Орталық ЖҮйке жүйесінің физиологиясы
ЗӘР ШЫҒАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯСЫ
жүктеу/скачать 406 Kb.
|
| ЗӘР ШЫҒАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯСЫ
1.Ағзадағы бүйректің маңызы. Нефрон - бүйректің морфо-фукционалды бірлігі. Зәр түзудегі оның әртүрлі бөлімдерінің рөлі. Бүнрек жұп мүше, салмағы 120—200 г. Бүнректің негізгіморфофункцнялық құрылымы — нефрон, ол мальпнгн шумақта-ры мен бүйрек түтікшелерінен тұрады. Әрбір бүйректе 1 млн-ғажуық нефрон бар. Олар қан, лимфа тамырларымен жиі торлан-ған және араларында "интерстициальдық сұйықтық болады. Әр-бір нефронда бір-біріне тәуелді аса күрделі ироцестер жүріп жа-тады. Соның нәтнжесіиде бүйректе несеп түзіледі. Нефрон құрылысы — өте к^рделі (50-сурет). Ол Шумлян-скнй — Боумен капсуласымеи, артериялық капнлляр шумағынан,яғни Мальпиги шумағынан және түтікшелерден тұрады. Нефрон-иың шумақтық бөлігі гломерулалық бөлім деп аталады. Шум-лянскнй—Боумен капсуласы түлтеп келгенде буйрек тутікшелері-ие айналады. Сондықтан оны нефронның түтікше бөлімі деп театайды. Бұл (құрамында прокснмал және дистал ирек түтіктербар), бүйре^ктің қыртысы бөлімінде, ал Генле Ілмешегі және несепжнналатыні түтіктер ми бөлімінде болады, Әр бөлімнің өз құры-лымдық ерекшеліктері болады.50-сурст. Нефранпыц күрылысы менКан тамырлары. 1— капсула; 2 — Маль-пиги пгумағы; 3 — әкелУші артерия; 4 —екелуші артерия; 5 — иірімделген прон-симальдың түтік; в — вена; 7 — ГенлеІлмегі; 8— жинағыш тутікше.310Бүйрекке ағып келетін қанның 85%-ке жуығы, бүйректін«.ыртыс қабатындағы қан тамырларында.Қанды алып келуші артериола тамырының қабырғасында,оның шумаққа кіретін жерінде мнкроэпнтелнялық клеткадан пай-да болған қалың тығыз түйін (тасиіа бепза) бар. Оны юкста-гломеруларлық (шумақ қасы) аппарат деп атайды. Егер дебүйректің қан мен қамтамасыз етілуі нашарласа, бұл аппаратреннн бөледі. реннн артерня қан тамырының қысымын реттеп,қандағы, электролиттердің мөлшерін қалыпты жағдайға келтіре-ді. 2. Бүйрек денесінің құрылымы. Нефрондардың жіктелуі (кортикальды, юкстамедулярлы). Олардағы қан айналымының ерекшеліктері. Нефронның құрылымы Бүйректің негізгі құрылымдық-функционалдық бірлігі-бұл нефрон, онда зәр пайда болады. Адамның бүйрегінде шамамен 1 — 1,3 мл нефрон бар.Не рон бірнеше рет қосылған бөлімдерден тұрады. Нефрон бүйрек денесінен (malpigi Eva) басталады, оның құрамында қан капилласының гломеруласы бар. Сыртта гломерули екі қабатты Шумлянский — Боуман капсуласымен жабылған.Капсуланың ішкі беті эпи телиальды жасушалармен қапталған. Сыртқы немесе париетальды, жапырақкапсулалар текше қабықпен жабылған базальды мембранадан тұрадытүтікшелердің эпителийіне өтетін эпителий жасушалары.Мен тостаған түрінде орналасқан капсуланың екі жапырағымен жүремін,капсуланың саңылауы немесе қуысы бар, олар түтіктердің ксимальды бөлімі туралы люменге өтеді.Түтіктердің проксимальды бөлімі қисық бөліктен басталады,ол түтіктің тікелей бөлігіне өтеді. Жасушалар проксималь дық бөлім бар щеточную каемку бірі микроворсинок е щ й в саңылауына канальца.Содан кейін Генле ілмегінің жұқа түсетін бөлігі, қабырғаол жалпақ эпителий жасушаларымен жабылған. Ілмектің төмен түсетін бөлімі бүйректің медулласына түсіп, 180' - ге бұрылады және нефрон циклінің жоғары бөлігіне өтеді.Түтіктердің дистальды бөлімі көтерілетін бөліктен тұрадыHenle ілмектері жұқа және әрқашан қалың болуы мүмкінкөтерілу бөлігі. Бұл бөлім гломерулус деңгейіне көтеріледіоның нефроны, онда дистальды жинақталған канал басталады. 3. Гломеруланың функциялары, гломерулярлық фильтрдің құрылымы бастапқы зәрдің пайда болу механизмі. Сүзу қысымы. Сүзу процестеріне әртүрлі факторлардың әсері. Бастапқы зәрдің мөлшері мен қасиеттері. Шумақтық сүзілу — баяу процесс, ол заттарды тандап өтқіз-бейді, бүйрек ткандерінен энергняның көп жұмсалуыи қажететпейді, көбінесе тамырда қысым тудыратын жүректің жиырылуэнергиярын пайдаланады. Қан айналысын жақсарта отырып, ал-ғашқы несеп түзілуін күшейтуге болады. Қайта сіңу процесі микропункция әдісімен зерттеледі: түтікшенің әр бөлімдерінен несеп алынып, оның құрамы мен сапасыденеден сыртқа шығарылатын соңғы (дефиннтнв) несептің кұра-мымен және сапасымен салыстырылады. Алғашқы (провизорлық)несеп пен соңғы (дефннитив) несептің айырмашылығы мынада: 1)'Алғашқы йесептің көлемі 150—180 л, соңғы несептің көлемІ 1,5—2,0 л, орта есеппен.1,0—1,5 л. 2)Соңғы-несеп құрамында қант, амин қышқылы, альбумин- дер болмайды, бірақ мочевинаның, несеп қышқылының және та-ғы басқа.б^лок алмасуы барысында пайда болған заттардың мөл-шері бірнеше есе көп, кейЪір тұздар (хлорнд, сульфат, фдсфат)концентрациясы да басым. 3)Соңғы несеп құрамында, қаида және алғаіиқы несепте жоқ кейбір заттар, атап .айтқанда гнппур қьгшқылы, аммоннй тұздары бар. Фаркамологиялық заттар — пеницнллин, диодраст, ПАГ (пара-амингиппур қышқылы) алғашқы несепте де болмайды. Түтікшелерде иесец түзілуі барысында алғашқы несептен су кейбір заттар қайта сіңеді (оның ішінде аса көп сіңетін су). 150— 180 л алғашқы несептегі судың орнына 1,5 литрге таяуы (1%) сыртқа шығады, ал 99% Ч қайта сіңеді. 4. Юкстагломерулярлық аппарат, оның ролі. Бүйректің қан қысымын ұстап тұрудағы маңызы. Юкстагломерулярлық аппарат (ЮКСТАГЛОМЕРУЛЯРЛЫҚ аппарат, Околокубочкалық аппарат, Гурмегтая аппарат) — бүйректің эндокриндік жүйесінің бөлігі. Үшбұрышқа ұқсайды, оның екі жағы әкелетін артериоламен (лат. vasa afferens) және төзімді артериола (лат. vasa efferens), ал негізі дистальды түтікшенің жасушалары (тығыз дақ). Бұл бүйректің кеңейтілген аппараты.Жұмыс істеу принципі... Артериолалардың миоэпителиалды жасушалары ренин ферментін шығарады және оны қанға шығарады. Ренин бүйректің қанмен қамтамасыз етілуін реттеуге қатысады. Жағдайларда, ишемия бүйрек (азайту олардың васкуляризациясы) синтезі ренина күшеюде. Ол жүйелі қан ағымына енеді, ангиотензиноген плазмалық ақуызымен әрекеттеседі, оны плазманың трансформациялық факторымен әрекеттесетін және ангиотензин II түзетін ангиотензин I-ге өткізеді. Ангиотензин II артериолаларды тарылтады және жүйелік қан қысымын жоғарылатады (қан қысымы). Қан қысымын қысқа мерзімді реттеу симпатикалық жүйке жүйесінің жалпы перифериялық қарсылық пен қан тамырларының сыйымдылығына, сондай-ақ жүрек қызметіне әсері арқылы жүзеге асырылады. Алайда денеде қан қысымын реттеудің күшті механизмі бар, оның тиімділігі бірнеше апта, тіпті айлар бойы көрінедіҚажет болған жағдайда бүйрек қан қысымын реттейді, бірақ олар баяу түзетулерге жауап береді.Олар бүйректің натрий хлоридінің немесе тұздың сіңуін арттыру үшін басқа функциялармен жұмыс істейді. Бұл жасушадан тыс сұйықтық бөлімінің көлемін тиімді түрде арттырады және қан қысымын көтереді.Қан қысымын өзгертетін кез-келген нәрсе уақыт өте келе бүйректі зақымдауы мүмкін, оның ішінде алкогольді шамадан тыс тұтыну, темекі шегу және семіздік. .5. Бүйрек нефронының түтікшелерінің физиологиялық рөлі. Проксимальды және дистальды түтіктердегі реабсорбция (белсенді және пассивті тасымал), оның ерекшеліктері. Генле цикліндегі реабсорбция (қарсы жүйе). Глюкозаның реабсорбциясы. Дистальды тік ішек түтікшесі (оны Генле ілмегінің қалың көтерілетін мүшесі деп те атайды) - бұл жіңішке көтеріліп тұрған мүшені жалғастыратын құрылым. Бұл түтікшесі медулла арқылы көтеріліп, медулярлық сәуленің қыртысына еніп, жоғарыда аталған құрылымдарды тудырған бүйрек корпускуласымен кездеседі.Бүйректің көптеген функцияларын орындай алуы үш негізгі функцияға байланысты сүзу, реабсорбция, және секреция, оның қосындысы бүйрек деп аталады рұқсат немесе бүйрек арқылы шығарылуы. Бұл:Несеппен бөліну жылдамдығы = Сүзілу жылдамдығы - Реабсорбция жылдамдығы + Секреция жылдамдығы. Түтікшелік реабсорбция бүйрек түтікшесінің РСТ бөлігінде жүреді. Барлық дерлік қоректік заттар қайта сіңеді; бұл пассивті немесе белсенді тасымалдау арқылы болады. Генле ілмегінде мембрананың өткізгіштігі өзгереді. Төмен түсетін мүше еріген заттар емес, суды өткізеді; көтерілетін мүше үшін керісінше болады. Сонымен қатар, Генле ілмегі табиғи түрде тұз концентрациясы жоғары бүйрек миына енеді. Ол бүйрек түтікшелерінен суды сіңіруге және фильтратты шоғырландыруға бейім. Осмотикалық градиент мидың тереңдігіне қарай жылжыған сайын артады. Генле контурының екі жағы қарама-қарсы функцияларды орындайтындықтан, ол қарсы токтың көбейткіші ретінде әрекет етеді. Henle контурының айналасындағы vasa recta қарсы ток алмастырғыш ретінде әрекет етеді. Глюкозаның нефрон өзекшелеринде кері сіңірілү бұзылуынан глюкорузия дамиды .Глюкорузия бүйректен тыс және бүйректің болуы мүмкин . Бүйректен тыс пайда болатын глюкорозия межесинен артатын гиперкликемияның барлық түрлеринде болады. 6. Екінші зәр түзілуін реттеу (альдостерон, вазопрессин). Натрийдің реабсорбциясын (ренин - ангиотензин - альдостерон) реттейтін гормоналды механизм. Бүйректен тәулігіне 1700-1800 л астам қан ағып өтеді. Бүйректе зәрдің түзілуі, оның қанмен ерекше қамтамасыз етілуіне тікелей байланысты болады. Бүйректе зәрдің түзілуі 2 кезеңнен тұрады: сүзілу (фильтрация), және қайта сіңірілу (реабсорбция). Латынша «абсорбция» - сүзілу, «ре» - косымша кері қайту деген ұғымдарды білдіреді.Зәр түзілудің сүзілу кезеңінде бүйректің қыртысты затында орналаскан бүйрек денешігіндегі қылтамыр шумағындағы қаннан зәр бөлінеді. Мұны бірінші реттік зәр түзілу деп атайды. Бірінші рет түзілген зәрдің мөлшері өте көп болады. Бүйректен ағып өтетін әрбір 10 л қаннан 1 л бірінші реттік зәр түзіледі. Бірінші реттік зәрдің құрамы қан сарысуына ұқсас, бірақ онда нәруыздар болмайды. Бірінші рет түзілген зәрдің құрамындағы судың көп мөлшері қайтадан канға өтеді. Сонымен бірге ағзаға қажетті қант, аминқышкылдары, натрий, калий иондары, су және басқа заттар да қайтадан қанға сіңіріледі. Судың және басқа заттардың қайтадан қанға сіңірілуі нәтижесінде тәулігіне шамамен 1,5 л екінші реттік зәр түзіледі. Натрий мен судың алгашкы несептен кері қанга сіңірлүі әлдостерон мен антидиурездік гормонмен реттелінеді Na иондарының кері сіңірлүі біріншілік немесе екіншілік гипералдестеронизм кездерінде көтеріледі. Осының нәтіжесінде Na иондары жасуша ишинде сыртында жиналып калады К иондары организден артық шығарлады да гипокалиемия дамиды. Натрий иондары мен судың кері сіңірлүінің күшеүі бүйрек кызметиниң жіті жеткіліксіздігінің екінші сатысында байкалады. Бұл кезде несеппен судың сыртка шыгарулуы катты азайгандықтан нефрон өзекшелерінің бастапкы өзекшелерінің бастапкы бөліктеріннен натрий мен судың енжер диффузиялық жолмен кайта сіңірлүі болады 7. Бүйрекпен су-тұз алмасуын реттеу. Осморегуляциялық рефлекстер. Осморецепторлар, олардың орналасуы , әсер ету механизмі, маңызы. Патология кезінде біршама жиі бұзылатын зат алмасуының бірі су-тұз алмасуы болып табылады. Ол су мен минералдық заттардың ағзаның сыртқы ортадан ішкі ортасына және керісінше үнемі, тұрақты түрде, алмасып отыруымен байланысты.Ересек адамның ағзасындағы судың үлесіне дене массасының 2/3 бөлігі (58-67%) келеді. олардың жартысына жуық көлемі бұлшықеттерде жинақталған. Суға қажеттілік (адам тәулік сайын 2,5-3 л сұйық қабылдайды) оның сусын түрінде (700-1700 мл), тағам құрамындағы су түрінде (800-1000 мл) және ағзада зат алмасуы кезінде түзілетін эндогендік су 200-300 мл (100 г май, белок, көмірсу ыдырауға түскенде сәйкес түрде 107, 41, 55 г су бөлінеді) есебінен толықтырылады. Эндогендік сулар салыстырмалы түрде көп мөлшерде майлардың тотығуы процессінің активтелуі кезінде синтезделеді. Бұл ұзаққа созылған стресс жағдайлары, симпатикалық-адреналдық жүйенің қоздырылуы, семіздіктен арылу кезінде қолданатын диетотерапия тәріздес әртүрлі жағдайларда байқалады. Перифериялық осморецепторлар тіндердің интерстициальды кеңістігінде және бауырдың қан тамырларында (портал тамыр жүйесі), жүрек, ас қорыту жолдары, бүйрек, көкбауыр, сондай-ақ каротидті синустың рефлексогендік аймағында орналасқан. Осмотикалық қысым негізінен натрий иондарымен байланысты болғандықтан, осморецепторлардың бір бөлігі мамандандырылған натрий рецепторлары болып табылады. Натрий үшін ең күшті рецептивті өрістер бауыр мен атрианың интерстициалды кеңістігі болып табылады. Тіндік осмос пен натриорецепторлардан алынған афферентті ақпарат вагус нерві мен артқы талшықтар арқылы келеді 8. Бүйректегі секрециялық процестер. Денедегі қышқылдық-негіздік тепе-теңдігін сақтаудағы бүйректің маңызы. Бүйрек түтікшесінің эпителиі секрециялық қызмет те атқара-ды: түтікше қуысына шумақ эпителиінен етпеген, алғашқы не-септе болмаған коллоидты бояулар, пенициллин сияқты дәрілер соңғы несепте пайда болады.Қазіргі ғылыми әдебиеттерде, бүйректің қызметіне тоқтаған-да секреция деген сөзге екі түрлі мән беріледі. Бірінші түсінік — секреция — қандағы заттардың бүйрек түтікшелеріне өзгер-меген күйде өтуі. Олар әртүрлі концентрациялық және электро-химиялық көрсеткіштеріне қарамастан белгілі бір «тасымалда-ушылардың» көмегімен етеді. Мұндай жағдайда олардың өту жылдамдығы артады. Екінші түсінік бойынша бүйрек түтікшеле-рініқ клеткалары органикалық қышқылдар мен негіздерді ғана секрециялап қоймайды, олар кейбір бейорганикалық заттарды синтездеп шығарады. Мәселен су және калий ионы интерстиция-дан түтікшелерге жай етеді (секрецияланады). Бүйректің шумақ-тық белімінен сүзілген калий ионы нефрондық проксимальдық бе-лімінде қайта сіңеді. Егерде организмде калий ионының мөлшері шамадан тыс көп болса, бүйрек түтікшелерінін, дистальдык. бөлімі мен несеп жинайтын түтіктерінің ішіне қарай өтеді (секрецияла-нады), сөйтіп соңғы несептің құрамымен сыртқа шығарылады. Бүйректе креатинин синтезделіп, фосфаттар қайта пайда бола бастайды.Плазмадағы және жасушаралық Н+ концентрациясы 40 нМ болады. Бұл рН 7,40 шамасынасәйкес келеді. Ағзаның ішкі ортасының рН-ы тұрақты ұсталуы керек, себебі протон концентрациясының біршама өзгерісі тіршілікке қарсылық туғызады. Ағзадағы рН шамасының тұрақтылығы плазманың буферлік жүйелеріарқылы ұсталынады, олар қысқа мерзімді қышқылдық-сілтілік баланстың бұзылуларын компенсациялайды. Ұзақ мерзімді рН-тепетеңдік протонды өндіру және жойылдыру арқылы ұсталынады. Бүйрек ауруларынан немесе тыныс алудың кезеңдігінің гипо- және гипервентилляциясы нәтижесінде өтетін буферлік жүйелердегі бұзылулар кезінде немесе қышқылдық-сілтілік баланс ұсталынбаған кезде плазма рН-ның шамасы қажетті шектерден ауытқыйды. рН-тың 7,40-тан 0,03 бірлікке төмендеуі ацидоз, ал жоғарлауы алкалоздеп аталады. Ағза үшін ацидоз өте қауіпті болатындықтан бүйректерде оған қарсы тұратын келесі механизмдер болады: а) Н+секрециясы Бұл механизмге дистальдық каналшалар жасушаларында өтетін метаболиттік реакцияларда СО2 -нің түзілуі процессі жатқызылады. Ол сонан кейін карбоангидраза әсерінен Н2СО3 (көмір қышқылына) айналады. Көмір қышқылы ары қарай диссоциацияланып Н+ және НСО3- ионға айналады және Н+ ионын Na+ ионына алмастырады. Сонан кейін натрий және бикарбонат иондар қанға диффунделіп оның сілтіленуін қамтамассыз етеді. Бұл механизм келесі экспериментте тексерілген - карбоангидраза ингибиторын енгізгенде ол екінші ретті зәрдегі натрий жоғалтылуын күшейткен және зәрдің сілтіленуі тежелген 9. Зәр, оның құрамы, мөлшері. Екінші ретті зәр шығаруды реттеу. Адам зәрінің шамамен 96%-ы су, 1,5%-ы бейағзалық заттар. Зәрде хлорлы натрий мөлшері көбірек, сульфаттар, фосфаттар, калий, кальций, магний карбонаттары аз мөлшерін құрайды. Зәрдің құрамында 2,5% ағзалық заттар болады. Әсіресе несепнәр (мочевина), зәр қышқылы көбірек кездеседі. Несепнәр бауырда аммиактан түзіледі. Ересек адам тәулігіне шамамен 1,2 -1,6 л зәр бөледі. Көптеген ауруларды анықтау үшін зәрді талдауға алып зерттейді. Зәрдің сарғыш түсті болуы оның құрамындағы урохром пигментіне байланысты. Урохром гемоглобиннің ыдырауынан, ішек пен бүйректе ет пигментінен түзіледі. Зәрдің құрамындағы азотты өнімдер несепнәрмен бірге шығарылады. Екінші зәрдің пайда болуы. Кері сору (реабсорбция) 1. Бастапқы зәр бүйрек каналына өтеді. 2. Оның қабырғасы арқылы канальды капиллярларға, яғни қайтадан қанға су, ондағы ерітілген қоректік заттар — аминқышқылдары, глюкоза, дәрумендер, кейбір минералдар сіңеді. 3. Кері сору-бұл энергия шығындарымен жүретін белсенді процесс. Мысалы, қант толығымен дерлік сіңеді, несепнәр мүлде сіңірілмейді. 4. Сонымен, қайталама зәрде ағзаға қажет емес және жоюға жататын заттар ғана қалады. Ол денеге қажетті заттарды талшықты капиллярлар желісі арқылы қайтарады. 5. Кейде артық глюкоза бүйрек арқылы шығарылады — сондықтан бүйрек қанның химиялық құрамының тұрақтылығын сақтауға көмектеседі. 6. Қалыпты жағдайда, ыңғайлы температурада, ауыр жұмыс болмаған кезде және күніне қайталама зәрдің қалыпты тамақтануы 1,2–1,5 литр құрайды. жүктеу/скачать 406 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|