Microsoft Word Послед doc
жүктеу/скачать 0,83 Mb. Pdf көрінісі
|
treatise527
- Бұл бет үшін навигация:
- Топтау сан есімдері
- Күрделі болжалдық сан есімдер
| Жинақтық сан есімдер
Дара тұлғадағы жинақтық сан есім: Абай тақап келгенде, үй иесі шыққан еді. Иығына шекпен жамылған сақалды біреу. Жоғарыдағы сөйлемде баяндауышы ІІІ жақтық жинақтық сан есімнен жасалып сөйлемді тиянақтап тұр. Топтау сан есімдері Есептік сан есімдер нөлдік тұлғада жұмсалумен бірге септік жалғауда тұрып та сөйлемді тиянақтай алады. Роман-эпопеяда шығыс септігі арқылы жасалған сан есімді есімді сөйлемдер жиі кездеседі. Септік жалғаулы сан есімдер: Үлкен астың күресі де үлкен. Балуандар бəйгесі де сондайлық тоғыз- тоғыздан. Жиынын Байдалы санатқанда жүз елу ат бопты. Соның ішінен он атқа бəйге аталыпты. Бəйгенің бəрі де тоғыз-тоғыздан. Бас жасысы Қоқан керуенінен алған жүз қойлық жібек кілемнен басталса, содан ары, ішік жиырма бес, сырмақ, сандық, жиырма бестен. Күрделі болжалдық сан есімдер : Базаралының туыс, дос көршілерінен құралған аулы көп үйлі кедей ауыл, он бес шамасындай. 2.1.4 Есімдікті есімді сөйлемдер М. Əуезовтің «Абай жолы» романының тілі өзі қатарлас жазушылардың тіліне қарағанда ерекшелеу. Мысалы: С. Мұқанов, Ғ. Мүсірепов, Ғ. Мұстафин шығармаларының сөйлемдері ықшамды, олардың шығармаларында көбіне жай сөйлем басым да, құрмалас сөйлемдер аз. Сондықтан олардың шығармаларындағы ойды тез түсінуге болады. «М. Əуезов тілінің синтаксистік құрылысы күрделі, алуан түрлі болып келеді. Ол білдіретін ойының кеңдігіне, 67 тереңдігіне қарай сөйлем құрылысын да құбылтып, өзгертіп отырады. Жазушы күрделі синтаксиске, құрмалас сөйлемге көп ұмтылады. Бұл оның өмір шындығын, құбылысты, геройлардың психологиясын терең толық күйінде суреттеп беру тілегінен туады» [47, 138 б.]. М. Əуезовтің біз алып отырған шығармасының сөйлемдерінде жоғарыдағыларға қарағанда жай сөйлем аздау да, керісінше, ұзақ құрылған сөйлемдер арқылы ойды беруі мол. Міне осы ұзақ құрылған сөйлемдерді морфологиялық талдау қиындық тудырмағанымен, ал ол сөйлемдерді синтаксистік талдау жағынан аса білгір мамандар болмаса, оңай бола бермейді. Біз, əрине, автордың есімді сөйлемдер түрлерін сөз етеміз. Бұрынғы бөлімдерімізде зат есімді, сын есімді, сан есімді сөйлемдерді сөз етсек, бұл жерде есімдікті сөйлемді ғана объектіге алып отырмыз. К. Оңалбаева қазақ тіліндегі жай сөйлем арқылы құралған есімді сөйлемдерді сөз етсе, енді тіпті Б. Елікбаев есімді құрмалас сөйлемдерді жеке зерттеу етіп жүргені белгілі. Əрине бұл авторлар есімді жай, құрмалас сөйлемдерді жалпы сөз етсе, біз ондай сөйлемдерді бір ғана шығарма төңірегінде сөз етеміз. Жалпы алғанда М. Əуезов романында есімді сөйлемдердің мол екенін жоғарыда айтқанбыз. Зерттеу барысында осы шығармада есімді жай сөйлем де, есімді құрмалас сөйлем де жетерлік. Бірақ біздің пайымдауымызша, есімді құрмалас сөйлем көбірек сияқты. Өйткені М. Əуезовтің ол романындағы ой жеткізуі көбіне құрмалас сөйлем арқылы іске асатыны анық көрініс тапқан. Есімдердің ішінде кез келген сөйлемнің баяндауышы қызметінде есімдік аздау жұмсалатыны белгілі. Оның өзі есімдіктердің көбіне бастауыш, анықтауыш, толықтауыш болуымен байланысты сияқты. Дегенмен есімдіктер де сөйлемнің соңында келіп, баяндауыш қызметінде есімді сөйлем құрауы баршылық. Əрине, есімдіктердің есімді жай сөйлемге қарағанда есімдікті құрмалас сөйлем түрі көп сияқты. Есімдіктердің баяндауыш қызметінде жұмсалуында да өзіндік ерекшеліктер бар. Есімдіктік жіктеу, өздік, сілтеу, сұрау, белгісіздік, жалпылау, болымсыздық түрлері басты анық. Міне осы есімдіктің осы түрлерінің қайсысы көп жұмсалады деген мəселе де ойландырады. Бұл жерде есімді жай сөйлем де бар. Дегенмен есімді жай сөйлемдерді құрайтын есімдіктер де əр түрлі. Оның үстіне романда есімді сөйлемдер Б. Елікбаев көрсеткендей, үш түрлі құрамда келеді. – Біріншіден, бағыныңқы сөйлемді есімді құрмалас, – Екіншіден, басыңқы сөйлемді есімді құрмалас, – Үшінші, екі сыңары да құрмалас. Романда есімді осы құрмалас сөйлемдер көп кездеседі. – Тіпті романда көп бағыныңқы құрмалас та баршылық. Осыдан барып біз романдағы есімді есімдікті сөйлемдерді есімді жай, есімді құрмалас сөйлемдер деп бөліп көрсетуге тырыстық. 68 Есімдіктер жай сөйлемде немесе құрмалас сөйлемде болсын олар əр түрлі тұрғыда келеді. Ондай кезде есімдіктер баяндауыш қызметінде көбіне – нөлдік тұрғыда – көптік тұлғада – септік тұлғада – -нікі, -дікі қосымшалар арқылы да келеді. Сол сияқты есімдіктер ондай сөйлемдердің баяндауышы қызметінде құрама баяндауыш түрінде де келеді. Сонымен М. Əуезовтің романындағы есімді сөйлемдерді былайша танытуға болады. І Жай сөйлем. – жіктеу есімдіктері арқылы, – өздік есімдіктері арқылы, – сілтеу есімдіктері арқылы, – сұрау, – жалпылау, – белгісіздік есімдіктері арқылы, – болымсыздық есімдіктері арқылы [17]. Баяндауыш есімдіктерден де болады. Олардың бастауышқа деген қатысы қай сөз табының орнына жүретініне қарай мəнденеді: Сонда есімдіктері баяндауыш бастауыштың не заттық, не сындық, не сандық сапада, мезгілдік, мекендік қатынасын да айқындайды. Бұл - өздері баяндауыш болып келген сөйлем арқылы емес, оның алдындағы сөйлемдер арқылы білінеді. Баяндауыштың есімдіктермен байланысы тəсілі басқа есім баяндауыштағылардай. Əйтсе де, баяндауыш есімдіктің барлық түрінен жəне барлық жақта бірдей жасала бермейді. Баяндауыш жіктеу есімдігінен тек ІІІ жақ мағынада жұмсалады: осыған орай, бастауыштар да адам мəнінде айтылатын сөздер болады. Мұның өзі ол есімдіктердің семантикалық ерекшеліктерімен бір-бірімен қатысты мəнде жаратылысымен байланысты. жүктеу/скачать 0,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|