Оқулық Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі бекіткен Алматы, 2011
жүктеу/скачать 2,02 Mb. Pdf көрінісі
|
| 7.5-сурет
. «Арка» ұғымының семантикалық желісі Сонымен, желінің сипаттамасының ӛнімдік моделіндегі ағаштың сипаттауынан ешқандай айырмашылығы жоқ. Желі мен ағаштарды бейнелеу үшін бірдей машиналық тілдер пайдаланады. Бірақ, желілерде шығаруы сӛзсіз күрделі, себебі кӛп қатынастар типтері әлі зерттелмеген және формалды алгоритмы олар үшін жоқ. Желі үстінде логикалық шығаруға жету ӛте қиын, ӛйткені заттық саланың кеңістіктері жиі метрлік емес болады, яғни келесі аксиомалардың біреуіне қанағаттандырылмаған: 1. ( a , b ) = 0 тек a = b болғанда, 2. ( a , b ) = ( b , a ), 3. ( a , b ) < ( a , c ) + ( b , c ), мұндағы - ӛлшем (оңай түсіну үшін, ӛлшем элементтер арасындағы арақашықтыққа ұқсас деп алуға болады). Семантикалық желілердің мүмкін болатың ӛте пайдалы қасиеті - транзитивтілік . Транзитивтілік: әрбір а , b R үшін (мұнда а < b және b < с ) а < с арақатынас әділетті. Транзитивтілікті бұзатын мысал: А - В -ның ұлы, С - В -ның ұлы, бірақ С - А -ның ұлы емес. Мысал . «Куин Мери мұхит лайнеры болып табылады» және «Әрбір мұхит лайнеры кеме болып табылады» деген сӛйлемдерді қарастырайық ( 7.2- сурет ). «Болып табылады» доғалар пайдалыналады. Түйіндерді байланыстыратын доғалардың қасиеттерін білгендіктен («болып табылады» қатынас ISA — транзитивті), желіден үшінші мақұлдау шығаруға болады: «Куин Мери кеме болып табылады», «Болып табылады» және басқа («бӛлігі бар» сияқты) қатынастар желіде мұралану иерархия қасиетін орнатады. Бұл желідегі тӛменгі деңгейдің элементтері жоғарғы деңгейдің элементтерінің қасиеттерін мұралану мүмкіндігін кӛрсетеді. Сондықтан жад үнемделеді, себебі ұқсас түйіндер туралы ақпаратты әрбір түйінде қайталау қажетсіз. Онын орнына ол желінің бір орталық түйінде орналасу мүмкін. Мысалы, кемені ұсынатын семантикалық желі үшін, оның мынадай қозғалтқыш қондырғысы, корпусы, бу қазандары орны сияқты бӛліктері иерархияның тӛменгі деңгейінде қайталанбай, бір рет қана кеме деңгейінде қосылған. Бұл, жүздеген кемемен және олардың бӛліктерімен жұмыс істегенде, жадтың орасан зор кӛлемін үнемдейді. Сосын, желінің доғаларымен белгіленген қатынастар мағынасы 69 туралы білімдерді пайдаланып, желі бойынша іздестіруді жүзеге асыруға болады. Мысалы, «Куин Мериде бу қазандары орны бар» деректі орнату үшін. Семантикалық желілердің бірнеше топтамасын енгізуге болады. Мысалы, қатынас типтерінің саны бойынша: біртекті (бір ғана қатынас типі бар); біртекті емес (әртүрлі қатынас типтері бар). Қатынас типтері бойынша: бинарлы (қатынастар екі объекті байланыстырады); n -арлы (екі ұғымдардан артық байланыстыратын арнайы қатынастар, мысалы «үшбұрыш»). Семантикалық желілерде ең жиі келесі қатынастар пайдалынады: «бӛлік - бүтін» типті байланыстар («класс – бағыныңқы класс», «элемент – кӛптік» және т.с.с.); функционалды байланыстар (әдетте «жасайды», «ықпал етеді»,... етістіктермен анықталатын); сандық (артық, кем, тең,...); кеңістік (алыс, жақын, артында, астында, үстінде,...); уақытша (бұрын, кейін, барысында,...); атрибутивті байланыстар (қасиеті бар, мәні бар,...); логикалық байланыстар (және, немесе, жоқ) және басқалар. Семантикалық желілер пәндік сала туралы білімді ұсынудың ең сәтті әдісі болып табылады. Күрделі грамматикалық сӛйлемдерді ұсыну үшін табиғи тіл бойынша ғылыми жұмыстарда пайдалынады. Модельдің тәжірибелік қосымшаларын қарастырайық: 1. Патрик Уинстон (Patrick Winston) кейбір объектінің «концепін» автоматты жасау үшін программа жасады ( 7.6-сурет ). Ол «концепт» идеясың арка сияқты физикалық құрылымды бейнелеу мысалында кӛрсетті ( 7.5- сурет ). «Концепт» шынында «фрейм» ұғымына (М. Мински енгізген) ӛте жақын, бірақ ахуалдың ӛзгеру динамикасы (хабарлама мен алмасу) еске алынбайды. 2. Джейм Карбонел (Jaime Carbonell) Оңтүстік Американың географиясың зерттеуге арналған SCHOLAR оқыту-сараптамалық жүйесін жасады. Осындай жүйелерден кейін қазіргі географиялық ақпаратты жүйелер шықты. 3. Хайдерн PLNLP (Programming Language for Natural Language Processing) жасады – табиғи тілді ӛндеу үшін бағдарламау тілі (екі сӛйлемнің ұқсастығын талдау есебі, 7.3-сурет ; дербес жағдай – бір сӛйлем басқа сӛйлемнің бӛлігі болып табылады). PLNLP келесі ережелер бойынша жұмыс істейді: декодтау ережелер кӛмегімен сызықты тіл тізбегінің синтаксистік талдауы жүргізіледі және желі салынады; кодтау ережелер кӛмегімен желі сканерленеді, тіл тізбегі немесе ӛзгертілген басқа желі тудырады. |