Орталық ЖҮйке жүйесінің физиологиясы
АС ҚОРЫТУ ЖҮЙЕСІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯСЫ
жүктеу/скачать 406 Kb.
|
| АС ҚОРЫТУ ЖҮЙЕСІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯСЫ
Ас қорыту жүйесінің жалпы түсінігі. Ас қорыту кезінде пайда болатын негізгі процестер, олардың сипаттамалары. Адамдардағы және жануарлардағы тәжірибелердегі ас қорыту жүйесінің функцияларын зерттеу әдістері. Тамақ ішу, ішкен астың ішек-қарында қорытылуы, денеге сіңуі аса күрделі үрдістер. Ас құрамындағы қоректік заттар адам денесіндегі тіндердің жаңарып жаңғырылуын, жасуша түзілуін, адамның өсіп-өнуін, дамуын қамтамасыз ететін құрылыс материалдары, тіршілік әрекеттеріне жұмсалатын энергия көзі. Адам өзіне қажет қоректік заттарды әдетте сырттан алады. Бұл-экзогенді тамақтану. Асқорыту-өте күрдеоі процесс. Ол алдымен физикалық жолмен өңделеді, соңынан химиялық реакцияға түсіп, қорытылып денеге сіңетін сатыға жетеді. Су минералды тұздар, ас құрамындағы кейбір қарапайым органикалық заттар ішек-қарында өзгерместен тікелей қанға сіңеді. Гидралаза ферменттері түзілу ерекшеліктеріне қарай 3 топқа бөлінеді. Аутолитикалық ферменттер-тағамдық заттар, ана сүті құрамындағы ферменттер, симбионттық гидролазалар-бактериялар мен біржасушалы жәндіктердің қатысуымен гидролиздік үрдістерді іске асыратын, айталық, күйіс қайыратын малда клетчатканы ыдырататын ферменттер. Меншікті гидролазалар-жан-жануар, адам денесінде ас қорытуға қатысатын ішек-қарын сөліндегі негізгі ферменттер. Гидролиз үрдісінің орналасуына қарай жасуша ішіндегі және одан тысқары жердегі ас қорыту болып бөлінеді. Жасуша ішіндегі ас қорытуда фагоцитоз, пиноцитоз арқылы жасушаға өтетін қоректік заттар лизосомалық ферменттердің қатысуымен гидролизге ұшырайды. Жасушадан тыс жерде ас қорыту дистанттық жіне контакттық ас қорыту болып екіге бөлінеді. Дистанттық ас қорыту ферменттер түзілетін жасушалардан оқшау жерде, ішек қарын түтігінде өтеді, ал контакттық ас қорыту дегеніміз ішек түтігінің ішкі бетінде, онымен жанасқан эпителий жасушаларында гликокалистегі ферменттердің әсерінен болатын гидролиз. Асқорыту жүйесі ауыз қуысындағы ағзалардан: жұтқыншақ, өңеш, қарын, он екі елі ішек, аш және тоқ ішек, сөл шығаратын бездер мен бауырдан тұрады. Ас қорыту жүйесінің қызметі: Сөл шығару –секреция қызметі. Оны асқорыту, сілекей, ішек-қарын бездері, ұйқы безі, бауыр атқарады. Сөл құрамында органикалық заттарды ыдырататын ферменттер болады. Олар 3 топтан атап айтқанда, протаеза, липаза, карбогидралазадан тұрады. Қимыл қызметін бірыңғай салалы еттер орындайды. Қоректік заттарды сіңіру қызметі, ішек-қарын түтігінде болады. Адамға қажетті қоректік заттар әбден ыдырап қарапайым қосындыларға айналады да, түтік қабырғасындағы мембраналардан өтіп, қанға немесе лимфаға сіңеді. Тіршілікке қажетсіз заттарды сіңіру қызметі. Эндокриндік қызметі. Ішек-қарынның кілегейлі қабығында, әсіресе қарын пилорусы мен он екі елі ішекте көптеген гормондар түзіледі. Олар қанға енеді де, алдымен ас қорыту үрдісін, зат алмасу, өсіп-өну есею үрдістерін реттеп, басқарып отырады. Іше-қарын гастроинтестинальдық гормондары: а-ас қорыту бездерінің сөл шығару қабілетін күшейтіп, қоректік заттардың қорытылуын үдетеді; ә-арэнтерин деп аталатын гормон жасөспірім денесіндегі ассимиляция процесін күшейтеді, адамның тәбетін жақсартады, диэнтерин гормоны ағзада зат алмасу процесін реттейді; б- Түрлі ағзада қан айналысын қалпына келтіріп, биологиялық мембраналардың өткізгіштік дәрежесін реттеп отырады, сөйтіп трофикалық әсер етеді. Осыған орай асқорыту бездерінде гландулоциттер саны да кобеюі мүмкін. Асқорытуды зерттеу әдістер: асқорыту жүйесінің қызметін зерттеуді ең тиімді әдіс-Павлов ұсынған фистула қою. Фистула қою әдісі ас қорыту физиологиясын жаңаша дамытуға жол ашты. Фистула дегеніміз белгілі бір ағзаның қуысын немесе бездің түтігін сыртқы ортамен байланыстырып тұратын өзек. Фистула салу ушін белгілі бір жануар түріне, айталық, итке наркоз беріп, антисептика жоне асептика галаптарына сәйкес операция жасап, ағза қуысын немесе без тутігінің ұшын сыртка шығарып тігіп қояды. Асқазанда ас қорыту. Асқазанның безді жасушалары. Асқазан сөлі және оның құрамы. Асқазан сөлінің секрециясының реттелу кезеңдері (комплексті-рефлекторлы, нейро-гуморальды, ішек). Қарын дегеніміз ішек-карын түтігінің кеңейген жері. Оның сыйымдылыгы 2-4 литрдей, сырт пішіні мүйізге үксайды. Қарын бірнеше боліктен түрады. Өңештен карынның косылган жері кардиа деп аталады. Қарынның жоғаргы жағы күмбез тэрізді жогары қарай көтеріңкі келеді, бүл - қарыи күмбезі, қарын мен он екі елі ішектің қосылған жері пилорус(қақпақша) деп, ал карынныц кақпақшага жалғасқан бөлігі пилорустік болікболып саналады. Бірініші кезең - мидың қатысуьшен өтетін рефлекстік кезең. Оны шартты жэнс шартсыз рефлскстік фазаларга болугс болады. Тагамның түрі, иісі, ыдыс-аяқтың сылдыры, дастархан жаю - бұлардын бэрі тамак ішср алдында адамга ұдайы эсер ететін факторлар. Бұл факторлардыц әсерімен карышіан шартты ре(|)лекс жолымен сөл бөліне бастайды. Мұны modem (аппетит) сөлі деи атайды. Ондағы ферменттер өте күшті болады. Тагам курамындағы қоректік заттарды тез ыдыратады (гидролиздсйді). Тэбет сөлінің эсерінен қарыи ас қорытуга даяр түрады. Одан эрі қарында сөл шығуына бірден-бір күшті эсер ететін фактор - тағамның ауызға келіп түсуі. Ауызга келіп түскен ас ондагы кабылдағыштарды тітіркеңдіріп, солар аркылы сопақша мидағы сөл шығару орталығын қоздырады. Бүл сөл шығарудьш шартсыз рефлскстік фазасы. карын сөлінің шартты және шартсыз рефлскстср аркылы болініп шыгуы жөнінде "жалған тамақтандыру" тэжірибесіндс айтылып дәлелдснген.Ac қарынға келіп түсісімен қарыннан көп мөлшерде сөл бөліне бастайды. Бүл үрдіс астың қарында біраз кідіруіне байланысты үзақка созылады. Сөйтіп, қарында сөл шыгарудың екінші кезеңі . "карын" кезеңі басталады. Сөл шыгару механизміне карай ол рефлекстік мехаиикалык жэне гуморалъдык-химиялық деп аталатын екі фазаға бөлінеді. Асқазанның қызметін реттеудегі вегетативті жүйке жүйесінің парасимпатикалық және симпатикалық бөлімдерінің рөлі. Асқазан құрамының он екі елі ішекке ауысуы. Асқазан сөлін әртүрлі қоректік заттарға бөлу. Асқазан сөлінің бөлінуінің қисықтарын талдау. «Сілекейдің құрамы мен көлемі тағам түріне, қасиетіне байланысты, демек, бұл бездердің; қызметін орталық “жүйке –жүйесі реттеп отырады, Сілекей бездерінде парасимпатикалық Және “симпатикалық жүйкелер тарамданған; Парасимпатикалық жүйкенің бірінші нейрондарды сопақша мида, оның сілекей шығару орталығында орналасқан. Парасимпатикалық жүйке “талшықтары (п.. сһогааіутрапі) жақ, тіласты “(п. б10өзорһагупбеуз) және шықшыт беҙдеріне: дейін,-бет“(п. Тасіз!1в) және құлақ-шеке жүйкелеріне ілесіп, сілекей бездеріне жетеді. : Симпатикалық. жүйкенің бірінші “нейрондары: жұлынның көкірек бөлімінде, оның П--УІ сегменттерінің бүйір мүйізінде орналасқан. Сол-нейрондардың жүйке талшықтары жоғары мойын -жүйке түйнегінен (ганглийден): “өтіп сілекей бездеріне таралады.Парасимпатикалық жүйке ұшынан ацетилхолин медиаторы, симпатикалық жүйкеден адреналин бөлініп-шығады;. Парасимлатикалық .жүйкені тітіркендірсе, .көп мөлшерде құрамында органикалық заттары аз, бірақ бейорганикалық заттары көп сұйық сілекей, ал симпатикалық жүйке тітіркендірілсе, құрамында орғаникалық “заттары көп, қою, аз көлемді .сілекей. шығады. “Сонымен-парасимпатикалық және симпатикалық.жүйкелердің: екеуі де секреторлық (сілекей шығаратын) жүйкелер болып табылады. Сілекейдің құрамы, оның- мөлшері осы екі түрлі жүйке орталығының қозу дәрежесіне (күшіне) байланысты. : Астың қарыннан он екі елі ішекке өтуі Астың адам қарнында «қорытылу мерзімі (6-8 сағат) .-оның құрамына байланысты. Қарында! әсіресе майы, белогі көп тағамдар ұзақ жатып-қалады, бірақ көмірсулы тағамдар тезірек жылжып, он екі елі ішекке бұрынырақ ауысады. Сұйық тағам қарында тоқтамастан. Тез ішекке өтеді, ал жасанды . қорек қарында жылжымай жатып қалады. Пилорустың ашылып жабылуына қарай ае қарыннан он екі елі- ішекке бөлек-бөлек сығымдалып өтеді. 4. Он екі елі ішектегі ас қорыту. Ұйқы безінің ас қорытудағы маңызы. Ұйқы безі сөлінің құрамы мен қасиеттері. Ұйқы безі сөлінің секрециясын жүйке-гуморальдық реттеу. Секретин мен панкреозиминнің (холецистокинин) маңызы. Ұйқы безінің шырынын секрециясына қоректік заттардың әсері. Он екі елі ішекке келіп түсісімен асқа 3 түрлі сөл (ұйқы безінің, он екі елі ішсктің шырыны жэнс өт) эсер етеді. Бүлардың ішінде ең күрделісі ұйқы безінің сөлі: оның құрамында органикалық қорсктік заттарды (белок, май, көмірсу) ыдырататын ферменттер бар. Өгге ас корытатын ферменттер жоқ, бірак күрделі қоректік заттарды гидролиздеу үшін өт кажет. Онсыз ұйқы безі ферменттері эсер ете алмайды, етсе де өте элсіз болады, эсіресе май ыдырамай, майдың ішектен лимфага өтуі токтап қалады. Сондықтан өт ас қорыту сөлдері қатарына жаткызылған. Он екі елі ішектің шырышты қабығында бруннер бездері бар, олар өз сөлін шығарып отырады. Он екі елі ішек сөлі сэл сілтілі (pH - 7,2-8,0), құрамында пепсин ферменті бар. Ондағы пепсин химуска сіңген карын сөлі пепсинімен бірлесіп, ішекте біраз уақыт белоқтарды ыдыратуы мүмкін. Рсакциясы сілтілі ұйкы безі сөлі мен мол мөлшерде өт ксліп құйылысымен пепсиндердің эсері токтайды.Аскорытуда он екі елі ішек сөлінің айтарлықтай мәні жоқ, бірак науқастанған жағдайда, эсіресе қарын сөлінде тұз қышқылы көбейіп кетсе, пепсиндердің әсері күшейіп, үйқы безі ферменттерін ыдыратуы, мұның салдарынан ішекте ас қорытылуы нашарлап кетуі мүмкін.Он екі елі ішек сөлінің бөлінуі кезеген жүйке әсерінен күшейе түседі, бүл сөл шығуын қан арқылы эсер ететін заттар - секретин мен глюкогон де күшейтеді. Ұйқы безі 2 түрлі тіннен: а) ас қорыту сөлін бөлетін ацинус; б) қанға гормондар бөліп шыгаратын а жэне р жасушаларынан кұрылган шашыранды Лангсрганс аралшыктарынан тұрады. Ацинус тінінің сөлі түтікше (өзек) арқылы 12 елі ішекке қүйылады. Бұл үйқы безінің сыртқы секрециялық қызметі. Лангерганс аралшыктарында түтік болмайды, ол сөлін канга қүяды, Демек ұйкы безі ішкі секрециялы без. Үйкы безі латынша панкреас деп, осыган орай оның ас қорыту сөлі панкреас сөлі (секреті) деп аталады.Бүл аса күрделі сөлдің ас қорытуда үлкен маңызы зор.Үйкы безінің сөлі түссіз, сілтілі (pH 7,8-8,4). Оның кұрамында 1%тей қүрғак зат болады. Ол негізінен белоктан түрады (0,5-1,0%). Реакциясы құрамындағы натрий бикарбонатының мөлшеріне байланысты. Етті тагаммен коректенген адамда сөл бикарбонаты 0,74%-ке жетуі мүмкін. Тэулігіне үйкы безінен 1,5-2 литрдей сөл бөлініп шыгады, ондай сөлден 10 грамдай белок жинап алуға болады. Ол негізінен түрлі ферменттерден тұрады. Мүнда ферменттердің шамамен 72%-і белокты ыдырататын протеазалар: трипсин, химотрипсин, карбоксипептидазалар, эластаза (панкреас пептидаза),рибонуклеаза.Без сөлінде трипсиноген, химотрипсиноген күйінде бөлініп шыққан трипсин мен химотрипсин белокты ыдырата алмайды. Ол үшін ішек сөлі қүрамындағы әлгі ферменттер ішектің шырышты кабығындатүзілетін энтерокиназа ферментімен эрекеттесуі шарт. 1893 ж. осы ферментті И.П. Павлов ішек сөлінен тауып, оны ферменттердің ферменті деп атады. Эитерокиназа трипсиноген ферментін трипсипге, ал трипсин басқа ферменттерді, айталық химотрипсиногенді химотрипсингс айналдырады.Трипсиноген мен химотрипсипогенді трипсин, химотрипсинге айналдыру үрдісін, ішск сөліне Са2+ ионын косу арқылы шапшандатуға болады. Трипсин мен химотрипсин белок атаулыны амин қышқылдары сатысына дейін ыдыратады. Бүл екі ферменгтің әсері жағынан бір-бірінен айырмашылығы - олар белок түзетін амин кышқылдарымен пептидтердің арасындағы эртүрлі байланыс тізбектерін бүзады жэне олардың ыдырату шапшандыгы біркелкі емес. 5. Бауырдың функциялары. Ас қорытудағы бауырдың рөлі. Өттің пайда болуы, оның ас қорытудағы маңызы. Өттің ішектен шығуын реттеу. Өт - бауыр жасушаларында (гепатоциттерде) түзіліп, он екі слі ішекке кұйылын түратын сұйық зат. Ол ашқарында жалны өт озегі аркылы бауырдакы өт кабына, ал гамак ішксн соң он екі слі ішскке келіп кұйылады. Өт өзсгінің он скі слі ішеккс ксліп ашылатын аузын айналдыра Одди сфинктсрі қоршаган. Өт он скі слі ішеккс осы сфинктер босаңсыған сәтте қүйылады. Ашкарында сфинктер жиырылып, өт қабындагы өттің жиналуына себепкер болады. Өт кабының жалпы өт өзегімен жалгасқан жерінде де сфинктер бар. Одди сфинктері жиырылған сэтгс өт кабы сфинктері (Мирицци) жазылып босаңсиды. Сондықтан да үздіксіз бауырдан шыккан өт, өт кабында жинала бсрсді. Өтгің он скі елі ішекке құйылу тэртібі мен бауырда үздіксіз бөлінуі калай реттелетіні тэжірибе жүзінде тексерілген. И.П. Павлов лабораториясында бауырда үздіксіз өт түзілуін жэне оның реттелу тэртібін тскссру үпіін иттің өт кабына фистула койды. Операция жасау әдісі қарынга Басовша фистула кою әдісімен бірдей: өт кабын тесіп, оған үзын фистула түгігінің бір жак үшын кіргізіп, бекітіп тігіп тастайды, фистула түтігінің екінші үшы қүрсак жарасы арқылы сыртка шыгарылып, теріге тігіледі. Бауырдан шыккан от фистула тутігі аркылы үдайы соргалап агып тұрады. Сөйтіп, өттің неліктен коп не аз шыгатынын байкауға болады. Ал оның он скі елі ішсккс қалай қүйылатынын тексеру үшін өт өзегіне операция жасалады. Ол үшін ішек қабырғасын өт өзегінің он екі елі ішекке ашылған жерінен айналдыра тіл торізді етіп тіледі де, өт өзегінін аузын сыртқа шыгарады. Операция жасалган жердегі жараныц жиектерін бір-біріне тартып тігіп тастайды. Он екі елі ішектен тіліп алынған бөлігінін бір шетін қүрсақ терісіне, сол арадагы жараға тігіп кояды.От от қабында неғұрлым үзақ сакталса, соғүрлым койыла түседі, өйткені от суы от кабы қабырғасындағы қан тамырларына сіңіп отырады. Өттін аскорытудагы маңызы 1. Өтұйкы безі сөліндегі фермснттердің, эсіресс липаза ферментінің әрекетін күшсйтсді. 2. Өт қышкылдары майды ұсак болшсктерге боледі (эмульсияға айналдырады), майдың липаза ферментімен жанасу дәрежесін ұлғаийтады, сойтіп майдың ыдырауына бірден-бір қолайлы жагдай тугызады. Липазаныц эсерімен май кышкылдары және глицерин болып ыдырайд 3. Ыдырау барысында пайда болган бұл скі енім өтсіз сіңбсйді. Май кышқылдары мен глицерин лимфага өтуі үшін алдымен мицеллага айналуга тиіс (май қышқылдары, глицерин, өт кұрамындағы өт қыпіқылдары, олардың тұздары бірігіп, мицелла құрады). Мицелла эмульсияланган ең үсақ май тамшыларынан 100 есе ұсак. Әрбір мицелланың көлдснеңі 0,5 мкм. Май ішектің шырышты қабындағы лимфа тамырларына, көбінесе мицелла күйінде өтеді. Эмульсия күйінде ішекте үзак уақыт жатып қалса. май өтс үсақ күйінде де сіңе береді.4. өт карыннан он екі елі ішсккс өткен химус құрамындагы НСІ-ды бейтараптап. пепсин ферментінің эсерін азайтады да, үйқы бсзі сөліндегі күрделі фсрмснттерді (белоктарды) пепсинніц эссрінен қоргайды.5. ішектіц қимылын күшейтеді.6. өт қышқылдары он екі елі ішек бөліп шыгарган просекретин гормонын сскретинге айналдырады, ал секретин ұйкы безініц сол піыгару кабілетін күшейтеді. 7. Өт, оның ішіндегі қышқылдары қанға сіңіп, бауырда өт түзілуін, өттің он екі елі ішекке кұйылуын тездстсді. 8. Өттің бактериоцидтік (бактерия елтіру) қасиеті бар. 9. Өт майда еритін витаминдсрдің, холестерин мсн Са2+ иондарының канға сіңуін жеңілдетеді. 6. Ас қорыту жүйесінің қозғалтқыш белсенділігі. Жұту актісі. Асқазан мен ішектің моторлық қызметі, оның түрлері, реттеу механизмдері. Дефекация актісі. Жұту - рефлекс аркылы іске асырылатын күрделі үрдіс. Жүтқыншақтың шырышты қабыгына кокаин жагып, оның қабылдагыштарын жансыздаңдырса, ягни олардың тітіркену қабілетін жойса, адам аузындағы асын жүта алмай, кақалып-шашалады. Шайналған ас жүтуға даяр болысымен сопақша мида орналаскан үшкіл, тіл -жүтқыншақ, жоғарғы кезеген жүйкелер арқылы келіп жеткен серпіністер жүту орталығын тітіркендіреді де, тікелей жүту үрдісіне катысатың еттерді белгілі бір тәртіппен жиырылтады. Жұту үрдісі бірінен соц бірі басталатын бірнеше рсфлскстерден тұрады, осыған орай ол ауыз, жұтқыншақ жэне өңеш деп 3 кезеңге бөлінеді.Ауызда шайналын бапталган асты адам өз еркімен жұтуға даярлайды. Колемі 5-15 смЗ-дей ас кесегі шайналыгі бапталган соң, тілдің жоне үрт еттсрінің итермслсуімен тілдін үстінс қарай жылжытылады.Одан эрі тілдің түбірі көтеріліп ас кесегін таңдайга тақап қысады да таңдай догасына, содан соң жұткыншаққа қарай ысырады, сөйтіи ауыз ішін жүтқыншақтан бөліп тасгайды.Жүтқыншаққа ас кесегі өткен кезде алдымен жүмсак тандай мен тілшік, жүтқыніиаққа қарай көтсріледі дс, оның мүрын бөлімін ауыз бөлімінен бөліп тастайды, сөйтіп жұтынган сэтте ас кесегінің мүрынға өтіп кетуіне кедергі жасалады. Мүнымен катар көмскей көтеріледі. Тіл түбірі жүтқыншаққа өткен ас кесегімен көмей какпақшасын үстінен басады да көмейді жауып тастайды. Одан эрі ас кесегі өңешке карай жылжиды. Дэл осы кезде жұтқыншак котеріліп, өңештің кіреберісіндегі сфинктер босаңсып жазылады да өңсш ашылады. Сөйтіп ас кесегі өңешкс барып түседі. Өңештің жиырылып, жазылу қимылымен (перистальтика) 6-8 секунд ішінде ас карынға жетеді. Қарын кіреберісіндегі сфинктер босаңсыи ашылады да ол карынға өтеді. Қарын қабыргасындағы бірыңгай салалы еттер карынга келіп түскен асты шырынмен араластырады. Қарын сөлі сіңгсн соң оның қарыннан ішекке көшуін қамтамасыз стсді. Асты жүтқан сәттен бастап қарын еттері біразға дейін босаңсиды, мұны астың рефлекстік релаксациясы деп атайды. Одан орі тагам түріне қарай қарын қимылы күшейе бастайды.Қарын еттерінің жиырылуы фазалық жэне тонустык жиырылу болып скіге болінеді. Фазалык жиырылу дегсніміз негізінен перистальтикалык жиырылу, ягни толқын тәрізденіп бүлкілдеу. Минутіне үш толқын пайда болады. Тонустық жиырылу кепке созылады, жэне жиірек (минутіне 6-7 рет) байқалады. Ішіне баллон енгізін, қарын қимылын, карын қуысының кысымын манометрмен өлшеп, тіркей отырып, үш түрлі қимыл толқынын жазып алуга болады. Толқын биіктігі жиырылу күші мен қарын қысымын көрсетеді. Толкындардың біреуі онша биік емес, небәрі 5-20 секундке созылады, ал екінші бір толқын бүдан ұзагырақ (12-60) жэне биіктеу келеді. Бұлардың екеуі де перистальтикалык кимылдар, шырышты қабык бетіндегі асты жогарыдан томен карай жылжытып отырады, бірак қарын қуысындағы аска элі келмейді, толкынның үшінші түрі күрделірек жэне ұзақка (6-7 мин) созылады. Бүл толқын қарын қысымы күшейген кезде пайда болады, оның әсерінен қарын пилорусы әлсін-әлсін жиырылып, астың он екі елі ішекке өтуін қамтамасыз етеді. Қарын қимылын кезеген жүйке күшейтеді, ал симпатикалык жүйке тежейді. Қарын релаксациясы кезсген жүйкенің козуынан, гуморальдық заттар да (гастрин, мотолин, инсулин, серотонин) карын қимылын күшейтеді, ал секретин, панкреозамин, пептидтер тежсйді.Аш ішектін жиырылуы. Ішек қабыргасынын ортаңгы кабатын жайлатан бірыңғай салалы ет талшықтары ішектің өн бойымен үзыннан үзақ жэне сақина тэрізді ішек қуысын айнала көмкерген. 7. Ас қорыту жүйесінің әртүрлі бөліктерінде тағамды сіңірудің әртүрлі өнімдерін сіңіру. Ас қорыту жолдарының әр түрлі бөліктеріндегі тағам мен суды сіңіру өнімдерін сіңіру механизмдері. Пассивті және активті сіңіру. Осмос пен диффузияның маңызы. Заттардың активті тасымалдануы. Ішек бүрлерінің рөлі. Ауызга түскен асты сіңіру зат алмасуы мен ас корыту үрдістерінің маңызды кезеңдерінщ бірі. Астың спіуімен ас корыту аякталады, Ac сіңіру дсгсніміз гидролиз өнімдсрінің ішек-карыннан канға не лимфага өтуі.Ac сіңіру үрдісінің қарқыны ішек-карын бөлімдерінде бірдей емес, біріншіден, ішск-карын қүрылысы оның эр бөлімінде эр түрлі, екіншіден, астыц жылжуы (кідіруі) эр бөлімде әркелкі, үшіншіден, сіңуге даяр гидролиз өнімдері кейбір бөлімдерде тым аз, жеткіліксіз.Сырттан ксліп түскен тагам ауыз куысында көп кідірмейді (небары 20-30 секунд), ауызда, сондай-ак корытылып сіңуге даяр тұрған заттар жок. Бірак тіл астына салынган кейбір дәрілер (валидол, нитроглицерин) ауыздың шырышты қабығы аркылы тікелей канга енеді де жүрек кан тамырплрына эсер етеді. Ac тұзы, су, глюкоза, алкоголь карыннан қанга өтіп аздап бойга сіңеді. Бірак карында да сіңугс даяр өнімдер жоқтың касы, баскаша айтканда глюкозадан баска коректік заттар карын аркылы сіңбейді.Он екі елі ішекте ас қорыту үрдісі күшейе түседі, гидролиз үдейді, бірак ыдырау өнімдерінің 5-8%-і ғана қанға сіңеді, өйткені ішек тым кыска, химус мұнда көп кідірмей эрі карай жылжи береді. Ac негізінен аш ішек пен мыкын ішекте сіңеді. Мұнда тагам гидролизі аяқталып, көптеген суда еритін ішек мембранасынан өте алатын заттар пайда болады жэне олар ішекте 10-12 сагаттай кідіреді. Ішектің шырышты кабыгының қүрылысындагы ерекшеліктерге байланысты ішек түтігіңдегі заттар мен оның кабыргасы беггеседі де сіңіру алаңы үлгая түседі. Сондыктан аш (мыкын) ішекті ас сіңуге бейімделген ағза деуге де болады. Аш ішектің кілегейлі қабыгында көптеген қатпарлар, бүрлер (ворсинкалар) бар. Бүр дегеніміз ішек куысына карай багытталган бармак тэрізденіп созылган кілегейлі қабықгың ұсак катары. Оның ұзындыгы 0,5-1,5 мм, ішектің бір шаршы мм-де 18-40 бүр болады. Бүрлер мен үлкен қатпарлар ішектің сіңіру бстксйін 5-6 есе үлгайтады.Бүрдің сырты бір катар жиекті эпителиймен қапталған ішкі жағында борпылдақ дәнекер тіні, аздаған бірыңгай салалы ет талшыктары бар. Әр бүрдің кақ ортасында дэнекер тін қоршаған бір ұшы бітеу лимфа капилляры, ал оның айналасында бірнеше қан капиллярлары тарамданган, 1-2 жіңішке артериола жэне венула болады. Осы орталык лимфа капилляры кілегейлі кабык астындагы тінде тарамданган ұсак лимфа тамырларымен қосылады. Мұндай тамырдың ішкі бетінде лимфаны белгілі бір багытта жүргізіп отыратын қақнақшалар (клапандар) бар. Лимфа тамырлары ас сіңіру үрдісі кезінде сүт тэрізді аппак лимфага толып кетеді. Ac сіңерде коректік заггар ішек куысынан, оның қабырғасындағы эпителийден бүр тамырларына өтеді. Ішек бүрін каптаған эрбір жиекті эпителийдің ішкі (апикальдық) бетінде 1000-3000 өте ұсак, әрбіреуінің үзындығы 1-3 мкм микробүрлер болады. Олар эпителий протоплазмасының ұзарған катпарлары. Микробүрлер арасында микротүтіктер (каналдар) болады. Ac сіңіру мсханизмі. Заттар қанға не лимфага сіңу үшін бірнеше биологиялық мембранадан өтеді. Олар: ішек-қарынның кілегейлі қабығы, тыныс жолын іштей көмкерген кілегейлі қабық, капиллярлардың эндотелийлері, альвеола қабыргасындағы альвеолалык эпителий, плевра жапырактарымен шажыркайды қаптаған серозды кабыты, бірнеше қабат эпителий жасушаларынан түратын тері т.б. қоректік заттар бойға сіңу үшін олар алдымен ішек эпителиінің апикальдык жоне базалдык мембраналарынан, содан соц қан тамыры эндотелийінен өтуі керек. Кейбір заггар жасушааралық саңылаулардан өтеді. Қоректік загтардың көбі мономер, ион күйінде тасымалданады. жүктеу/скачать 406 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|