етті раушан   [E.К].  Аспанға ай мен күнді  раушан етіп

87 
Шақырып дүлдүліне 
қылды ишарат,
«Қылма, − деп қойған сыртқа, − 
дұшпанға мат!»
[E.К]. 
«Айналайын құдайым, Өзің 
пәрман етпесең»
 
[E.К].
 
Құдайға 
мінажат қып 
Әбу Шашма, Ішінен жалбарынды оқып дұға
[E.К]. 
Жүргізіп ұсталығын Мысыр Дәуіт, Үйреніп теміршілік санағаттан. Үкімін 
күллі ғаламға 
етіп рауаж,
 Сүлеймен дүр-жақұттан тақ жасатқан
[E.К]. 
Сен 
– ұядағы балапан, 
Сақилық қыл 
өзіңше
[Н.К.ІIт]. 
Шақырып дүлдүліне қылды 
ишарат, 
«Қылма,
− деп қойған сыртқа, − дұшпанға 
мат!»
[E.К]. 
Айрықша 
Ғали шерді қайғы басты, Марқұмның өлгеніне 
болып пүшман!
[E.К] 
Осындай 
жалғаншының біліп асылын, Деп кетті: 
«Қыл саһауат, бер саһауат!» 
Бірге 
мың, мыңға жүз мың пайдасымен, Береді алған қайтып тек ар-ұят
[E.К]. 
Асыраған Құсбегі Бауыздалды жендетке, Жұмыртқаны 
қата алып
[Н.К.Іт]. 
Қырым мен Еділ бойындағы ноғайлылардан «мен» деген батырлардан адам 
қалмай, темір қақпалы Дербентке қарай 
шеру тартты
 
[Н.К.ІІт]. 
Шейіт 
кеткен
Исатай Қазақтық үшін оқ атты! Жау болуға орыспен Өлгенінше 
құмартты
[Н.К.ІІт]. 
Перінің нәсілінен болғанменен, Опасыз 
жұпты болып
 
адамменен 
[Н.К.Іт]. 
Қатын-балам жат болды, Досың сөйтіп 
мат болды
, 
Тұрғанда залым күшінде 
[Н.К.Іт]. 
Мұнан соң Нұх пайғамбар 
болған бінә,
 Неше 
ерлер дүниеге келген жәна
[E.К]. 
Халыққа 
қалыс айттым
шайдың жырын, 
Білдірмей, сылап-сыпап кеуіл кірін 
[E.К]. 
Садуақас су берсе де 
қалыс берді
, 
Көңілінде үміті жоқ «сақимын» деп! 
[E.К]. 
Иқрар болып
фазылына, 
Қосшылыққа сол кезде, Уақаптың ұлы жараған
[E.К]. 
Жағдайды намадағы 
көріп сақи, Мойынын 
ғамкін болып 
бір бұрады
[E.К]. 
Тәрк етіп Хадишаның көп 
дәулетін, Сақилық содан бізге 
болды сүннәт
[
E.К]. 
Құдайдан анық 
пәрман 
болғаннан
соң, «Дүреге, − сонда Омар, − келтір!» деген 
[E.К]. 
Кідірсең ағаң 
кеулі 
мәлел тартар, 
Бұл керек сағат сайын тәрбияға
[Н.К.ІІт]. 
Үмітдар 
сендерден де болып тұрмын, Шын мазһаб пен пақырды 
қылма мәлел
[Н.К.]. 
Ақындар шығармаларындағы 
кәр ету 
(қаһарлану), 
раушан ету 
(сәуле 
түсіру), 
тәстәп қылу 
(тәуекел қылу),
баж қылу 
(тоят қылу),
зына қылу 
(азғындау),
жұпты ету 
(некелі қылу),
 
