Рылыс академиясы

123 
бӛлгенде бұрышы оның бойлық осьіне қатынасы үлкен диаметріндегі ақау 
кішісіне тең болғанда пайда болады. Сопақшалау келген ақау түрі бұтақты 
кескенде бұтақ бойымен немесе шағын (утлом) оске қарай қатынасы үлкен 
диаметрінің кішісінен үлкен болса құрылады.Сопақшалау келген ақау түрі 
тарылған негізгі жолағы бойынша және қатты тарылған сопақша келген 
жерінде радиалды немесе жақын кесілген бӛлігінде пайда болуы мүмкін. 
Араланған сортиментте орналасуы бойынша бұтақтар беттік, жиектік, 
қырлы, бүйірлік и құралған бұтақтар болып ажыратылады. Беттік бұтақ 
ақаулары – кең жақ бӛлігінде, жиектік – жіңішке жақ бӛлігінде, қырлы – бір 
уақытта аралас бет пен жиекте де, бүйірлік – сортименттің қысқа жақ бӛлігінде 
орналасады. Егер ақау барлық қабатына және шетіне енсе, екі қабырғасы 
бойынша да шықса ол ақауды құралған деп атайды. Сонымен қатар, кесілген 
ӛнімдерде бұтақтар біржақты, яғни сортименттің бір немесе 2 аралас жағына 
шығатын және тікелей ол сортименттің 2 қарама-қарсы бӛлігінде шығады 
болып бӛлінеді.
6.1-сурет. Дӛңгелек (а), сопақ (б) және ұзынша сопақ (в) бұтақтар 
Кесілген сортиментте ӛзара орналасуы бойынша ақауларды шашыңқы, 
топтық және тармақталған деп ажыратады. Ақаудың шашыңқы түрі деп кез 
келген бір-бірден шашырап,тұрған еніне байланысты бір-бірінен алшақ 
орналасқандығын айтады. Кең сортиментте ақаумен арақашықтықтығы 150 мм 
кем болмауы тиіс. Топтық деп екі одан да кӛп дӛңгелек сопақша немесе қыры 
жағындағы ақауды ұзындығы бойынша кесілген сортименттің еніне тең 
болғандағы түрі. Кеңдігі бойынша сортиментте бұл бӛлігі 150 мм ге тең болуы 
тиіс.Бұтақтың шоғырланған бӛлігінде ӛзіне тән қасиеті бойынша самырсын мен 
қарағайда тармақталған ақаулар пайда болады. Олар радиалды немесе жақын 
бӛліктерде анықталады және екі сопақша ақаумен бір рет араласқан немесе 
сопақ араласқан ақау түрімен кездеседі. 
Ағаш бӛлігімен бітіп тұтасып кету дәрежесі бойынша пилопродукция мен 
шпонды қосыла ӛскен жартылай қосыла ӛскен және қосылмай жеке ӛскен деп 
ажыратады, және оның біржылдық қабаты бірге қосыла ӛспеген ақаулар ұзына 
бойы 1/4 аз ,1/4 кӛп ,бірақ 3/4 аз; 3/4 бӛлігінен кӛп бӛлігіндегі ақаулар болып 

124 
ажыратылады.
Тұтаспаған ақаулар ішінен - түсіп қалатын ақаулар бӛліп 
қарастырылады. 
6.2-сурет. біріккен (а) және тармақталған (б) бұтақтар 
Ағаштың күйіне байланысты ағаш материалдары таза сау ағаштар, шіріген 
табачный болып бӛлінеді. Таза сау ағаш бұтақ ақаулары деп шірігі жоқ белгісі 
бойынша анықталады.
Сонымен қатар, бұлардың ішіндегі пилопродукция мен 
шпондағы ақауларда бӛлінеді: ашық жарық аздап қаралау ағаш бӛлігі; 
қараңғылау, ағаш бӛлігінің шайырмен ылғалдануы бойынша, илік және 
ядролық заттармен ылғалдануына байланысты қалған ағаш бӛліктеріне 
қарағанда қаралау; жарықтарына қарағанда сау. Шіріген ақаулар деп шіріген 
бӛлігіне сәйкес аз немесе 1/3 аудан бӛлігінен кӛп жағын айтады. Темекілі 
бұтақтар деп ағаш бӛлігін түгелімен немесе бӛлігімен шіріп кеткен және бос 
борпылдаған массаға айналған ұнтақ түрі.
6.3-сурет. Алынбалы бұтақ 

125 
Сортименттің сипаттамасы ақауларына байланысты олардың әр түрлі 
нұсқауы бойынша ӛлшемі және ақауларының саны бойынша анықталады. 
Дӛңгелек ағаш материалдарында орналасқан әртүрлі ашық ақаулары ағаштың 
күйі бойынша темекілі бұтақтарды шіріген ағаштың ақауларынан ажырату 
қиынға соғады. Бұл жағдайда алдын ала қуыс бұрғыны қолданады. Егер бұзылу 
аумағы тереңдігі 3 см артық емес бӛлігіне жайылса, бұл ақаулар аудан бӛлігіне 
байланысты шіріген түріне жатады немесе ақаудың жайылу бӛлігі ӛте үлкен 
тереңдікке жайылса, бұл ақаулар темекілі бұтақтарға жатқызылады.
6.4-сурет. Дӛңгелек ағаш материалдарындағы ашық (а) және ӛспелі (б) бұтақтарды ӛлшеу: 
1 – жиегі бойынша; 2 – жараланған дағы бойынша 
Ашық 
ақаулар 
олардың 
кіші 
диаметрі арқылы ӛлшенеді, сонымен 
бұжыр беттері ақаудың ӛлшеміне 
қосылмайды. 
Бетіне 
шыққан
ақаулар биіктігі бойынша және ісінген бүйір беті арқылы анықталады. Ағаш 
материалдарында ӛсіп шыққан ақаудың диаметрін жараланған таңбасынан 
немесе шеткі бӛлігінен табады. Жақсы байқалатын тегіс қабатты тұқымды 
(қайың, шамшат, қызылқайың, кӛктерек) ағаштардың шетінде екі бағыт 
бойынша бұрышындағы қаралау жолақ енді ӛсіп келе жатқан бұтақтың 
діңгегінде қысымнан пайда болады. Бұтақтың ӛсуі құрып біткесін орнында 
пайда болған ақауларда сырылған таңбалар түседі, кӛбінесе дұрыс 
эллипсоидтық формада түседі. 
Сортименттің жуан бӛлігіндегі ақау ӛлшемі қайың, шамшат, жӛке, 
қандыағаш және шаған ӛлшемі барынша сырылған белгісінің диаметрі 0,9 тең 
ал кӛктерек 0,6 ға тең. Басқа да дӛңгелек сортиментте фанердің жоталарынан 
ӛсіп шыққан ақаудың орнын білу керек. 
Осы арқылы ақаусыз кӛлеміндегі орнын анықтау жоғары сападағы шпон 
алуға мүмкіндік береді. Сортименттегі ақаудың орны белгілі бір тұқымды 

126 
ағаштың тереңдігі бойынша орналасқан, ақауы биіктігі мен енінің жкесілген 
белгісімен және ӛсіп шыққан ақаудың диаметрімен анықталады. 
Ӛсіп шыққан ақаудың тереңдігін анықтайтын таблица МемСТ 2140-81 
берілген. Сортиментте нұсқалған арақатынасың диаметрі кішірейген сайын, 
ӛсіп шығатын ақаудың орны үлкейе береді. Жараланған белгісі бойынша бірдей 
арақатынастағы ақаудың орны тереңірек болса, сортименттің диаметрі 
соғұрлым үлкен болады. 
Қайың сортиментіндегі ӛсіп шыққан ақаудың тереңдігін кӛлеміне бӛлу 
арқылы анықтауға болады. Ӛсіп шыққан ақаудың орны үлкен болса, 
бұрышындағы бӛлігі де соғұрлым үлкен болады (сортимент диаметрі 
бойынша). Үлкен мӛлшердегі сортименттің диаметрі де үлкен болса, ондағы 
ӛсіп шыққан тереңдігінің бӛлігі де үлкенірек болады. 
Қылқанның ұзындығы бойынша ӛсіп шыққан ақаудың ӛлшемін бағдарлап 
жорамалдауға болады. Қылқанның ұзындығы, сантиметрмен ӛлшенген ӛлшемі 
шамамен ақаудың миллиметрмен ӛлшенген ӛлшеміне сай келеді. 
Ағаш ӛнімдері мен аршылған шпондағы ақаудың ӛлшемі екі әдіс бойынша 
анықталады: 1) сортиментке бойлық оське параллель арақашықтағы ақаудың 
жанама қабаты бойынша, 2) ақаудың ең кіші қиылысатын диаметрі бойынша. 
Дӛңгелек, сопақша, тармақталған қырына шықпайтын ақауларды ӛлшеу, 6.5-
суретте кӛрсетілген, бірінші (ӛлшемі a1, a2 және т.б.) немесе екінші әдіспен 
(ӛлшемі b1, b2 т.б). Тармақталған ақаудың ӛлшемін, ақауды құрайтын 
ӛлшемдерінің қосындысы ретінде анықтауға болады. Аршылған шпондағы 
барлық ақауларды үлкен қиылысу диаметрі арқылы ӛлшейді. Ақаудың ӛлшемі 
миллиметр бойынша кӛрсетіледі немесе сортименттің үлесін домалақ орман 
материалдары мен ағаш ӛнімінің 1 м-гі санына байланысты және сортименттің 
барлық ұзындығына байланысты, шпон бойынша 1 м² аудандағы барлық бетке 
қатысты есептеледі. 
6.5-сурет. Кесілген ӛнімдер мен кесілген шпондағы бұтақтарды ӛлшеу 

127 
Ақаудың мӛлшері, ӛлшемі және орналасуы ағаштың тұқымына, ӛсу 
жағдайына, діңінің аймағына байланысты болады. Кӛлеңкеге тӛзімді 
ағаштардың діңі негізінен шыршалар да ақаулар қарағай ағашының діңіне 
қарағанда кӛп болады; тұтас тығыз ӛскен ағаштар ақаулардан жеке ӛскен 
ағашқа қарағанда тез арылады; діңнің астыңғы бӛлігі жоғары бӛлігіне қарағанда 
аз ақаулыққа ие болады. Ақаудың ӛлшемі ағаштың жағдайына байланысты 
діңнің радиусы ӛзгеріп тұрады. Дамуы бойынша қабатынан бойлап діңнің 
ӛзегіне қарай ақау ӛлшемі кішірейе береді, қосылмай ӛскен ақаулар косыла 
ӛсетінге айналады, шіріген, бұзылған ақаулар саны азаяды. 
Кӛп жағдайда ақаулар ағаш бӛлігіне кері әсерін тигізеді – сыртқы кӛрінісін 
тӛмендетеді, біркелкілігін бұзады, ағаш талшығын және жылдық қабатын 
майысуға, сонымен қатар, кӛптеген механикалық қасиетінің тӛмендеуіне алып 
келеді. 
Ағаштың қатты болуы салдарынан ақаулар әсіресе сау ақаулар кескіш 
құралмен ӛңдеуге қиындық келтіреді. Темекілі бұтақтар сортиментте жасырын 
ядролық шірікпен еріп жүреді. 
Ақаудың ағашқа қатысты механикалық қасиеті оның біркелкі ӛлшеміне, 
әртүрлілігіне, сипатына, шиеленіскен жағдайына, жүктелген бӛлшегіне бұйым-
дылығына құрылымына байланысты. Ең аз кері әсерін тигізетін ақаулар: сау, 
дӛңгелек, қосыла ӛскен түрлері, ал құрастырылған топтық түрлері үлкен кері 
әсерін тигізеді. Ағаш талшық бойымен созылғанда қаттылығы ерекше қатты 
тӛмендейді ал талшық бойымен сығылғанда қаттылығы тӛмендемейді. Иілу 
кезінде ақаудың ұзындығы мен биіктігіне ақаудың бӛлінуі айтарлықтай ықпал 
етеді. Ақауға ең үлкен кері әсерін тигізетін ақау бӛлшектің созылыңқы 
жеріндегі қиын қиылысы болып саналады, егер де ақау шетіне шығып тұратын 
болса. 
Н.Л. Леонтьевтің мәліметі бойынша қарағай ағашының дайындамасында 
ақаудың салыстырмалы ӛлшеміне қатысты жақын пропорционалдық тәуелділігі 
және иілу кезіндегі қаттылығы талшық бойымен сығылуы байқалады. 
Сондықтан, ақау ӛлшемінің қаттылығы 0,3 және 0,5 ке сәйкес 30 және 50% 
тӛмендейді. А.Л. Михайленко (ЦНИИМОД) қайың мен шамшатты ию кезіндегі 
ұқсас тәуелділікті тапты. Емен ағашында ақаудың ықпал ету ӛлшемі еменнің 
қаттылығына тӛмен әсер етеді. 
Ағаш талшығының қаттылығы, ақаудың бар болуымен, сығылуы, созылуы 
нәтижесінде радиалды және кӛлденең бағытта орналасуымен және ақау 
бағытына күш салуымен күшейеді. Бӛлшектемей талшық бойымен 
тангенциальды бағыт бойынша және олар перпендикуляр жазықтықта 
бӛлінбеген жағдайда ақаулардың қаттылығы жоғарылайды.
Ақаулар түсіп қалғаннан кейінгі саңылауларға қажет болған жағдайда ағаш 
тығындар салу керек (клеймен немесе клейсіз). Кей жағдайда ақауларды 
арнайы бұрғылап, саңылауларын тығынмен жауып қояды. Бұнымен ағаш 
бӛлшегінің қаттылығы жоғарыламайды, себебі тығынның талшық бойымен 
майысуы бұрынғыдай болып қала береді.

128 
Ақау ӛлшемі үлкейген сайын иілгіштік модулі талшық бойымен сығылуы, 
статикалық майысуы тӛмендейді ал сығылуы, созылуы кӛлденең талшық 
бойымен, радиалды тангенциалды бағытта ағаштың қаттылығы ақаудың 
болуымен жоғарылайды. 
Қарағайдан алынған дӛңгелек орман материалдарындағы ақаудың 
механикалық қасиетіне ықпалын В.П. Левченко(Украина орман шаруашылық 
академиясы) зерттеді. Қаттылықтың тӛмендеуіне байланысты шектеу талшық 
бойындағы үлгілер диаметрі 8,5 тен 12 см ге дейін, арақатынасының үлкеюіне 
байланысты ӛлшем үлкен ақаудың диаметрі 0,18 ден 0,61 дейінгісі 4 тен 18% 
құрады. Шамамен үлгілерді статикалық майыстыру кезінде және егер де үлкен 
ақау созылыңқы аймақта орналасса, қаттылықтың тӛмендеуі байқалады. Үлгі-
лердің диаметрі 16 см немесе одан үлкен болса оның талшық бойымен сығылуы 
кезіңде ақаудың қаттылыққа ықпалы айтарлықтай байқалмайды. Ағаш 
материалдарында ақаулар ағаштың қаттылығына дӛңгелек орман материал-
дарына қарағанда қатты ықпал етеді. Дӛңгелек орман материалдарында 
(кесілген материалы) ақаулар иілу модуліне қаттылығына қарағанда аз әсер 
етеді.

жүктеу/скачать 7,3 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: