Т о п о н о м І / ik r ЖӘне этимология қазақ тіл білімінің антологиясы а. Әбдірахманов Топономика жэне этимология Павлодар 2010

ның макалалары меь: «Түркі тілдерінің этимологиялық сөздігі» 
жатады45„
В.Г. Егоровтың создігінде барлығы 2600 сез берілген жене 
бұл сөздер түркі тілдерінің материалдарымен салыстырыл- 
ған. Сөздікге араб, парсы т. б. тілдерден евгеч сөздердін дезти- 
мологиясы берілген. Бұл сездік-түркі тілдерІнің этимсшогиясы- 
на арналған алғашкьі енбек жэне ол осыкысымен де қүнды.
Э. 
В. Севортяннын туркі тілдерінің этимологиядық сөздігіне 
арналған мақаласыкда СССР Ғылым академиясы Тіл білімі ин­
ституты дайындаған сездіктің мақсат - мзндегтері айтылған. 
Сонымен. бірге мака лада түркі тілдеріндегі этимологиялық 
зерттеулердің кейбір теориялық және методикалық мәселелері 
баяндалған. Мүнда тарихи фонетика түрғысьінан о - у, е 
- и, а - ы, ө - е е - ө дауысты дыбыстары мен м - к дауыс- 
сыз дыбыстарычың ауы.-уы дәлелденеді және мұньщ өзі түркі 
тілдерінің көне дәуіріне жататыны, ендеше түркі тілдерінде сөз 
түбірлері түрақты емео екені көрсетіледі.
Түбірлі және бір түбірлі элементтер түркі тілдгрін ң аз ғана 
бөлегін кұрайды. Жалпытүркілікжәнетүркі аралнксөз негіздері, 
соның ішінде морфюлогиялық жағынан күңгірзтенген сөздер 
бір түбірлі емес туынды негіздерден қүралған. Бүл қүбылысты 
толык түсіну автордьің мына түсіндіруіне көңіл аударайык:
«Морфологически затемненные основы могут входит или 
в различные ряды слов образовавшиеся по древним, большей 
частью непродуктивным словообразовательным моделям или 
же в лексико-семантически гомогенные объединения (ряды), 
каждое из которых восходит к определенной производящей
45 
Э.В. Севортяп.
Пробные статьи к «Этимологическому словарю 
тюркских языков М , 1965: 
Его же:
Тюркские ас. аскар, аст, асы и др.; 
«Тюркологический сборник к 60 летию А. Н. Кононова», М., 1966, 
стр. 115-119; 
Его же:
Тюркские этимологии. Сб. «Тюркологические 
исследования» (к 80 летию К. К. Ю дахина Фрунзе, 1970, стр. 27-36; 
Его же: 
Об «Этимологическом словаре тюркских языков». ВЯ. 1973, .№ 6 стр. 7 -8 7 ; 
Его же:
Этимологический словарь тюркских языков, М., 1974
23

основе, имеющей очень часто корневой характер. Вся эта мас­
са обще- и межтюркской лексики хронологически неоднород­
на. В ней можно предпологать более архаические прослойки, 
элементы, относящиеся к доаффиксальной эпохе общетюркош 
словообразования»46.
Алайда - деп көрсетеді автор - жалпы түркілік және түркі 
аралық лексиканың басым бөлегі аффиксті типке жатады жэне 
бүлар хронологиялық жағынан сөз тудыру категориясының бір 
кездегі деңгейін көрсетеді.
Сонымен бірге автор алғашқы көне түбір ашық буын фор- 
масында болған деген қорытындыға келеді.
Жалпы түркілік жэне түркі аралық бір түбірлі емес, 
морфемдік қүрамы анық емес сөздер негізін зерттей келіп, 
этимологияның хронологиялық шегі деп түркі тілдерінің 
бөлінбей түрған кезеңін көрсетуге болады. Міне, осы кезеңнің 
өзінде, яғни жалпы түркілік негіз тіл кезеңінде фонетикалық 
жағынан диалектілік айырмашылықтар орын алды.
Сөз негізін фонетика - морфологиялық жагынан жаңғырту 
талабы, оның хронологиялық кезеңін анықтау мақсаты сөз ту­
дыру процестерін кезеңдерге бөлуді қажет етеді.
Автордың зерттеуінше, қазіргі аффикстік сөз тудырудың 
бұрын түркі тілдерінде мүлде басқа тәсіл - түбірлі етістік -
есім омонимия тәсілі өмір сүрген, яғни сөз таптарында син­
кретизм болған. Міне, осы дәуірге фонетикалық жағынан 
түбірдегі дауыссыздардың түрақсыздығы тэн болған. Мүндай 
қалдық қүбылыстар түркі тілдерінің кейінгі фонетикалық да- 
муымен қат - қабаттасып жатады. Жалпы түркілік замандағы 
фонематикалық тұрақсыз белгілер түркі тілдерінің ареалдық 
топтарын зерттегенде де байқала түседі.
Әр түрлі ареалдарды саралаушы белгілер, соның ішінде 
оның фонетикалық белгілері (мысалы, д - з - й - р , з - р , ш 
- л алмасулары) түркі тілдерінде ең бастапқы қүбылыс емес.

жүктеу/скачать 7,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: