жұмла халық,
Қойдан қошқар, ешкіден айтты теке
[E.К].
Періште көкте қуанды, Зікір, тәспи көп айтқан.
Жұмла әулие
тебіренді, Жәдігер жақсы тұяқтан
[H.К.Iт].
Қаламды «Биисмилла!» деп
ұстайын да,
Аси сөз
күнә болар, қоспайын да
[E.К].
Одан соң күресуге жан
келмеді, Келгені құшып жатты қара жерді. Алысып адамзаттың әлі келмей,
Дариха түзеттірді
майдан жерді
[E.К].
Ауыр қол
бас қонды, таңқалғандай,
Ғалиға іс көрсетті шамданғандай
[Н.К.ІІт].
Астына жайнамаздың кірген екен,
Істерін істеп болып
атшы міскін
[E.К].
Адам деп ат қойылды барша инсанға,
Тағы бір есімі мирас туса анадан
[E.К].
Осы тұста қара атқа
Оқалы жабу
жапқан-ды
[Н.К.Іт].
Ауыр олжа
мал алып, Жазып қайттың жан ағам
[Н.К.Іт]. Талабымнан оңғарса, Жаратқан
жаппар құдайым
[Н.К.ІІт].
Асыл
бұйым, қамқа тон Байдың толған сарайы
[Н.К.ІІт].
Қожа песін
болғанда,
Орысқа тиді көрініп
[Н.К.ІІт].
Мұнда
мүләйім сөз
(жұмсақ, майда сөз),
саф азамат
(нағыз ер, нағыз
азамат),
тақуа адам
(дін тәртібін мықты ұстаған адам),
жұмла халық
(барша
халық),
жұмла әулие
(барлық әулие),
аси сөз
(асылық сөз, артық сөз),
майдан
жер
(күрес алаңы, күрес орны),
ауыр қол
(көп, сансыз әскер),
ошал күн
(дәл осы
күні күн),
атшы міскін
(бейшара, шарасыз атшы),
күллі инсан
(барлық адам),
дүрия көйлек
(жарқыраған көйлек),
оқалы жабу
(алтынмен зерленген жабу),
ауыр олжа
(мол олжа),
жаппар құдай
(күшті құдай),
қамқа тон
(зерленген
тон),
қожа песін
(түс ауған кез) барлығы да
тіркесті көнерген аталымдар
қызметін атқарып тұр.
Ақындар шығармаларының лексикасын байытып тұрған көнерген
аталымдардың қатарын
сөзжасамның
лексика-семантикалық
тәсілі арқылы
жасалған аталымдар. Сөзжасамның
лексика-семантикалық тәсіліне
«Қазақ
грамматикасында» мынадай түсінік берілген: «Лексика-семантикалық тәсілде
сөздің құрамы, тұлғасы ешбір өзгеріске түспейді, өзгеріс тек сөздің
мағынасында болады. Сөз дыбыстық, морфемдік құрамын сақтай отырып,
тілдегі бұрын қолданылып жүрген мағынасының ұстіне жаңа мағына қосып
алады, тілде жаңа мағынасында да қолданыла бастайды. Сөздің тек
мағынасында өзгеріс болатындықтан, бұл тәсіл лексика-семантикалық тәсіл деп
аталады [50,2 б.].
Лексика-семантикалық тәсілде
сөз мағынасының өзгеруіне байланысты
ол үнемі бір сөз табынан екінші сөз табына ауыса бермейді. Сондықтан
лексика-семантикалық тәсілдің іштей айырмасы бар: 1) сөздің жаңа мағына
алуына байланысты басқа сөз табына көшуі; 2) сөз жаңа мағына алса да, сөз
табын өзгертпей өз сөз табының құрамында қалуы.
90
Лексика-семантикалық тәсіл
арқылы сөздің жаңа мағынаға көшуіне
байланысты сөз бір сөз табынан екінші сөз табына ауысады, оны ғылымда
конверсия
деп атайды.
Осы
тәсіл
арқылы
жасалған
Достарыңызбен бөлісу: |