ыждаһат ету 
(ықыластану),
 жад ету 
(еске ұстау),
жам қылу 
(жинақтау),
қалыс қылу 
(адал істеу),
пәм қылу 
(топшылау),
ғинаят ету 
(мейірімге толы қылу), 
құзыр ету 
(кешірім сұрау),
 
қысас ету 
(ерегісу, өштесу), 
тәрк ету 
(тастап кету)
, ишарат қылды 
(ымдады),
 
пәрман ету 
(жәрдем ету),
 мінажат қылу 
(сиыну),
 рауаж ету 
(тарату),
 сақилық 
қылу 
(мырзалық қылу), 
мат қылу 
(жеңілдіру, ұтылдыру), 
пүшман болу
(көңілсіз 
болу), 
саһауат қылу 
(қайырымдылықты істеу),
саһауат беру 
(қайыр-садақа 
беру), 
қата алу 
(қателесіп алу), 
шеру тарту 
(соғыс ашты),
 шейіт кету 
(соғыста 
қаза болу),
 жұпты болу 
(некелі болу),
 медет тілеу 
(пірлерден жәрдем тілеу),
 
мат болды 
(сөзден ұтылу),
 бінә болу 
(пайда болу),
 қалыс айту 
(таза, шын айту),
 
қалыс берді 
(шын ниетімен берді
) иқрар болу 
(орнату),
ғамкін болу 
(көңілсіз 
болу),
сүннет болу 
(парыз, міндетті болу),
пәрман болған 
(жәрдем болған),
 
қысас алу 
(кек алу),
 мәлел тарту 
(көңілсіз болу), 
мәлел қылу 
(көңілсіз ету)
 
т.б. 
есім сөзге етістіктің тіркесуі негізінде жасалған 
көнерген
құранды етістіктер. 
Құранды етістіктерге негіз болатын есім сөздер: зат есім, сын есім, 
еліктеуіш сөздер, сан есім, модаль сөздер т.б. 

88 
Зерттеу жұмысында күрделі етістіктің түрлерінің бірі 
идиомаланған 
күрделі етістіктер
көнерген аталым тұрғысынан да кездеседі. 
Аналитикалық 
тәсіл
арқылы 
идиомаланған күрделі етістіктердің 
жасалуы тек қимыл 
қозғалысында қолданылады. Мысалы, 
Жорықтан келген соң, Қарағұлдың атын 
етінен арылтып
 қайтып берген 
[Н.К.Іт]. 
Сен туымды ер болсаң, 
жекеге шық
 
далаға
[Н.К.ІІт].
Сөйтіп, үшеуі келіп 
қалауға түсіп:
Қайсымызды аласың?» 
деді 
[Н.К.Іт]. 
Қалқам, жылдам киінші, 
Салауатпен киініп,
Ағаңа сырттан 
көрінші
[Н.К.ІІт]. 
«Таққа отырғызамын»
деп қолтығынан сүйеп жүріп әуелі 
қанжарды өзің сал, сосын тоғыз үйдің ішіндегі адамның бәрі де шығып бара 
жатқанда бірінен кейін бірі салсын
[Н.К.Іт]. 
Маңдайға тәңірі 
әзелден 
жазбаған
соң, Бір ішкен не болады мейірің қанып?! 
[E.К]
Аңғысын мұны 
айтқанда, әкемнің «алдымнан шықсын деген досы осы екен ғой» деп, кешірім 
сұрап, қосақтаған халықты оған 
сауғаға берді
[Н.К.Іт]. 
Әмірші 
аққа сеніп
 ішке 
енеді, Көшеден түрлі жандар кездеседі 
[Н.К.ІІт]. 
Аттанайын, жеңеше, 
Медет 
тілеп пірлерден!
 Сүйген жарын іздеген, Қалған мирас ерлерден
[Н.К.Іт]. 
Жер 
іздеп, қоныс таңдап атам қазақ, Жатпапты құр сиынып, 
тілеп көктен
[Н.К.Іт]. 
Жоғарыдағы үзінділерде
 
етінен арылту 
(жүдету)
,
жекеге шығу 
(жекпе-
жекке жығу),
 қалауға түсу (дәстүр. белгілі бір затты қалау), салауатпен киіну 
(сәнденіп киіну),
таққа отырғызу 
(хан отыратын орынға отырғызу),
әзелден 
жазбаған 
(бұрыннан бермеген),
сауғаға беру 
(олжаға беру)
, аққа сену 
(құдайға 
сену)
, пірлерден медет тілеу 
(пірлерден қуат, көмек, жәрдем тілеу),
көктен 
тілеу 
(Алладан тілеу) т.б 
идиомаланған көнерген күрделі аталымдар. 
Сондай-ақ, идиомаланған күрделі етістіктің құрамындағы 
табыс септік 
жалғауы ашық не жасырын
келе береді. Ондай кезде жалғаусыз келген табыс 
септікті сөз көмекші сөздермен тіркескенде күрделі мүше құрамына енеді. 
Мысалы, 
Тақ мініп, байтақ құрып
 тұрсам-дағы Теңгердім ашықтықтан сені 
өзіме 
[Н.К.Іт]. 
От пен суға табынып, Табиғат күшін танымай, Мінәжат, 
тәубе сұранды
 
[Н.К.ІІт]. 
Сен түгіл патша ағзамға 
бәйіт айтқан,
Ерекем – 
аты шыққан құрулы тез 
[E.К]. 
Меккеде мекен-жайы өмір сүрген, Елу жыл 
дүниеде 
дәурен құрған
 
[Н.К.ІІт]. 
Аттанайын жеңеше, 
Медет тілеп
 пірлерден
[Н.К.Іт]. 
Отырғандар: «Қарасайжан өз шешімің дұрыс! Ақылға қонымды сөз!» 
десіп, түгел мақұлдап, 
дәуір айтқызып
, Сұлтанайды хан қойды
[Н.К.ІІт]. 
Болмайды ерге жолдас, өмірі, дәулет, Шырағым, бір 
ғибрат алсаң
мұнан
[E.К]. 
Мұндағы 
байтақ құру 
(хандықты құру),
 тақ міну 
(патша отыратын орынға 
отыру),
тәубе сұрану 
(еткен ісін қайталамауын сұрау),
бәйіт айту 
(өлеңді 
айту), 
дәурен құру 
(өмірді сүру),
 медет тілеу 
(пірлерден жәрдемді тілеу),
 қысас 
алу 
(кекті алу),
 ғибрат алу 
(үлгіні алу)
 
т.б. нөлдік морфема негізінде жасалған
идиомаланған көнерген аталымдар. 
Ғалым Ш. Құрманбайұлы күрделі атаулардың тіркесуі туралы нақты 
тұжырымдайды: «Тіркесті күрделі атаулар – екі немесе одан да көп сөзден 
тұратын, әр сыңары бөлек жазылатын күрделі сөздердің түрі. Көп сыңарлы 
термин атауларды терминтану саласындағы еңбектерде терминологиялық сөз 

89 
тіркесі» [34,136 б.] деп те атайды. 
Тіркестіру тәсілі
де екі дербес сөзден жасалады. 
Тіркесті күрделі 
сөздердің
сыңарлары емле бойынша бөлек жазылып қалыптасқанымен, 
сыңарлары мағына дербестігін жоғалтып, біртұтас мағынаны білдіреді. 
Мысалы, 
Софыдай пірге қызмет қылып тұрған, Сөйлейді 
мүләйім сөз
 шырын-
шырын 
[E.К]. 
Тіріде сақилық ет,
 саф азамат
, Пейішке сақи барып кірер дара
[E.К]. 
Бар еді Ақтам деген бір сақаба, 
Тақуа адам
еді ақылға кең
[E.К]. 
Жолына бұл батырдың 

жүктеу/скачать 2,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: