Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан
жүктеу/скачать 13,53 Mb. Pdf көрінісі
|
| 265-сурақ. Қозу м ен тежелу процестерініц арасындагы ауқымдық
ара байланыс кутай қалыптасады? Қозу жөне тежелу процестерінің арасындағы ара байланыс жайы- лу (иррадиация) жөне өзара өсерлестік (индукция) құбылыстарының ар қ асы н д а қалы птасады . Ж айылу (иррадиация) деп О Ж Ж -де тітіркендіргіштің өсерінен пайда болған реакцияның таралуын, жай- ылуын айтады. Қозу процесі де, тежелу процесі де өлсірей, өше тара- лады. Демек, бастапқы реакция орталығынан алыстаған сайын про цесс күш і өлсірей түседі. Өзара өсерлестік (индукция) деп ОЖЖ-дегі әрекетті орталықтан тыс аймақтарда организм реакциясына қарама- қарсы процестің туындауын айтады. М ысалы, тітіркендіргіштің өсерімен белгілі бір орталықта қозу ошағы пайда болса, онда онымен іргелес, тіпті алш ақ орталықта тежелу процесі байқалады, немесе керісінше. Егер бір орталықтағы тежелу процесінің салдарьшан іргелес орталықтарда қозу ошағы пайда болса, онда бұл құбылысты оң 46-сурет . Ми қыртысындағы қозу және тежелу процестерінің ара қатынасы; А-қозу иррадиациясы, Б-тежелу иррадиациясы, В- қозудың шоғырлануы, Г-тежелудің шоғырлануы, Д-оң индукция, Е-теріс индукция. 250 өсерлестік (оң индукция) деп атайды. Ал қозу ошағы іргелес орталық- тарда тежелу процесін тудырса, оны теріс өсерлестік дейді (46-сурет). Аталған ауқымдық құбылыстар ОЖЖ-де тек белгілі бір жағдайда ғана өрбиді. Мысалы, өрекетті орталықта қозу немесе тежелу күші орташа деңгейде болса, онда ОЖЖ-де индукция құбылысы байқала- ды. Ал, бүл қүбылыстар өлсіз болған жағдайда иррадиация орын алады. Иррадиация процесі ОЖЖ-де күшті қозу немесе тежелу ошағы пайда болғанда да байқалады. Демек, иррадиация процесі ОЖЖ-де нервтік процестерінің таралуының негізгі түрі болып табылады. 266-сурақ. Жулын қандай қызмет атқарады? Ж ұлын филогенездік түрғьщан ОЖ Ж -нің ең ерте пайда болған көне бөлімі. Ол рефлекстік жөне өткізгіштік қызмет атқарады. Оның рефлексті қамтамасыз ететін қызметі жұлында көптеген тұлғалық (сомалық) жөне вегетативтік рефлекстер доғасыньщ түйықталуымен байланысты. Демек, жүлын көптеген рефлекстерді атқаруға қатыса- ды. Оның мойын, кеуде, бел омыртқалық бөлімдерінде бас, мойын, дене тұлғасы, аяқ етгерінің қызметгерін ретгейтін орталықтар орна- ласады. Демек, жұлын дене қимылын реттеуте қатысады. Сонымен қатар, жұлынның 3-5 мойьш омыртқалық деңгейінде көкеттің (диаф рагма) өрекетін реттейтін орталық, ал қүйымш ақ бөлімінде - нөжіс шығарух зөр шығару жөне жыныстық рефлекстер орталықтары орна- ласады. Ж ұлыннан біраз парасимпатикалық жөне барлық симпати- калық жүйке тамырлар басталады. Осының нөтижесінде жұлын ішкі ағзаларда жүретін процестерді, тамырлар тонусын, ұлпалық зат алма- суды, тер бөлу процесін реттеуге қатысады. Жұлын организмнің шеткі мүшелерін мидьщ әртүрлі бөлімдерімен байланыстырады. Бүл қабілетті нерв талшықтарынан құралған ақ затгың өткізгіш жолдары қамтамасыз етеді. Өткізгіш жол деп құры- лысы мен қызметі жағынан біртекгі нерв талшықтарының топтарын айтады. Олар жүлынды мимен жөне ж ұлы нны ң өзінің өртүрлі бөлімдерін бір-бірімен жалғастырады. Қызмет ерекшелікгеріне қарай жүлындағы жүйке талшықтары жалғастырғыш (ассоциативтік), көлденең үластырғыш (комиссураль- дық) жөне афферентгік не эфферентгік (проекциялық) болып бөлінеді. Жалгастыргыиі талшықтар жұлынның жеке бөлімдерінің бір жақты (оң не сол) байланысын қалыптастырады. Олар жүлынның жеке сегментгерін де бір-бірімен жалғастырады. Көлденең уластыргыиі тал- шықтар жүлынның қызметі бірдей симметриялы, қарама-қарсы бөлімдерін бір-бірімен байланыстырады. Проекциялық талиіықтар жұлынды ОЖ Ж -нің жоғарғы бөліктерімен байланыстырады. Проек- циялық талшықтар жүлынның негізгі өткізгіш жолдарын қүрады. 251 |