Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы
жүктеу/скачать 42,43 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- HÄZIRKI ZAMAN TÜRKMEN DILINDE -MA/-ME/-MAK/-MEK GOŞULMALARYNYŇ SÖZ ÝASAÝYŞ HYZMATY WE ONUŇ BEÝLEKI TÜRKI DILLERDÄKI MYNASYBETI
- -ma/-me / -mak/-mek
- -ma/-me
- Word-formation Functions of Affixes-ma/-me/-mak/-mek in Modern Turkmen Language and Their Conformity in Other Turkic Languages Abstract
- Meselem: Oturanlaryň öňünde çanaklap gowurma
- Meselem
- DİL ÖĞRETİMİ VE ÇIKARTMALI İŞLEM
- Anahtar Kelimeler
ӘДЕБИЕТТЕР Абай Құнанбаев (1954), Шығармаларының толық жинағы. 1-2 том. Байтұрсынов А. (1992), Тіл тағлымы. –Алматы: Ана тілі. Балақаев М. (1971), Қазіргі қазақ тілінің грамматикасы /Синтаксис/. ІІ бөлім. – Алматы: Мектеп. Бейсенбаева К.А. (1971), Безаффиксное сочетание имен существительных в современном казахском языке. АКД.
Гаджиева Н.З. (1973),Основные пути развития синтаксической структуры тюркских языков. –М.: Наука, 1973. – 176 с. Әл-Фараби. (1975), Әлеуметтік-этикалық трактаттар. Алматы. Жұбанов К. (1966), Қазіргі қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. –А: Мектеп. Қазақ тілінің түсіндірмелі сөздігі (1999), Алматы, Дайқ-пресс. Майзель С.С. (1957), Изафет в турецком языке. – М-Л.: Наука. Марти А.О. (1960), понятии и методы всеобщей грамматики и философии языка/ Звягинцев В.А. История языкознания ХIХ иХХ веков в очерках и извлечениях.Ч.II.м. Сайрамбаев Т. (2004), Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. –Алматы: Білім. Шәкәрім (1988), Өлеңдер мен поэмалар. Алматы. HÄZIRKI ZAMAN TÜRKMEN DILINDE -MA/-ME/-MAK/-MEK GOŞULMALARYNYŇ SÖZ ÝASAÝYŞ HYZMATY WE ONUŇ BEÝLEKI TÜRKI DILLERDÄKI MYNASYBETI G. MUHANOWA
almak mümkin. Ösüş prosesinde güýçli differensirlenendigine garamazdan, häzirki zaman türki dilleriň leksikasynda hem, grammatikasynda hem, şol sanda söz ýasalyşda hem örän köp umumylyklar bardyr. 2. Türki dilleriň köp funksiýaly -ma/-me/-mak/-mek affiksleri arkaly ýasalan sözler öz manysy hem funksiýasy boýunça türkmen dilinde güýçli differensirlenendir. Türkmen dilinde -ma/-me/-mak/-mek affiksleri arkaly ýasalan sözleriň semantiki we grammatiki özboluşlylyklaryny kesgitlemek iň çylşyrymly meseleleriň biridir. 3. Umumytürk afiksleri bolan -ma/-me we -mak/-mek sözleriň dürli şekilini we many aýratynlygyny ýasamaga ukyplydyr. Birinjiden, olar türkmen dilinde hem, beýleki türki dilleriň aglabasynda hem infinitiwiň formal görkezijisi bolup hyzmat edýärler. Ikinjiden, türki dilleriň aglabasynda bolşy ýaly, türkmen dilinde hem -ma/-me/-mak/-mek affiksleri işlikden at ýasamagyň serişdesi bolup hyzmat edýär. Türkmen dilinde bu affiksleriň işlik esaslardan at ýasamak funksiýasy has işjeňleşýär. Türkmen dilçileriniň ylmy işlerinde -ma/-me/-mak/-mek affiksleriniň söz ýasalyş prosesine gatnaşyşy giňden beýan edilýär. 4. Türk dilini öwrenýan alymlar -ma/-me we -mak/-mek affiksleriniň ýakyndygyny belleýärler. N. A. Baskakow bu iki affiksiň özara baglanyşyklydygyny belleýär. A. Kononowyň pikirine görä, -mak/-mek affiksi düzme affiks bolup, iki bölümden, -ma/-me we -k affikslerinden ybaratdyr. Alymlaryň aglabasy mak/-mek affiksleri öz grammatiki manysyny üýtgedip –ma/-me affiksiniň döremegine sebäp bolupdyr. 5. Türki dillerde -ma/-me/-mak/-mek affiksleriniň fuksionirlemesi fonetik taýdan üýtgän wariantynyň döremegine getiripdir. Olaryň sinonimiki leksemalaryň düzüminde duş gelýändigi hem bu pikire delildir. Türkmen dilinde -mak/-mek/ -ma/-me affiksi iň önümli affiksleriň hataryna girýär. Işlik esasa goşulmak bilen ol aşakdaky görnüşli atlary ýasaýar: a. Täsirini geçirmeýän iki bogunly işlik esaslara goşulyp azayklaryň we naharlaryň adyny ýasaýar: süzme, ýarma, garma, owma, gyzzyrma, doňdurma, gatlama, çekdirme, dolama, dograma, gömme, gowurma, gaýnatma, buglama we ş.m. b. Täsirini geçirýän iki bogunly işlik esaslara goşulyp, zergärçilik önümleriniň adyny ýasaýar: akdyrma, öwürme, egme. ç. Täsirini geçirýän bir bogunly işlik esaslara goşulyp, esas işlik bilen many taýdan bagly birnäçe takyk we umumy manyly at ýasaýar: sürme, burma, çalma we ş.m. d. Täsirini geçirýän bir we iki bogunly işli esaslar goşulyp, gurluşyk bilen bagly sözleri ýasaýar: berkitme, çatma, bassyrma. e. Tikinçilik bilen bagly sözleri ýasaýar: bassyrma, depjeme, kökleme, dokma, basma, gaýma, ýörmeme we ş.m. f. Täsirini geçirýän köpbogunly işlik esaslara goşulyp, işiň netijesini aňladýan söz ýasaýar: gaýtalama, ýatlama.
Häzirki zaman türkmen dilinde -ma/-me affiksi ylmy adalgalary ýasamakda iň önümli affiksleriň biridir: aňlatma, deňleme, gollanma, golýazma, ýöňkeme, gönükme, meňzetme, deňeşdirme, ulaltma, kiçeltme, düzme we beýl. Türkmen dilindäki söz ýasaýjy goşulmalary ýörite öwrenen A. Borjakow bu affiksi işlik ýasaýjy affiks hasap edýär, emma onuň at ýasamaga hem işjeň ulanylýandygyny inkär etmeýär. Türkmen dilinde -mak/-mek affiksi täsirini geçirmeýän bir bogunly işlik esaslara goşulyp, köplük, bolçulyk bilen bagly umumy düşünjäni aňladýan söz(üýşmek) we iýmit adyny ýasaýar (gaýmak).
Ýokarda aýdylanlar -mak/-mek affiksiniň işligiň nämälim şekilini ýasamakdaky hyzmatyny inkär etmän, onuň işlikden at ýasamakda hem işjeň ulanylýandygyny tassyklamaga mümkinçilik berýär. Açar Sözler: affiks, işlikden ýasalan atlar, täsirini geçirýän işlik, täsirini geçirmeýän işlik, at ýasaýjy, şekil ýasaýjy, esas, ýasama işlik, asyl işlik, türki diller, türkmen dili, affiksleriň funksiýalary.
236 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu Word-formation Functions of Affixes-ma/-me/-mak/-mek in Modern Turkmen Language and Their Conformity in Other Turkic Languages Abstract: 1. At the analysis of the linguistic phenomena of Turkic languages it is possible to receive exhaustive data on their general origin. In spite of the fact that these languages in development were appreciably differentiated, modern Turkic languages have among themselves much in common both in lexicon, and in grammar, including word-formation. 2.
The Words formed by means of multipurpose affixes of Turkic languages -ma/-me/-mak/-mek, in Turkmen language are strongly differentiated on the value and functions. Definition of semantic and grammatical distinctions of the words formed by suffixes -ma/-me/-mak/-mek is one of the most complicated questions. 3. Obshchetjurksky affixes-ma/-me and-mak/-mek are capable to form various forms and word meanings. First, they are a formal indicator of an infinitive as in Turkmen, and the majority of Turkic languages. Secondly, both in большинсте Turkic languages, and in Turkmen language affixes-ma/-me and-mak/-mek are means forming verbal names. In Turkmen language function of formation of names from verbal bases becomes more active. In proceedings of Turkmen linguists participation word-formation process of affixes-ma/-me and- mak/-mek is widely shined. 4. The Scientists studying Turkic languages, mark relationship of affixes-ma/-me and mak/-mek. A.Baskakov considers that these two affixes are interconnected. According to A.Kononova, the affix-mak/-mek is a compound affix and consists of two parts-ma/-me and-k. The majority of scientists considers that the affix-mak/-mek has changed the grammatical essence and was at the bottom of affix occurrence-ma/-me. 5. Functioning of affixes-ma/-me/-mak/-mek in Turkic languages has led to occurrence фонетически the transformed variant. It proves to be true that they meet as a part of synonymous lexemes. The affix-mak/-mek/-ma/-me in modern Turkmen language is one of the most productive affixes. Joining a verbal basis, they form names of following kinds: a. Joining transitive two-difficult verbal bases, forms names of products and dishes: süzme, ýarma, garma, owma, gyzzyrma, doňdurma, gatlama, çekdirme, dolama, dograma, gömme, gowurma, gaýnatma, buglama etc. b. Joining transitive two-difficult verbal bases, forms names of jewels: akdyrma, öwürme, egme. c. Century Joining transitive terse verbal bases, forms some concrete and general names, связянных with value of a verb-basis: sürme, burma, çalma etc. d. Joining to transitive one- and two-difficult глдагольным to bases forms words connected with building: berkitme, çatma, bassyrma. e. Forms names connected with sewing business: bassyrma, depjeme, kökleme, dokma, basma, gaýma, ýörmeme etc. f. Joining transitive multidifficult verbal bases, forms names actions designating result: gaýtalama, ýatlama. The affix-ma/-me in modern Turkmen language is one of the most productive affixes forming scientific terminology: aňlatma, deňleme, gollanma, golýazma, ýöňkeme, gönükme, meňzetme, deňeşdirme, ulaltma, kiçeltme, düzme, etc. Affix-mak/-mek. In the majority of Turkic languages including in Turkmen language, this affix is considered an affix forming the uncertain form of a verb. A.Bordzhakov considers this affix глаголообразующим as an affix, however it does not deny active participation of an affix and in formation of names. Affix-mak/-mek, joining intransitive terse verbal bases, forms the names designating the general concept, connected with set, well-being (üýşmek), the meal name (gaýmak).
formation verbal инфинитва, it is necessary to note active participation of this affix in formation of verbal names. Keywords: Affix, verbal noun, intransitive verb, transitive verb, verbal, shape-generating, foundation, derivative foundation, non derivative foundation, Turkic language, Turkmen language, facility affix. Türki dileriň arasynda dürli lingwistik meseleler öwrenilende, olaryň aslynyň kökdeşdigini, şol meseleleriň açylyşy, subut edilişi bilen nygtamaga esas berýän umumylyklar, meňzeşlikler bardyr. Türki 237 G. MUHANOVA/Hazırkı Zaman Türkmen Dilinde Goşulmalarının Söz Yaşayış Hızmatı ve… diller wagtyň geçmegi bilen biri-birlerinden differensirlenýän hem bolsalar, olar bilen baglanyşykly diliň grammatik gurluşy derňelende, aýry-aýry grammatik meseleleriň öwrenilmegi türki dilleriň biri-birine ýakynlyk derejesini kesgitlemäge esas döreýär. Türki dilleriň arasyndaky grammatik umulylyklaryň ýüze çykarylmagynda olardaky söz ýasaýjy, şekil ýasaýjy serişdeleriň, asyl we affiksal morfemalaryň derňewiniň özboluşly ähmiýeti bardyr. Türki dillerde dürli grammatik hyzmatlary ýerine ýetirýän -ma/-me/-mak/-mek affiksi häzirki zaman türkmen dilinde aýry-aýry manylary hem-de hyzmatlary taýyndan tanalmaz derejede differensirlenipdirler. -ma/-me/-mak/-mek şekiliniň grammatikadaky many hem hyzmat aýratynlygyny kesgitlemek çylşyrymly meseleleriň biridir. Türki dillerde -ma/-me we -mak/-mek affiksi dürli grammatik şekilleri we manylary döretmäge ukyplydyr. Birinjiden, türki dillerde we türkmen edebi dilinde işligiň infinitiw şekilini ýasaýjydygy ykrar edilendir. Ikinjiden, türki dilleriň aglabasynda we türkmen dilinde -ma/-me we -mak/-mek iş ady hökmünde formalaşypdyr. Onuň tebigaty boýunça many we hyzmat aýratynlygynyň grammatikanyň dürli meseleleri bilen baglanyşyklydygyny inkär etmezden, anyk bir grammatik kategoriýanyň çäginde – işlikden at ýasaýjylaryň hatarynda-da derňemegiň zerurdygy hasaba alynmalydyr. Türkmen dilinde onuň işlik asylly sözlerden at ýasamak meýli işjeňleşýär.
belleýärler. T. Guzuçyýew: “...bu goşulma türki dilleriň grammatikalarynyň köpüsinde söz ýasaýjy affiks hökmünde hasaba alynýar. ” diýip belleýär ( Guzuçyýew: 1980, s.70).
işlerdäki ylmy garaýyşlar bu morfemanyň asyldaşdygyny subut edýär.
Türki dilleri öwrenen alymlar bu affiksiň gelip çykyşy taýyndan -mak/-mek goşulmasy bilen asyldaşdygyny tassyklaýarlar. A. Baskakowyň bellemegine görä ( Баскаков: 1952), -ma/-me goşulmasy -mak/-mek goşulmasy bilen arabaglanyşyklydyr. A. N. Kononow onuň -ma we -k affiksleriniň birikmeginden emele gelendigini ýazýar( Кононов: 1952; 1960). Aslyýetinde, alymlaryň köpüsi tarapyndan iş ady hasaplanýan -mak/-mek goşulmasy özüniň grammatik manysyny üýtgedip, -ma/-me goşulmasynyň ýüze çykmagyna getiripdir.
ýüze çykarýar. Bu onuň türki dillerdäki manydaş leksemalaryň (şol bir manyny aňladýan leksemalaryň) düzüminde duşýandygy bilen subut edilýär. Häzirki zaman türkmen dilinde bu goşulma iň önümli hem işjeň söz ýasaýjylaryň biridir. Bu goşulma işliklere goşulyp, aşakdaky ýaly manylardaky atlary ýasaýar: a) täsirini geçirýän bir we iki bogunly asyl hem ýasama işliklere goşulyp, nahar-iýmit atlaryny ýasaýar: süzme, ýarma, garma, owma, gyzzyrma, doňdurma, gatlama, çekdirme, dolama, dograma,
1954: 33). Gatlak-gatlak gatlama, gatlamadan ätleme ( matal). b) täsirini geçirýän bir, iki bogunly asyl we ýasama işliklere goşulyp, şaý-sep atlaryny ýasaýar:
ç) täsirini geçirýän bir bogunly asyl düýp işliklere goşulyp, goşulan işliginden aňlanylýan hereket bilen baglanyşykly anyk we umumy atlaryň birnäçesini ýasaýar: sürme, burma, çalma we ş.m. Meselem: Gül ýüzüňe gülaplar, ýaraşyr gaşa sürme, Al ýaňagyň almadyr, lebiň gant bilen hurma, Aždarha dek tolganyp, ýüzüň bizden öwürme, Nägäh zülpüň towy deý köňlüme salma burma…
( Mollanepes. 116 s.) d) täsirini geçirýän bir we iki bogunly asyl hem ýasama düýp işliklere goşulyp, gurluşyga degişli at ýasaýar: berkitme, çatma, bassyrma. Meselem: Getirdi çatmasyna (çatma) ( Görogly eposy, 23 s.). e) Tikin-çatyn atlaryny ýasaýar: bassyrma, depjeme, kökleme, dokma, basma, gaýma, ýörmeme we ş. m. Meselem: Taruhda tikin işinde ulanylan bassyrma, kökleme, ýörmeme ýaly usullarynyň häzirki
238 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu ä) täsirini geçirýän köp bogunly ýasama düýp işlige goşulyp, hereketiň netijesiniň adyny ýasaýar:
Entek örtenmeden (örtenme) ýürekler ganmaz, Ýanyp gezmek biziň üçin meslikdir.
Saňa mertler hakda ýatlama galýar. -ma/-me goşulmasy häzirki zaman türkmen dilinde ylmy düşünjeleriň atlaryny ýasamaga iň işjeň gatnaşýan önümli goşulmalaryň biridir. Ol (aňlatma, deňleme, gollanma, golýazma, ýöňkeme, gönükme, meňzetme, deňeşdirme, ulaltma, kiçeltme, düzme we ş. m. adalgalary ýasaýar. Bu goşulmanyň türki dilleriň aglabasynda iş atlaryny ýasaýjy hökmünde şöhlelenýändigi hem-de öwrenilýändigi mälimdir, şeýle-de bolsa, häzirki zaman türkmen dilinde bu affiksiň kömegi bilen ýasalan sözleriň aglabasy iş atlarynyň hataryndan arasyny üzüp, olaryň atlaşmak-adalgalaşmak meýli güýçlenýär. -mak/-mek goşulmasy. Bu grammatik kategoriýa türki dilleriň aglabasynda, türkmen dilinde mekdep grammatikasyndan başlap, bu meselä bagyşlanan işleriň köpüsinde işligiň nämälim şekili diýen at bilen öwrenilýär. A. Borjakow -mak/-mek şekilini iş adyny ýasaýjylaryň hataryna goşýar, ýöne bu şekil arkaly ýasalan sözleriň atlary ýasamaga gatnaşýandygyny-da ykrar edýär ( Borjakow, 1978.). Azerbaýjan diliniň gurluşyny öwrenen T. D. Daşçýan hem bu pikirden üzňe däl: “В современном азербайджанском языке форма на -маг употребляется в двух значениях: в значении инфинитивов, без аффиксов принадлежности и в значении глагольных имен в соединении с аффиксами принадлежности” ( Дaшчян, 13). A. Borjakow -mak/-mek arkaly hasyl bolan sözleri leksik many alan (leksikalizasilaşan) sözleriň hataryna goşmagyň boljakdygy hakyndaky pikirlere-de duşmak bolýandygyny belleýär( Borjakow:1978). Häzirki zaman türkmen dilinde -mak/-mek goşulmasy arkaly işlikden ýasalan atlar köp duşýar we olar özboluşly grammatik gurluşa eýedirler. Bu goşulma işlikden at ýasap gelende bulamak, ýaşmak, oramak, çakmak, oýmak (oýmak — tikin-çatyn edilende, süýem barmaga geýilýän demirden edilen gorag serişdesi), görmek “görk”, “owadanlyk” manysynda ulanylýan we ş. m. täsirini geçirýän bir we iki bogunly asyl düýp işliklere goşulyp, hereket netijesinde emele gelen hem-de takyk zady bildirýän atlary ýasaýar. Meselem: – Ýaşuly, men size geçen gijeden bäri bir gürrüň aýtjak bolýan welin, ebeteýini tapman ýaýdanyp
Täsirini geçirmeýän bir bogunly asyl işlikden hereket netijesinde emele gelen köplük, bolluk aňladýan umumy düşünjäniň adyny ýasaýar: üýşmek; iýmit adyny ýasaýar: gaýmak. Meselem: Süýt ýüzüniň gaýmagy (gaýmak) Bozulmasyn ýar-ýar ( halk döredijiligi).
Häli-häzire çenli bu goşulmanyň işligiň nämälim şekilini-infinitiwi ýasaýandygy baradaky pikiriň dowam edýändigini inkär etmezden, -mak/-mek goşulmasynyň manysy taýdan dürli kategoriýa degişli sözleri ýasamaga ukyplydygyny, şol sanda işlikden atlary ýasamaga-da işjeň gatnaşýandygyny bellemek dogry bolar. Häzirki zaman türkmen dilinde -ma/-me, -mak/-mek şekilleriniň grammatik häsiýetiniň birneme üýtgeýändigi, onuň söz ýasaýjylyk hyzmatynyň giňäp, bu ýagdaýyň türkmen diliniň leksik ösüşine täsir edýändigi duýulýar.Bu goşulma häzirki zaman türkmen dilinde atlary ýasamakda bolşy ýaly, täze adalgalary ýasamakda-da işjeňleşýär.
diliniň taryhy grammatikasynyň problemalary. Aşgabat, 1980 4. Н.А.Басакаков. Каракалпакский язык. II фонетика и морфология. Часть первая. М., изд. АН СССР, 1952
нa сoиск. уч стeпeни кaнд. филoл. нaук (Рукoпись). Кирoвaбaд, 1961. 6. Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного языка. М., изд.АН СССР, М.-Л., 1956 7. Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. М., изд.АН СССР, М.-Л., 1960 DİL ÖĞRETİMİ VE ÇIKARTMALI İŞLEM Doç. Dr. Gökhan ÇETİNKAYA
Doç. Dr. Nihat BAYAT
Özet: Bu çalışmada, alt türlerine göre çıkartmalı işlem etkinliklerinin dil öğretimi sürecine nasıl katkı sağlayabileceği tartışılmıştır. Çalışma dil öğretiminde çıkartmalı işlem türlerinin test ve öğretim amaçlı etkinliklerde kullanımı üzerine odaklanmaktadır. Çalışmanın temel amacı öğretim süreci seçeneği oluşturmaktır. Çalışmada sunulacak etkinlikler hazırlanırken, alan yazında yer alan türler amaçları açısından göz ününde bulundurulmuş, söz konusu özelliklerin dil öğretim ortamlarına nasıl yansıtılabileceği tartışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Çıkartmalı işlem, anadili eğitimi, dil öğretimi Language Education and Cloze Procedure Abstract: This study discusses how cloze procedure activities can contribute to language teaching process. The topic of the study is to present sample activities to test and teach language based on cloze procedure types. The main aim of the study is to form an option for teaching process. In the preparation of the activities presented in the study, the existing types in literature are taken into account with regard to their purpose and how to reflect these properties to language education environment was discussed.
жүктеу/скачать 42,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|