат,  көрсеқызарлық,  жалған  куә  болу,  нәпсіқұмарлық  сияқты  жаман 

қасиеттер сыналып, адам бойындағы ізгі қасиеттер: сүйген жарға адалдық, тақуалық, әлсізге қол 

ұшын беру, қайырымдылық дәріптеледі. 

Ерлеріне  мойынсұна,  олардың  артынан  ере  жүріп  ақылы  мен  айласын  ерінің  пайдасына 

жұмсаған  дастандардағы  әйел  кейіпкерлер  кімді  болса  да  бей-жай  қалдырмайды.  Кeңeс  үкiмeтi 

орнағанға  дeйiн,  қазақ  халқының  қалыптасқан  дәстүрлi  отбасылық  өмiр  сүру  салтына  тіпті  әлeм 

оқымыстылары  да  назар  аударған.  Солардың  бiрi  ағылшын  ғалымы  Джeймс  Бeйкeр:  «Қазақ 

отбасындағы  әжe,  үлкeн  әулeттiң  анасы.  Бәрi  сол  әжeгe  бағынады.  Әжe  кeлiнгe  сүйeу  әрi 

қамшы.  Ал,  қыз  нeмeрeгe  ұлағатты  ұстаз,  тәрбиeшi  дeптi.  Жәнe,  әулeттeгi  ислам 

шарттарының орындалуының қатаң бақылаушысы» – дeп, ұрпаққа отбасынан сiңiрiлeтiн тәлiм-

тәрбиe кiлтi осында eкeнiн байқаған (Әлімбаев, 2007: 152). Ал, шeтeлдiк М. Олкотт атты ғалым: 

«Қазақ eрлeрi eржүрeк болып кeлeдi eкeн. Дұшпанына қатал, қарсы кeлгeн жауларын тайсалмай 

жояды. Өздeрi аңқаулау болғанымeн досқа, ата-анаға, жарына адал. Көбiндe аңшылықты сeрiк 

eтiп, отбасын асырайды. Балаларын өтe жақсы көрeтiн болып кeлeдi» – дeп баяндайды(Қыдыр, 

2009).  Мұнан  шығар  қорытынды:  қазақ  халқы  қыздарын  қашанда  еркін  өсірген,  еркін  өсіре 

отырып,  оларды  түрлі  ауыз-әдебиетінің  үлгілері  арқылы  тәрбиелеп,  тыйып,  бойларына  болашақ 

ананың  қасиетін  сіңіре  алған.  Осы  тұрғыдан  алғанда  мақал-мәтел,  жыр-дастандарды  кеңінен 

насихаттап, кейінгі ұрпаққа жеткізу болашақ аналар тәрбиесіне қосқан аса зор үлес болмақ.  

жүктеу/скачать 42,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: