Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы

224 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

 

LAYLA VƏ OXŞAMALARDA ƏSAS VƏ KÖMƏKÇI ADLAR 

Firuzə A. ƏSGƏROVA



 

Xülasə:  Onomastik  leksika  daim  inkişaf  edən,  zənginləşən,  get-gedə  təkminləşən  bir  sistemə  malikdir. 

Onomastik vahidlərin xüsusi bir qrupu antroponimik leksikadır. Bu xalqın onomastikasında elə şəxs adlarına, 

familiyalarına, nəsil adları və ləqəblərə rast gəlirik ki, bu xalqın əmələ gəlmə tarixi ilə bağlı formalaşmışdır. 

Cəmiyyətdə  insanları  bir-birindən  fərqləndirmək  məqsədi  ilə  istifadə  olunan  hər  bir  həqiqi  ad  real 

antroponimdir.  Azərbaycan  antroponimik  sistemində  köməkçi  adlar  kateqoriyasına  ləqəb,  təxəllüs  və  titul 

daxildir. 

Açar Sözlər: onomastika, antroponim, layla, ad qoyma, mərasim 

The Names of the Main and Auxiliary Lullaby and Okhshama 

Abstract:  Onomastic  vocabulary  has  a  constantly  evolving,  developing  and  improving  system.  A  special 

group of onomastic  units is anthroponomical  vocabulary.  The onomastics of the people  we  meet  with  such 

names, surnames, birth names and nicknames that are associated with the history of formation of the people. 

Every valid name that is used in society to distinguish people from one another is a real anthroponomy. The 

category of auxiliary Azerbaijani anthroponomical system namespace includes nicknames, aliases and titles. 

Keywords: onomastics, antroponim, lillaby, naming, ceremony 

İlk uşağın doğulması bir ailəyə sonsuz sevinc gətirir. Bu sevinclə bağlı olan bir sıra mərasimlərimiz 

vardır. Bunlardan ən çox yayılanı “adqoyma”dır.   

Adətən,  uşağa  yeddi  və  ya  qırx  gündən  sonra  ad  qoyulur.  Həmin  gün  uşağın  ən  yaxın  qadın 

qohumları  bir  yerə  yığışır.  Uşaq  ruzulu  olsun  deyə,  yerdə  süfrə  salınır.  Süfrəyə  ləziz  yeməklər-plov, 

südçörəyi,  şorqoğalı  düzülür.  Əgər  uşağa  ölən  qohumlarının  birinin  adı  qoyularsa,  halva  da  çalınır  və 

halallıq olsun deyə, ölənin adına Quran tapşırılır. 

Uzun müddət uşağı olmayanlar  həmin gün qurban kəsir, yeddi qonşuya paylayır, yaxın adamlara 

xələt verirlər. 

Adətən uşağa evin yaxın adamı ad qoyur. Həmin adama xələt verilir. O, uşağın qulağına “kəlmeyi-

şəhadət” oxuyur, sonra adını deyir. Daha sonra isə “al uşağı, ver uşağı, tanrı saxlasın bu uşağı” deyərək 

uşağı  yanındakı  adama  verir,  həmin  sözlərin  təkrarı  altında  uşaq  bütün  məclisi  gəzdirilir.  Uşağa  göz 

dəyməsin deyə papağına gözmuncuğu tikilir. Qız uşağının qulağına sırqa taxılır. Sırğa salan adama xələt 

verilir. 

Adətən  birinci  uşağın  adını  atası  və  atasının  yaxın  qohumları  verir.  Hər  iki  nənəsi  uşağa  hədiyyə 

verir. 

Uşağa  qoyulan  adı  heç  kəs  dəyişə  bilməz.  Ad  verirdikdən  sonra  hamı  körpəni  qucağına  götürüb 

xeyir-dua verir, “Adı ilə böyüsün”, “Böyük oğlan olsun”, və ya “Böyük qız olsun”, “Toyunu görək” və s. 

bu  kimi  sözlər  deyib,  körpəni  anasına  uzadırlar.  Sonra  süfrəyə  şərbət  gəlir.  Ən  ləziz  yeməklər  süfrəyə 

düzülür. Hamı çalıb-oynayır, şadyanalıq edir. 

İnqilabdan  qabaq  uşaqların  doğulma  tarixi  adətən  rəsmi  şəkildə  qeyd  edilməzdi.  Uşaq  üçün  yaş 

kağızı alınır. Bu yaş kağızı sənəddir. Bu sənədə uşağın adı, soyadı, atasının adı,  doğulduğu il, ay, gün, 

doğulduğu  yer,  milliyyəti  dəqiq  göstərilir.  Eləcə  də  ata  və  anasının  adı,  soyadı,  atasının  adı  göstərilir. 

(Mərasimlər, Adətlər, Alğışlar I 1993: 76) 

Beləliklə də, uşaq həmin gündən qoyulduğu adla çağırılır. Azərbaycan xalqı içərisində adqoymanın 

müxtəlif  mərasimləri  və  formaları  vardır.  Uşağa  göstərdiyi  igidliyə  görə  də  ad  qoyardılar.  Onu  bəd 

ruhlardan  qorunmaq üçün ad qoyardılar, uşağa igid babanın, atanın adını verərdilər və s. Beləliklə hər bir 

adqoymanın özünəməxsus ayini, etiqadı və mərasim şənliyi keçirilərdi.  

Uşaqlara sevilə-sevilə qoyulan bu adlar sonralar anaların dilində səslənən laylalarda, nazlamalarda, 

oxşamalarda öz əksini tapır.   

Nazlasın dilim səni, 

Böyütsün elim səni. 

                                                      



 firuzeesgerova@icloud.com 

226 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

Meydanda at oynadan  

Bir igid görüm səni.  

(Azərbaycan Bayatıları 2004: 206) 

Laylalar  beşik  başında  anaların  öz  körpələrini,  nənələrin  öz  nəvələrini  oxşamaq  üçün  oxuduqları 

bayatılardır.  Burada  ananın  öz  balasına  olan  sonsuz  məhəbbəti,  onun  gələcək  həyatda  qazanacağı 

müvəffəqiyyətlər haqqındakı arzuları ifadə olunur. Ana öz balasına xeyir-dua verir, uzun və mənalı ömür 

arzulayır, qəhrəmanlardan, xalq sərkərdələrindən ibrət götürməyi tövsiyə edir. 

Laylalar  xalqın  uşaqlar  üçün  yaratdığı  nümunələr  içərisində  xüsusi  yer  tutur.  Analar  təzəcə  göz 

açan körpələri bu həzin, çox zaman şux layla sədaları ilə yuxuya vermişlər. Bu da ən böyük sənətkar olan 

xalqın  ixtirasıdır. Uşaq psixologiyasını, daxili aləmini, gələcək tərbiyə aləmini, gələcək tərbiyə yollarını 

xalq  qədər  doğru,  dürüst  müəyyənləşdirməyi  bacaran  ikinci  bir  mürəbbi  tapmaq  çətindir.  Ona  görə  də 

layla  və  oxşamalar  yalnız  yuxuya  vermək,  oxşamaq  üçün  deyil,  körpə  balaları  həm  də  estetik  cəhətdən 

tərbiyə  etmək  üçün  ən  təsirli  vasitələrdən  biridir.  Uşaqlarda  musiqiyə,  ədəbiyyata  həvəs  oyadan,  onun 

bədii  zövqünü  oxşayan  ilk  nümunələr,  şübhəsiz,  layla,  bayatı,  mahnı  və  oxşamalardır.  (Babayev1970: 

155) 

Ana  ruhunun  ən  emosional  və  qüvvətli  şəkildə  əks  olunduğu  folklor  janrı  heç  şübhəsiz  ki, 

laylalardır.  Bu  folklor  janrında  ananın  öz  körpəsi  ilə  bağlı  arzu  və  istəkləri  poetik  bir  biçimdə  ifadə 

olunur. Amma bu poetik nümunələr daha çox hələ dil açmayan və ətraf dünya ilə müstəqil ünsiyyət qura 

bilməyən  uşaqlara  söylənilməsi  ən  maraqlı  məqamlardan  biridir.  Sual  ortaya  çıxır:  axı  ananın  hələ  dil 

açmayan körpəsinə poetik formada  söz  deməyə  vadar  edən  nədir?  İlk  baxışdan  burada  əsas  məqsəd  

kimi    uşağın    yatırdılması  istəyi  görünür.  Amma  məsələnin  izahı  heç  də  belə  sadə  cavabla  mümkün 

deyildir.  

Layla janrının poetik dünyasına daha dərindən nəzər salmaq üçün bu janrın poetikası ilə bağlı bir 

çox nəzəri fikirlərə diqqət yetirmək lazımdır.  

Ana  laylasının  poetikasına  nəzər  salanda  aydın  olur  ki,  “Müxtəlif  hadisələrlə  bağlı  ana  laylasına 

nəsr  parçaları  əlavə  edilir. Bu  cəhət janrın  poetik  xüsusiyyətlərini  açmaq  üçün  çox    maraqlıdır.    Həmin 

nümunələrdə ana uzaqda olan ərinin, qardaşının gəlməsini  arzulayır,  qanlı-qadalı  hadisələr varsa, onları 

ürəkdən  pisləyir.  Bu  nəsr  parçaları  göstərir  ki,  ana  təkcə  körpəsi  ilə  söhbət  etmir,  ona  elə  gəlir  ki, 

dediklərini eşidən və başa düşən kimsə var. Buna görə də ana  bəzən  onun  üçün  son  dərəcə  ciddi  olan  

sirlərini    də laylasına  qatıb  dilinə  gətirir, ərindən  valideynlərindən  gizli  saxladığı  sözləri avazla  oxuyur. 

Bu nəsr parçaları laylaların orijinal janr olduğunu sübut edir” 

Laylaların söylənmə, ifa olunma yeri baxımından təhlilindən aydın olur ki, layla janrı ana  və onun 

körpəsi  çevrəsində  baş  verən,  bilavasitə  bu  münasibətlərə  daxil  olan  hisslərin,  duyğuların  poetik  söz 

vasitəsilə konkret situasiyada reallaşmasından ibarətdir. Lakin yuxarıdakı sitatda da qeyd olunduğu kimi, 

laylalarda ana və onun körpəsi ilə bağlı duyğularla yanaşı müxtəlif ictimai, hüznlü məsələlər də əks oluna 

bilər. Bu məsələ ilə bağlı prof. V.Vəliyev yazır: “Bir anlığa təsəvvür edək ki, istəmədiyi adama zorla ərə 

verilən  gənc  qadın  beşik  başında  körpəsini  uyutmaq  üçün  layla  deyir;  uşaq  yatar-yatmaz  onun  xəyalı 

keçmiş  günlərə  qanadlanır.  Əgər  öz  yurdundan,  obasından  didərgin  salınıbsa,  doğma  el-obası  yadına 

düşür. Bəlkə də sevdiyi bir gəncin xəyalı gözləri önündə dayanır.”  

A lay-lay, gülüm lay-lay, 

Gülüm, bülbülüm lay-lay. 

Böyü, sənin sayəndə 

Mən də bir gülüm lay-lay.  

(Azərbaycan Bayatıları 2004: 207) 

Antroponimlər folklor janırının bütün növlərində əhatə etdiyi üçün laylalar və nazlamalarda da öz 

əksini  tapmışdır.  Folklorun  başqa  növlərinə  nisbətən  laylalar  və  nazlamalarda  antroponimə  az  təsadüf 

olunur. Hətta demək olar ki, barmaqla sayılası dərəcədədir. Belə bir laylaya diqqət yetirək. 

Dağlara sərin düşər, 

Kölgəsi dərin düşər. 

Hər vaxt layla deyəndə, 

Yadıma Pərim düşər.  

(El Çələngi 2004: 23) 

Burada işlənən “Pəri” antroponimi ilə əlaqədar bir qədər diqqət yetirək. 

227 

Magistr Firuzə A. ƏSGƏROVA /Layla ve Oxşamalarda Esas ve Kömekçi Adlar 

Elə addır ki, izaha heç ehtiyacı yoxdur. Bugünki dilimizdə onun mənası ancaq “gözəl, füsunkar” və 

sairdir. Bu adı, təbiidir ki, qızlara verirlər. (Mirzəyev 1986: 180) 

Belə  ehtimal  olunur  ki,  zərdüştilərin  “pərika”  sözü  fars  dilində  “pəri”   şəklinə  düşmüşdür.  Pərika 

isə sadəcə olaraq “gözəl qadın”dan daha çox “gözəl qadın simasında iblis” demək idi. Söz “pəri” şəklinə 

düşəndən sonra da hələ uzun müddət bu mənanı daşıyırdı. Məsələn, “Dədə Qorqud”dakı pərilər məhz bu 

cür əfsanəvi varlıqdır. Bu qanadlı qızlar (“pər” farsca “qanad” deməkdir) oğuzlarla yaxınlıq edir, onlardan 

biri dünyaya qaniçən Təpəgöz gətirir. 

Zaman  keçdikcə  Pəri  ilkin  mənfi  keyfiyyətlərdən  azad  edilmiş,  ancaq  gözəl  qız  rəmzinə 

çevrilmişdir. Əgər belə olmasaydı, heç vaxt Pərzad, daha doğrusu Pərizad (“pəri nəslindən olan”), qız adı 

yaranmazdı. 

Ara-sıra  qız  adı  Pərşan  da  rast  olunur.  Onu  bəzən  Pərişan  (yəni  “dağınıq”)  kimi  başa  düşürlər. 

Əslində belə deyilir. Pərşan-Pərinişan yəni “pəri nişanlı, pəri kimi”, adının qısaldılmış formasıdır. 

Başqa nazlamaya diqqət yetirək: 

Alı qızı, aldıra qızı, 

Xara tuman aldıra qızı, 

Əsmə çarşaf aldıra qızı. 

Qızıl qolbaq aldıra qızı, 

Dikdaban çəkmə aldıra qızı.  

(Göyər Səməni Göyər 1993: 69) 

Bu  nazlamada  işlənən  Alı  atroponiminin  xüsusiyyətlərinə  nəzər  saldıqda  görürük  ki,  xalqımız 

durduqca bu sadə ad bizə əziz olacaq. Çünki Alı-Koroğlunun atasıdır. Dilimizdə “al”ın bir neçə mənası 

var: 

1. Parlaq qırmızı rəng: al-qırmızı, al bayraq, al yanaqlı və s. ifadələrində olan kimi. 

2. Hiylə yalan: Füzulinin  

Canım aldın mey üçün, saqi, içərdin mənəq an, 

Dad əlindən ki, məni al ilə məğbun etdin.  

(Füzuli 1958: 94) 

“al” məhz bu mənadadır. “Aldatmaq” feilinin də əsasında həmin “al” durur. 

Alı  Allahyar,  Allahverdi  kimi  adların  qısaldılmış  şəkli  kimidə  başa  düşmək  olar.  Məsələn: 

İsrafildən İsa, Cəbrayıldan Cəbi əmələ gələn kimi. 

Lakin daha çox ağıla batan yozum Əli ilə bağlıdır. Doğrudan da bu ad çox hallarda asanlıqla Alıya 

çevrilir. Dialektlərimizdə dağ adamları çox vaxt Əli yox, məhz Alı deyirlər. Hətta əslində şəksiz-şübhəsiz 

Əliməmməd olan ad da burada bir qayda olaraq Alməmməd kimi tələffüz edilir. 

Çənlibel  qəhrəmanı  Koroğlu  da,  onun  silahdaşları  da  dağ  adamlarıdır.  Onlar  üçün  ad  Əli  yox, 

Alıdır. Əvəz adı Əyvaz, Eyvaz olan kimi. 

Əli adının ərəbcə tələffüzü əslində Əlidən daha çox Alıya yaxındır. 

Oxşamalar  uşağı  oxşatma,  əyləndirmək  məqsədilə  söylənən  və  uşaqların  zövqünü,  düşüncəsini 

oxşayan  mətnlərdir.  Oxşamalar  körpənin  lap  kiçik  vaxtlarında,  hələ  özləri  hərəkət  edib,  deyib-gülə 

bilmədikləri  vaxtlarda  söylənilir.  Azərbaycan  şifahi  xalq  ədəbiyyatında  ananın  körpə  uşağı  yuxudan 

oyanarkən  onu  əzizləmək,  nazlamaq  məqsədilə  oxuduğu  nəğməyə  deyilir.  Bu  xüsusiyyətinə  görə 

oxşamaya "nazlama" da deyilir. Oxşamalar çox zaman "Bu balama qurban" misrası ilə başlayıb və bitir. 

Məsələn: 

Balama qurban beş kişi, 

Bir fəsəli, bir pişi, 

Yuxarıdan Bilal kişi, 

Aşağıdan Hümmət kişi.  

 

 

 

(Azərbaycan Folklor Anatologiyası III 1997: 29) 

Bu oxşamada iki antroponimdən istifadə olunmuşdur. Bilal və Hümmət.  

Bilal-ərəb mənşəli kişi adıdır. Mənası sulayan, su verən, suçu anlamını daşıyır. Bəzi mənbələrdə isə 

islanmış, islaq mənasında verilir. (Abdullayev 1985: 16) 

228 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

Hümmət-bəzən  Hümbət  də  istifadə  olunur.  Ərəb  mənşəli  bu  adın  mənası  səy  göstərən,  çalışqan 

mənasındadır. Bəzən comərdlik kimidə başa düşülür. 

ƏDƏBIYYAT 

Abdullayev, Bəhruz (1985). “Azərbaycan Şəxs Adlarının Izahlı Lüğəti”, “Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı”, Bakı. 

Azərbaycan Bayatıları (2004). Bakı. 

Azərbaycan folklor anatologiyası, III, Ağbaba folkloru, “Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı”, Bakı-1997, 256 s. 

Azərbaycan Uşaq Folklor Kitabxanası, “Mərasimlər, adətlər, alğışlar”, I kitab, Bakı-“Gənclik”-1993, 348 s. 

Babayev İmran (1970). Paşa Əfəndiyev “Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı”, “Maarif” Nəşriyyatı, Bakı. 

El Çələngi (xalq şeirindən seçmələr) (2004). “Şərq-Qərb”, Bakı. 

Füzuli “Seçilmiş əsərləri” (1958), “Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı”, Bakı. 

Göyər Səməni Göyər (1993). Bakı, “Gənclik”. 

Mirzəyev, Osman (1986). “Adlarımız”, “Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı”, Bakı. 

АБАЙ, ШӘКӘРІМ ШЫҒАРМАЛАРЫНАН  

ҰЛТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТІ ЕСІМДІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ  

ГРАММАТИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН ТАНЫМЫ АРҚЫЛЫ ТАНЫП БІЛУ 

 

Доц. Г. Х. ТУЛЕКОВА



 

С. А. ЕСБОЛОВА



 

Н. Қ. САҒАТБЕКОВА



 

Доц. К. С. ӘБДІҚАЛЫҚ



 

 

Түйіндәмә: Абай мен Шәкәрім шығармаларында халықтық рухты пайымдауға құрал болатын тілдік 

құрылымдар, сөз тіркестері өте мол. Олардың адам санасындағы ой қорытындыны есім сөз тіркестері 

арқылы берілуін, оның танымдық тілдік табиғатын ашу зерттеудің өзектілігін  көрсететіні анық.  Сөз 

тіркестері құрылымындағы  семантикалық даму бағытын айқындауға  негіз болатын алғышарттардың 

бірі  –  қатысымдық  үдеріс.  Сөз  тіркестеріндегі  мағыналық,  құрылымдық  өзгерісті  Абай,  Шәкәрім 

шығармаларының  материалы  негізінде  қарастыру  олардың  мақсатты  түрдегі  жұмсалуын,  тек 

семантикалық мәселелерді шешуге емес, лингвистикалық семантика мәселелеріне бағытталғандығын 

анықтауға мүмкіндік береді. Бұл бүгінгі қоғамдық өркениеттің өзектілігіне өріс алатын факторлардың 

біріне  айналған. Олай  дейтініміз, сөз  тіркестері  құрамынан  туатын қатысымдық  мағына тілдік  және 

тілден тыс ақпараттық білім жиынтығын құрап, сөз тіркесі семантикасының функционалдық қызметін 

саралауға негіз болып табылады.  

Тірек Сөздер: шығарма, үдеріс, сөз тіркес, ақпараттық білім. 

Cognition through Grammatical Structure and Cognitive of Pronouns of National Peculiarities Works 

of Abay, Shakarim 

Abstract:  In  the  works  of  Abаy  and  Shakarim  has  a  lot  of  language  structure  and  phraseology  to 

interpretation tool of national spirit. The idea of human consciousness through the conclusion noun phrases, 

clearly reflect the importance of the open nature of the cognitive linguistic research. Communicative process 

one of the prerequisites for the development of the semantic of phrases structure. This is one of the factors 

that  can  a  field  the  relevance  of  today's  society  civilization.  Arising  from  the  so-called  phrases 

communicative value of language and language teaching, functional differentiation of the phrase. 

Keywords: composition, process, expression, information and education. 

Қазіргі  тіл  ғылымында  тілдің  «қарым-қатынастың  аса  маңызды  құралы  болу»  қызметімен 

қатар  дүниетаным  құралы  болу  қызметіне  ерекше  назар  аударылады,  өйткені  адамзаттың 

ойлауымен  байланысты  саналы  әрекетінің  нәтижесінде  жинақталған  дүние  –  әлем  туралы  білім 

қоры  әр  ұлттың  өзіне  тән  мінез-құлық,  жан-дүниесі,  психологиясынан  хабар  береді.  Абай, 

Шәкәрім  шығармаларындағы  есім  сөз  тіркестерінен  туындайтын  қатысымдық  семантика  ұлттық 

тілдік  бейнені  құрайды.  Қазіргі  этнопсихологиялық  мәселелердің  діңгегіне  айнылып,  жаңа 

көзқарастың  жаңаша  қалыптасуына  жол  ашады.  «Даналық  ең  абзал  нәрселерді  мейлінше  жақсы 

танып білу деген сөз ғой. Ал өз мәнін ақылмен пайымдауға және білуге қабілетті болса, оңда ол ең 

абзал нәрселерді мейлінше жақсы танып біледі» (Әл-Фараби, 1975: 75). Жүйелі логика бар жерде 

жүйелі  түсінік  қалыптасады.  Таным  теориясында  тіл  мен  логиканың  байланысын  былайша 

түсіндіреді:  «Точно  так  же  не  вызывает  сомнения,  что  логика  в  качестве  руководства  к 

правильным суждениям оказывает влияние и на языковое выражение (и в особенности выражение 

понятий  и  суждений)  и  тем  самым  представляет  место  для  определенных  описательно-

семасиологических  соображений»  (Балақаев,  1971:  8).  Тіл  мен  ойлаудың  өзара  байланысы 

ұғымдар  арқылы  жүзеге  асады,  Ал  ұғымның  пайда  болуы  санада  өтетін  пайымдау  әрекетінін 

нәтижесі.  Пайымдау  арқылы  логика  ғылымы  ой  қорытындыларын  жасайды.  Ой  қорыту  білім 

алуда қолданылатын ойлау заңдарын зерттейді. 

Екі зат есім атау күйінде қабыса байланысып, алдыңғысы соңғысына бағына байланысады 

(3;  б.25).Профессор  Т.Сайрамбаев  зат  есімдерден  құралған  сөз  тіркестерін  8  түрлі  мағыналық 

                                                      



 

«Тұран» Университеті, gulzhan-saken@mail.ru 



 

Қазақ Мемлекеттік Қыздар Педагогикалық Университеті, Samal.kz.17@mail.ru  



 

№10 Ш.Уәлиханов Атындағы Орта Мектеп гимназиясы 



 

Қазақ Мемлекеттік Қыздар Педагогикалық Университеті, kun_jan.16@mail.ru

 

230 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

қатынаста  жұмсалатындығын  атап  көрсетеді.  Әрине,  бұл  мағыналық  топ  екі  зат  есімдердің  ғана 

тіркесі  арқылы  пайда  болады.  (Сайрамбаев,  2004:  84  ).  Зат  есімдер  грамматикалық  табиғаты 

жағынан болсын, лексикалық жағынан болсын басқа сөз топтарынан универсалдық қасиеттерімен 

ерекшеленеді. Олар сөйлем ішінде, сөз тіркестері құрамында басқа сөздерді өздеріне бағындырып 

қана қоймайды, өздері мен өздері тіркесіп келіп те әр түрлі анықтауыштық қатынасты білдіретін 

сөз  тіркестерін  жасайды:  сорлы  жаспын,  түпсіз ой,  түпсіз  қиял,  алдыңғы  өмір.  (Балақаев,  1971: 

84.).  «Тіл  көрнекті  болу  үшін  дерексіз  нәрсе,  деректі  нәрседей,  жансыз  нәрсе  жанды  нәрседей 

суреттеліп,  адамның  сана-саңлауына  келіп  түсерлік  дәрежеге  жетуі  керек»,  (Байтұрсынов,  1992: 

154.) – деген А.Байтұрсынұлының тұжырымы тілдің табиғаты мен қызметін, құдіретін танытады. 

Ғалымның  «Абайды  қазақ  баласы  тегіс  танып  білуі  керек...  Абай  сөздері  дүнияда  қалғаны  – 

қазаққа зор бақ» (Байтұрсынов, 1992: 301)деген пайымдауы – Абайтанудың басты қағидасы.  

С. С. Майзель «Изафет в турецком языке» деген үлкен еңбегінде изафеттің үш түрлі жасалу 

жолын айта келіп, сол жалғаусыз келген бір түріне қатысты, зат есімдердің тіркесі туралы арнайы 

мәселе  қозғайды.  Анықтауыштық  қатынастардың  өзі  әртүрлі  мәнде  көрінеді:  поссесивтік, 

релятивтік және идентивтік (Балақаев, 1971: 53).  

Қазақ тіл білімінде зат есімдер мен зат есімдердің тіркесі тек М.Балақаевтың еңбектерінде 

арнайы  тарау  беріліп  қарастырылды  (Балақаев,  1971:  38).  Ал  К.А.Бейсенбаева  «Қазіргі  қазақ 

тіліндегі зат есімдердің жалғаусыз тіркестерінің кейбір түрлері»,  «Безаффиксное сочетание имен 

существительных  в  современном  казахском  языке»  еңбектерінде  жалғаусыз  зат  есімнің  арнайы 

зерттеу  обьектісі  болмағандығын  және  күрделі  мәселенің  бірі  екендігін  көрсетеді  (Бейсенбаева, 

1971:  9).  Қазақ  тіліндегі  зат  есімнің  зат  есіммен  тіркесі  мағыналық  жағынан  үйлесімділері  ғана 

орын тәртібі арқылы тіркесе алады. Әрі ол бұрыннан бар. Зат есім мен зат есімнің тіркесі туралы 

М.Балақаев: «Осы сияқты қатар тұру арқылы бірін-бір анықтайтын зат есімдер тобы екі, үш, төрт 

сөзден  құралуы  мүмкін:  темір  қанат  балапан,  қой  көзді  бала,  шоқпар  бас  таяқ»,  –  сияқты 

бағыныңқы  сыңары  бірнеше  зат  есімнен  де  болып,  күрделі  түрде  жұмсалатындығын  дұрыс 

көрсетеді  (Сайрамбаев,  2004:  38-39  ).  К.А.  Бейсенбаева  олардың  құрылымдық  ерекшеліктерін 

ескермейді  (Балақаев,  1971:  9).  Алдыңғы  екі  зат  есім  басыңқы  зат  есімге  әрқайсысы  тікелей 

қатысты  болмай,  ол  екеуі  сатылана  байланысу  негізінде  өзара  түйдекті  топ  құрауы  тілімізде 

түйдекті  топтар  деп  аталып  жүрген  топтарға  қарағанда  онша  келе  де  бермеуі  мүмкін,  әдетте, 

түйдекті топтарды, көбіне, күрделі сын есім, сан есім, етістік сөз таптарының негізінде және түрлі 

негізгі сөздер мен көмекші сөздердің қатысы, сондай-ақ фразалық тіркестер толық мағыналы зат 

есімдерден  жасалады  дейтін  пікір  жоқ  екендігін  профессор  Қ.Жұбанов  зерттеулерінен  де 

кездестіреміз (Балақаев, 1971: 97). Екі зат есім бірінің мағынасын екіншісі толықтыра, айқындай, 

бір-бірімен  өзара  мағыналық  жағынан  үйлесімділігі  негізінде  келесі  сөзге  қатысты  жұмсалғанда 

ғана  нақтыланады.  Ондай  жағдайда  жалғаусыз  тіркескен  зат  есімдер  үш  немесе  одан  да  көп 

сөздерден  жұмсала  отырып,  күрделі  қабыса  байланысқан  сөз  тіркестерін  құрайды  (Бейсенбаева, 

1971:  87).  С.С.Майзель  үш  сөзді  қабыса  байланысқан  сөз  тіркестерін  атап  көрсеткенімен,  оның 

ішкі  ерекшеліктеріне  тоқталмайды  (Майзель,  1957:  97).  Абай,  Шәкәрім  шығармаларында 

кездесетін  қабыса  байланысқан  сөз  тіркестері.  1.  Басыңқы  сыңары  жалқы  және  жалпы  зат 

есімдерден  жасалады:  Талаптың  өзінің  біраз  шарттары  бар.  Әуелі  –  білім-ғылым  табылса, 

дүниенің бір қызықты нәрсесіне де керек болар еді деп іздемесе керек. Соның ішінде  уайымсыз 

салғырттық  деген  бір  нәрсе  бар...  (Абай.  Отыз  екінші  қара  сөз.).  Соны  айтып  алдандырып 

отырғанда, Асығып ат терлетіп біреу келді.( Шәкәрім. «Қодардың өлімі») Түпсіз ой, түпсіз қиял 

неше  мыңдап,  Бірі  бүйт,  бірі  сүйт  деп  тұрады  ымдап.  Тұңғиық  тұманданған  алдыңғы 

өмір,Тұрғанын біліп болмас не дайындап (Шәкәрім). Білектей арқасында өрген бұрым (Абай.). 2. 

Басыңқы  сыңары  жіктік  жалғаулы  зат  есімнен  келуі:  Мен  жаралы  –  жолбарыспын.  Жұрттың 

атқан оғы өтіп. Сен есірке, сорлы жаспын. Шын сөзіме рақым етіп (Абай. Онегиннің Татьнянаға 

жауабы). Мен бір тілсіз көлікпін,Басымда соққан дауым жоқ (Шәкәрім. Өлген көңіл  – ындысыз 

өмір).  Қазір  тірі,  дүниеге  мен  де  ортақпын,  Осы  күн  батпай  батып  жоғалмақпын.  Алдыңдағы 

асау жас қайнап тұрған. (Абай. М.Ю. Лермонтовтан). 

Матаса байланысқан тіркестер: 1.Басыңқы сыңары тәуелдік жалғаулы сөзден келуі арқылы: 

Біздің  қазақтың  достығы,  дұшпандығы,  мақтаны,  мықтылығы,  мал  іздеуі,  өнер  іздеуі,  жұрт 

тануы ешбір халыққа ұқсамайды (Абай. Жиырма төртінші сөзі.). Екеуінің мойнына арқан салып, 

Екі  аттың  құйрығына  байлап  алып...  (Шәкәрім.  «Қалқаман-Мамыр»)....Таусылар  деп  ойлама 

сөздің кені. Тауып айтса – дауасыз дерттің емі.Сырты сау, іші науқас елдің дені, Арсыздықпен не 

231 

Doç. G.H. TULEKOVA-S.A. ESBOLOVA-H.K. SAĞATBEKOVA-Doç. K.S. EBDİKALIK/Abay, Şekerim… 

болар  алған  шені.  (Шәкәрім.  «Ғайсада  жан  беретін  таңның  желі»).  Ол  кезде  орыс  онша  кіріскен 

жоқ, Қазақтың еркі өзінің қолында боп. ...Олжайдың бас адамын жиып алып, Осы хан өзенінде 

кеңес  құрды.  (  Шәкәрім.  «Қодардың  өлімі»).  Адамшылдық  міндетім,  айт  дейді  адам  індетін. 

Еріксізбін, шын ниетім, Алды деме мазамды. (Шәкәрім. «Ескіден қалған сөз теріп»). Жаздың көркі 

енеді жыл құсымен, Жалбаңдасар өзінің тұрғысымен (Абай.«Жазғытұры»). ...Әне тұр Қодар өлген 

құз-жартасы( Шәкәрім. «Қодардың өлімі»). Т. Сайрамбаев: «V-VIII ғасыр ескерткіштер тілінде, 

кейінгі  жазбалар  тілінде  етістіктермен  де  тіркесіп,  жалғаусыз  орын  тәртібі  және  дауыс  ырғағы 

арқылы  тіркес  құрайтын  сөз  табы  ретінде  көріне  бастады.  Орхон-Енисей  жазбалар  тілінде  сын 

есімдермен келген сияқты: сарығ алтун, орүн күмүш...көлүрті (сары алтын, ақ күміс әкелді). Түрқ 

білге қағантма бітідім бен білге тонықұқ (түріктің Білге ханының еліне арнап жаздырдым мен 

білге  Тонықұқ).  Осы  сөйлемдердегі  сарығ  алтүн,  орүн  күмүш,білге  Тонықұқ  тәрізді  сын 

есімдерменкелген  сөз  тіркестері  қазіргі  қазақ  тіліндегі  ақ  ормал,  сары  шаш,  білгір  кісі  тәрізді 

тіркестерден грамматикалық жағынан болсын, семантикалық жағынан болсын еш айырмашылығы 

жоқ (Гаджиева, 1973: 102), – деп сын есімдердің қабыса байланысқан тіркес құраудағы ролін және 

оның  ежелгі  құбылыс  екенін  көне  түркі  жазбаларында  кездесетіндігін  айтады.  Яғни  олар  сөз 

тіркесінің  басыңқы  сыңарында  қолданылғанда  сындық  мағына  білдірмей,  ең  алдымен, 

субстантивтеніп барып, тіркеседі. Мұндай мақтаншақтардың өзі үш түрлі болады (Абай. Жиырма 

бірінші  сөз.).  Сүйер  кісім,  сүйенер  жақыным  жоқ,Бір  өзіңе  сиындым,  бар  құдай-ау  (Шәкәрім 

«Көкіректе  толған  шер,  көңіл  қаяу»),  тіркесіп  қана  қоймай,  керісінше,  зат  есімдердің,  сан 

есімдердің,  т.б.  сөз  таптарының  сын  есімге  тіркесуі  нәтижесінде  қалыптастанқан  тіркестер  де 

пайда болады.Сын есім басыңқы сыңар болғанда, өзімен тіркесетін бағыныңқы сыңармен әртүрлі 

анықтауыштық  қатынаста  жұмсалады.  Көбінесе,  адамға  байланысты  кездеседі.  Оның  тұлғасына 

реңк беруді мақсат етеді: 1) адамның түсін; 2) ішкі сырын; 3) табиғи дене бітімін; 4) іс-қимылын;) 

5) есім, сын есім мен есімдік, сын есім мен есімше, атау күйінде қабыса байланысып, сөз тіркесін 

құрау  үшін  алдыңғысы  соңғысына  бағынып  тұрады  1.  Сендей  тексіздер,  нәсілсіздер 

көп(С.Қуандықов).  2.  Мына  сыпырма  сыраны  бірге  әкеттім,  жүк  көтергенге  керек 

(Ә.Әбішев).3.Жамағат  жанашырым  сіздерсіздер  («Егемен  Қазақстан»  газ.).  Осындай  сөз 

тіркестері  тұрған  орнына  қарай  байланысқанда,  әрбір  анықтауыштық  тіркес  фразалық 

(ритмикалық)  бір екпінге  бағынып, екпін  жағынан  бір  түйдек  болып  тұрады  (Бейсенбаева,  1971: 

15). Мысалы, Ел бұзуға ойлаған бұл айласы,.... Оңдыра ма сәулесіз өңкей масы. Ар сүймейтін бір 

ісі,  ...  Ер  бұзатын  ерсі  істі  өшіртпеске,  Дарға  асып,  таспен  атқан  өз  ағасы.  ...  Жесір  қалған 

келінін Қодар алып, Қылмайтын істі қылған құдай құлы( Шәкәрім. «Қодардың өлімі»). Бұл жерде 

басыңқы компонентте келген іс сөзіне зер салып қарасақ, қазақ тілінің түсіндірмелі сөздігінде 1. 

Іс.  -  тура  мағынасы.  Жұмыс,  қызмет,  шаруа.  Олар  іс  жайын  сөз  етіп  ұзақ  отырды.  (Нәбиев)  2. 

Ауыс  мағынасында  Қылмысты  іс  қозғады.  (Тоғысбаев.)  Жалпы  22  мысал  келтірілген.  (Қазақ 

тілінің түсіндірмелі сөздігі, 1999: 765). Шәкәрімнің Ар сүймейтін бір ісі, ... Ер бұзатын ерсі істі 

деген сөз орамдарыпсихологиялық сарынды беретін бұл есім тіркестері қазақ ұлтының бойындағы 

ар білімін оятатын, оны қастерлеп ұстайтын, болашақ ұлттың былғанбауын үндейтін, өзіне құрмет 

деп  санайтын  менталитеттің  мықты  діңгегін,  нәпсісін  тыйюға,  дәстүрді  сақтауға  осыншалы 

салмақты  аталы  сөздердің  бір  ритмикалық  екпінмен  түйдектеліп  келуі  ұлттық  мінез-құлықты 

көрсетеді. 

Абай  мен  Шәкәрім  шығармаларында  ақылды,  парасатты,  зейінді,  есті,  ғашық  жанның 

бейнесін  бір  ғана  жүрек  сөзінің  сөз  тіркесінің  басыңқы  сыңарларында  келіп,  бағыныңқы 

сыңарының  есімді,  етістікті,  ортақ  басыңқы  сыңарлы  сөз  тіркестерінің  келуімен  жырға  қосады: 

Алла деген сөз жеңіл, Аллаға ауыз жол емес. Ынталы жүрек, шын көңіл Өзгесі хаққа қол емес. 

(Абай Құнанбаев, 1-2 том, 1954). Бұл адам баласының ақыл парасаты мен өмірден көрген оны сезе 

білген,  сезіне  білудің  нәтижесінің  жемісі.  Философиялық  тұрғыдан  адам  өзін-өзі  игеріп,  жеңуі, 

және  дел-салдық  дәрежеге  түсуі  ақиқат.  Жүрек  –  ішкі  дүниенің  күші.  Рас,  жүрек  күші  арқылы 

өмірдің барлық сәттері мен барлық амал- әрекеттерін құрастыратын қару іспеттес. 

Ақын  Абай  мен  Шәкәрім  шығармаларында  «жүрек»  концептісінің  қолданыс  аясы  күрделі 

танымдық  бірліктердің  қатарынан орын  алары  сөзсіз.  Біреудің  кісі  өлсе,  қаралы  ол,  Қаза  көрген 

жүрегі жаралы – ол. Көзінің жасын тыймай жүріп.Зарланып неге ән салады ол? ( Абай. «Біреудің 

кісі өлсе, қара ол»). Берілген есімді басыңқылы сыңарлы сөз тіркесінде қапаланып, қайғы жұтқан 

адамның  зарланып,  мұңданған  күйі  танылады.  Сол  сәттегі  адам  баласының  жай-күйі  бүкіл  көз 

алдыңызға  елестеп,  қан  жұтып  отырған,  қара  жамылып  отырған  адамның  жүрегі  екендігін 

Абайдың  өлең  жолдары  айқын  көрсетіп  тұр.  Бұл  жерде  жүректің  сан  түрлі  күйде  бола 

232 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

алатындығымен  қатар,  кей  жағдайда  жүректің  «қаза  көрген  жүрек»  те  болатындығын  танытады. 

Қаза көрген жүрек әдеттегі жүректен ерекшелеу, өйткені ол бар даусымен айғай салып, зарланып 

жоқтау  айта  алуымен де,  сондай-ақ  іштей күйзеліп,  күңірене отырып,  зарланатын жүрек  те  бола 

алады.  

Сөз айта алмай бөгеліп, 

Дүрсіл қағып жүрегі. 

Тұрмап па еді сүйеніп 

Тамаққа кіріп иегі?  

(Шәкәрім. «Жиырма үш жасымда»), 

деген  өлең  жолдарында  ақын  енді  басқа  жүректі  жырлайды.  Бұл  тіркестегі  жүрек  алдындағы 

келтірген  мысалдағы  жүректен  мүлдем  басқа.  «Қаза  көрген  жүрек»  адам  басына  қайғы  түскен 

кездегі жүректі  сипаттаса,  ал  «Дүрсіл қаққан  жүрек»  –  ғашықтықтың, албырт  сезімнің  көрінісі. 

Ғашықтыққа толы бойжеткеннің сөз айта алмай, ұялуы, «махаббат» сынды ұлы сезімнің әсерінен 

дірілдеген,  күйіп-жанған  адам  психикасының  ақиқатын,  жүрегінің  қатты  соғып,  сезімге  бой 

алдыруын білдіреді. 

Сұлулығын қояйын, мінезі артық, 

Ақылды, асыл жүрек, сөзі майда  

(Шәкәрім. «Жиырма үш жасымда»).  

Есімді  сөз  тіркесі  –  асыл  жүрек.  Ақын  өзінің  асыл  жүректі  ғашық  жаннын  өлеңге  қоса 

отырып,  «асыл»  сөзінің  бойына  келбеттің  сұлулығын  ғана  емес,  инабаттылық,  ибалы  жанның 

рухын,  «жаны  сұлудың  ақылы  да  сұлу»  деген  сабырлылығын,  жалпы  айтқанда  мінезге  бай 

екендігін сыйғызып тұр. Қыз баланың бойында осындай қасиеттің бола білуі оның тәрбиелілігін, 

ақылдылығы  мен  парасаттылығын  қоса  білдіріп  тұр.  Бүгінгі  заманы  озық,  ақпараттың 

алакөзденген ала заманында қыз бала тәрбиесіне, бүгінгі ұрпақ мәселесіне ықпалы да өте зор.  

Қазақтың өзге жұрттан сөзі ұзын, 

Бірінің бірі шапшаң ұқпас сөзін. 

Көздің жасын жүректің қаныменен,  

Ерітуге болмайды іште мұзын  

(Абай Құнанбаев, 1954).  

Жүректің  қаны  –  есімді  тіркес.  «Жүрек»  сөзі  басыңқы  компонентте  емес,  бағыныңқы 

компонентте  орналасқан.  Алайда  жүрек  концептісін  толық  ашу  жолында  ара-кідік  бағыныңқы 

сыңарда келген сөз тіркестерін де мысалға алып отырдық. Қазақтың сөзге үйір келетіндігін, одан 

кейін  сол  сөзге  еретіндігін,  айтылған  әңгімеге  құмартып,  артынша  сол  сөздің  «тайға  таңба 

басқандай»  әсері  жүректі  қозғамай  қоймайтындығы,  көзден  ағар  жастың  бүкіл  адамның  ет 

жүрегіне  әсер  етпей  қоймайтыны,  «Сөз  сүйектен,  таяқ  еттен»  өтіп,  ақыр  аяғында  жүректің  қан 

жылайтындығы ақын өлең жолдарында нақты берілген. Жоғарыдағы жүректерден бұл «жүректің» 

ерекшелігі ащы сөздің адам жүрегін тіліп түсіп, қан жылататындығын танытады. Яғни, жүректің 

тағы бір қыры, бір ерекшелігі бар екендігін бейнелеуге тырысады. Қан жылаған жүрек бұл жерде 

жаралы жүрек деген мағынаны білдіреді.Ол дәурен өмір емес, бір көрген түс,Ойға тойма, қызықты 

қиялдан күс.Қарашы, өн бойыңа түгел ме екен, Ыстық жүрек, өң-шырай, қуат пен күш? (Абай. 

«Ол  дәурен  өмір  емес,  бір  көрген  түс»).  Бұл  өлең  жолдарындағы  ыстық  жүрек  есімді  басыңқы 

сыңарлы  сөз  тіркесі  адам  бойындағы  жастықты,  қарулылықты,  бұлқынған,  тасынған  сезімді, 

жігерлілікті  білдіреді.  Сонымен  қоса,  есейген  шақта  өткен  өміріне  есеп  бере  отырып,  бойда  бар 

ыстық жүректі, қуат пен күшті білім мен ғылымға жұмсау қажеттігін ескертеді. Сөйтіп данышпан 

Абай  жастарға  өмір  тез-ақ  өтіп  кетеді,  сондықтан  күш-қайратың  барда  білім  ал,  еңбек  ет,  еліңе 

пайда әкел деген өсиетті қоса білдіреді.  

Сылдырлап өңкей келісім 

Тас бұлақтың суындай, 

Кірлеген жүрек өзі ішін  

Тұра алмас әсте жуынбай  

Ызалы жүрек, долы қол,  

Улы сия, ащы тіл  

Не жазып кетсе, жай ол,  

Жек көрсеңдер өзің біл  

(Абай. «Адамның кейбір кездері»).  

233 

Doç. G.H. TULEKOVA-S.A. ESBOLOVA-H.K. SAĞATBEKOVA-Doç. K.S. EBDİKALIK/Abay, Şekerim… 

Абайдың  өлеңінде  жүрек  сөзімен  «кірлеген»,  «ызалы»  сын  есімдері  тіркесіп  есімді  сөз 

тіркесін жасап отыр. Кейінгі ұрпақтың алдыңғы арманға шарық ұрар сәтіне өсиетін жазып кеткен 

Абайдың  ызалы  жүрегі  адам  жанын  ауыртар  ащы  шындықты  жазады.  Абайдың  ойынша,  жүрек 

белгілі бір жағдаяттарға, оқиғаларға сәйкес кірлеуі, мұң басуы, мүмкін. Алайда ол уақытша. Оны 

қайта жуып, тазартуға болады. Сонымен бірге, көріп тұрған келеңсіздіктер болса, ызалы жүрекпен 

ашына  отырып,  бетіне  айту  да  айып  емес.  Өзіңді  айналаң  жек  көрсе  де,  шындық  жолымен  жүр 

деген  қорытынды  жасайды.  Демек,  ақын  өз  танымын  «жүрек»  және  онымен  тіркескен  сөздер 

арқылы  таныта  отырып,  «жүрек»  концептісін  құрады.  Ол  үшін  жүректі  жан-жақты,  өз  танымы 

бойынша,  өз  ұғымы  бойынша  танып,  біліп,  оны  болашақ  ұрпаққа  үлгі-өнеге  ретінде  ұсына 

отырып, олардың аялық білімдерінің толысуына мүмкіндік береді. 

Ал Шәкәрім тілінде «жүрек» концептісі былай беріледі:  

Бұл сәлемді есіңе ал, 

Егер жетсең тілекке. 

Жар қанжары маған бол, 

Сұқсын сорлы жүрекке  

(Шәкәрім 1988)  

Сорлы  жүрек  -  есімді  тіркес.  «Шын  асықтың  әрбірі»  өлеңінде  ғашық  жанның  барлығына 

кешіріммен  қарау  қажет.  Сүйе  тұрып,  сүйгеніңнің  саған  қарамауы,  шынында  да,  жүректі 

сорлатары  анық.  Сүйген  адамыңның  әрбір  саған  деген  теріс  қылығы  жүрекке  қанжардай  болып 

қадалатыны  да  айдай  анық.  Сондықтан  біреуге  ғашық  болып,  одан  жауап  ала  алмаған  әрбір 

жанның жүрегі сорлы болатындығын ақын түйсініп, жырлай білген. Қыз-бозбала бір бөлек, 

Әзілдесеп дуласты- 

Жаралы жүрек жыбырлап,  

Жазылмай жалғыз сол қалды  

Ақ болсын, қара болсын - өзі сынар, 

Біреу қор, біреуді мықты қылар. 

Ақ жүрек, ақыл көзбен сынға алыңыз, 

Кім болмақшы болып жүр енді осылар?  

Жүрегі таза адамдар, 

Зұлымдықтан амандар  

(Шәкәрім. «Шын асықтың әрбірі»).  

Қиянатсыз  надандар  Әулиеден  кем  емесе.  Шәкәрім  жырлары  Абай  өлеңдерімен  үндес. 

Абайда «қаза көрген жүрек», «қан жылаған жүрек» болып келсе, ал Шәкәрім өлендерінде «жаралы 

жүрек». Екінші шумақтағы «ақ жүрек» тіркесі арқылы ақын адамның ғұмыр-тіршілігінде ақтылы-

қаралы  жағдайлар,  біреуді  кемсіткен,  екінші  біреуді  күшейткен  оқиғалар  кездесетіндігі,  осы 

«өмір»  атты  өзенде  осының  бәрін  ақылға,  жүректің  ақытығына  салып,  таразылап,  сараптай  біл 

дегенді аңғартады. 

Ар түзер адамның адамдық санасын. 

Ақ жеңіп шығады арамның қарасын. 

Адал еңбек, ақ жүрек берер шешіп, 

Таза ақыл қосылса, әлемнің таласын  

 

 

 

(Шәкәрім. «Ар түзер адамның адамдық санасын».). 

 

Демеймін мұңымды айтып зарлайын, 

Жаралыс солай қылған адам жайын. 

Жарық алып жалғанды тексерсең де, 

Таза жүрек таппайсың, сол уайым  

Ақ жүрекпен таза ақыл, 

Қылсаң адал еңбек қыл. 

Бәрінен де сол мақұл, 

Артқыға жол бермек. 

Ақ жүрек пен Таза ақыл, 

Қылсаң да Адал еңбек, – 

Бәрінен де сол мақұл –  

(Шәкәрім. «Талап мен ақыл») 

Артқыға  жол  бермек.  Бұл  өлең  жолдардағы  ақ  жүрек  тіркесі  –  таза  жүрек  тіркесінің 

синонимі.  Өлең  қолданыстарында  ақ,  таза  жүректер  ақынның  өкініші  көп  өмірді  басынан 

234 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

кешіргендіктен,  адамдар  арасынан  таза  жүректі,  ақ  жүректі  адамдардың  жиі  кездеспейтіндігін 

баяндайды. Ақ жүрек – яғни, арлылықтың, тазалықтың, пәктіктің символы. Демек, ақ жүректі адам 

– иманды адам. Ар, иман, тазалық – өзара мәндес ұғымдар.  

жүктеу/скачать 42,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: