М. ƏУЕЗОВТІҢ «АБАЙ ЖОЛЫ» РОМАНЫНДАҒЫ ЕСІМДІ

57
-Ə, Төлегенбісің? Тағы кім бар?» - деген толымсыз сөйлемдерде 
баяндауыштары Төлеген Тоқтаров жалқы есімнен жасалса, Төлегенбісің жіктік 
жалғаулы жалқы есім арқылы сөйлемді тиянақтап тұр. 
-Атаулы сөйлемдерде: «Күзгі түн. Қараңғы. Айналамызда ештеме 
көрінбейді.Тым-тырыс. Тек жер. Аспан. Аспандағы жұлдыз ғана (Ғ. Мүср.)» 
[10, 190-192 бб.].  
Осы сөйлемдердің баяндауыштары түн, жер, аспан, жұлдыз ғана зат 
есімдерінен болса, ал қараңғы, тым-тырыс сын есімдерінен жасалған. 
Зат есімді есімді сөйлемдердің ерекшелігі туралы профессор М. Балақаев: 
«Зат есімдер түрлі тұлғада, тіпті кейбір септік жалғауларында тұрып та, 
баяндауыш қызметінде жұмсала береді.Ондай зат есімдерден болған 
баяндауыштар бастауыштың, негізінде, заттық сапасын – кім, не екенін – 
білдіреді: Түнергенде – түнмін, күлгенде – күнмін. Сөзім – шекер, тілім – бал, 
лебізімнен алған нəр (Ғ. Мұстафин). Əн шырқаған –жылқышы қыз 
(М. Иманжанов). Автор: «Бұл мысалдардан мынаны байқауға болады: түнмін, 
күнмін – жіктік жалғаулары арқылы зат есімдерден болған баяндауыштар. Ал 
жіктік жалғаусыз III жақта баяндауыш болған зат есімдер шекер, бал, 
жылқышы қыз) сөйлемде тұрған орнына қарай, ерекше əуенмен айтылу арқылы 
сол қызметте жұмсалған. Олардың көбінің мағыналары бастауыштармен теңдес 
келеді. Сондықтан бұл екі мүшені көп жерде еркін орын ауыстырып айта беруге 
болады.  
Бұлардың мағыналары да бірдей емес: зат есімдерді бастауыш етіп айтудан 
гөрі баяндауыш етіп саралап айтудың мағыналық əсері ерекше болады. 
Сондықтан ондай есімді сөйлемдер əдебиеттерде ойды ықшамды түрде дəл 
айтудың ерекше стильдік тəсілі ретінде жұмсалады. Сонымен қатар көркем 
əдебиетте жоғарғыдай есім баяндауыштар метафоралық теңеу қызметін 
атқарады» [1,133-134 бб.].
Орыс тіл білімінде В.В. Бабайцева: «Внимание к именному типу 
предложения, к именному сказуемому, к именной части сказуемого – не 
случайно. Предикативность как основное свойство предложения связывалось 
обычно с глагольными формами, а в русском языке много именных 
предложений. Как показывают исследования последних лет, богаты и 
разнообразны схемы именных преложений, специфичны оттенки в языковой и 
речевой семантике и т.д.» [52, 95 б.] - деп, соңғы уақытта зерттеулер нəтижесі 
бойынша есімді сөйлемдердің көбеюін жəне олардың өзіндік ерекшелігі мен 
семантикаға қатысын да сөз етеді. Осы еңбегінде автор əсіресе зат есімді есімді, 
сын есімді есімді жəне есімді сөйлемдердің кейбір есімшелер арқылы 
жасалатыны туралы сөз қозғайды, бірақ сан есімді есімді, есімдікті есімді 
сөйлемдер жөнінде ештеңе айтпайды.
Қазақ тілінде бастауышы да, баяндауышы да зат есімдерден жасалатын 
сөйлем түрін биноминативті сөйлемдер деп атаған Ұ.К. Мұсабаева оларды 
зерттеудің қажетті бірнеше факторларын ұсынады: 
«1 Жалпы лингвистикалық тұжырымдамаға сүйенсек, зат есімдер – 
сөйлемдердің мазмұнының темасын атау ретінде, яғни бастауыш ретінде 

58
жұмсалуға бейім сөйлемдер. Биноминативті структураға түскен зат есімдер 
бастауыш- баяндауыштық қатысқа түскенде қалай талғанатынында мəн болуға 
тиіс. Осы заңдылық та байқалады. 
2 Зат есімдер сөз баяндауыш қызметінде жұмсалған соң, предикативтік 
мағына беретін формаларға ие болуға тиіс. Етістік сөздер баяндауыш 
қызметінде жұмсалуға бейімделгендіктен, предикативтік мағына беретін 
амалдар сол етістіктерге телініп, солардың морфологиялық құрамы ретінде 
қалыптасқан. Сондықтан зат есім сөздер предикативтік қызметке өзінше 
бейімделеді.
3 Үшінші анықталатын мəселе - биноминативті сөйлемдердің 
семантикасы. Бұл құрамда қалыптасқан сөйлемдердің пропозициялық 
мағынасын анықтап алып, жалпы пропозициялық мағынаның нақты 
көріністерін ашу – биноминативті сөйлемдердің функционалдық статусын 
танудың басты шарты. Бастауышы зат есім – баяндауышы етістік типті 
сөйлемнен семантикалық айырмашылығы бар екені анық. Сол айырмашылық 
нақты аталуға тиіс. Биноминативті сөйлем бастауышы зат есім- баяндауышы 
сын есім типті сөйлемдерден де өзгеше семантикаға ие. 
4 Тағы бір көңіл қоятын мəселе – биноминативті сөйлемдердің 
құрылымдық потенциалы. Осы типті сөйлемдердің базистік ұйытқысын атап, 
соның негізінде өрбіген түрлерін байқау. Тілдің синтаксистік жүйесін 
толығырақ тануға себеп болатыны сөзсіз. Биноминативті конструкциялардың 
базистік типтен бастап былайғы өрбуі тілдің структуралық дамуы мен ой 
жұмысының дамуы арасындағы арақатынасты көрсететін ұтымды тұс»
[53, 
91-93 бб].
Көп ғалымдардың пікірінше алдымен зат пайда болып, адамдар көбіне осы 
тектес заттардың əрі сөйлемді тиянақтауы арқылы есімді сөйлемдердің пайда 
болғандығын негізге алады. Біз де осы пікірді қолдай келіп, «Абай жолы» 
романындағы есімді сөйлемдер, соның ішінде зат есімді баяндауышты 
сөйлемдердің жасалуын сөз етуді жөн көрдік.
Əрине, басқа да көркем шығармаларда да есімді сөйлемдер баршылық. 
Сонда «Абай жолы» романындағы зат есімді сөйлемдердің айырмашылығы 
неде деген де сұрау туындайды. Негізінде ғылыми əдебиеттерде баяндауыш, 
оның жасалуын есімді, етістікті, құрама баяндауышты деп беретіні белгілі. 
Бірақ осы күнге дейін бір шығармада осы үш түрлі баяндауышты сөйлемдердің 
мөлшері анықталмаған мəселе. Ал «Абай жолы» романында осы түрлі 
баяндауышты сөйлемдердің есімді, құрама баяндауышты сөйлемдері барынша 
мол. Соның ішінде зат есімді, есімді сөйлемдерге қарағанда тіпті көп.
Зат есімді синтаксистік қызметі жағынан бастауыш, толықтауыш болуға 
тиіс. Бұл олардың табиғи қасиеті десек, енді зат есімді сөйлемде анықтауыш та, 
пысықтауыш та, тіпті баяндауыш қызметінде жұмсалып, есімді сөйлем жасауға 
негіз болады. Негізінде зат есімдер баяндауыш қызметінде нөлдік, көптік, 
тəуелдік, жіктік, септік жалғаулар арқылы келетіні белгілі. «Абай жолы» 
романындағы зат есімді баяндауыштардың дені осы тұлғаларда келеді. Бірақ 
романдағы осы тұлғалы зат есімді сөйлемдер, біріншіден, көп, екіншіден, 

59
қазақтың нағыз байырғы сөздері арқылы жасалуы басым. Оның үстіне 
автордың қолданыс шеберлігіне қарай олардың дара түрімен бірге күрделі 
түрлері де мол.
Сол сияқты автор зат есімді сөйлемдердегі тек дербес мағынасы бар зат 
есімдер арқылы ғана бере қоймай, негізгі сөздерге түйдектелген көмекші сөздер 
арқылы да беруі мол. Бұл автордың өзіндік бір ерекшелігі. 
М. Əуезовтің «Абай жолы» романындағы жай сөйлемдердің өзі өте 
күрделі. Ондағы сөздер саны бірнеше сөзге жетеді. Сондықтан да сөйлемді 
талдауда сөйлемдердің жігін нақтылау барысында ғана оның есімді 
предикаттың субъектісін айқындау, ондай кездегі олардың байланысында 
мағыналық жағы басым екенін білеміз. Енді соларды жеке-жеке көрсетелік:
- Баяндауышы жалқы есімді есімді сөйлемдер. Мұнда сөйлемдердің 
баяндауыштары жалқы есім болып келеді. Ондай жалқы есімдер 
ономастикалық та, топонимикалық та атаулар болады. Эпопеяның тілін зерттеп 
жүрген Е. Жанпейісовтің есептеуінше, «Абай жолында» тікелей кейіпкер 
ретінде қатысқан төрт жүз елудей адамның аты, ...230-дан аса топоним 
кездеседі екен. Мұның үстіне романда кездесетін этнонимдерді (ру, тайпа, 
халық атауларын) қосу керек болады. Сонда роман сөздігінен орын алған 
антропоним, этноним, топонимдердің жалпы саны 1019 сөз болып шығады [54, 
11-12 бб.].
- Жалқы есімдердің өзі баяндауыштық қызметте əр түрлі тұлғада келеді.
1. Атау тұлғалы ономастикалық атаулар арқылы жасалған сөйлемдер: 
Араларындағы үлкендері Абай мен Тəкежан. Ол жатқан Пушкин мен 

жүктеу/скачать 0,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: