Емтихан сұрақтары (теориялық сұрақтар)

Фибринолиздік жүйенің белсенділігі

жүктеу/скачать 1,34 Mb.

бет	3/19
Дата	18.11.2022
өлшемі	1,34 Mb.
	#50974

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 19

Антиплазминді жүйе.
Гемостаз жүйесінің «әдеттен тыс» қатысушылары.

Фибринолиздік жүйенің белсенділігі қан ұю белсенділігі жолдарына ұқсас ішкі және сыртқы жолдармен іске асады. Соңғы сатысы фибриннің ыдырауына себеп болатын белсенді емес плазминогеннің белсенді плазминге айналуы болып табылады. Фибринолиз процессінде ЕФМК тәрізді патологиялық антикоагулянттарға жататын фибриногеннің деградация өнімдері (ФДӨ) түзіледі.
Сыртқы жол – плазминогеннің ұлпалық активаторы зақымдалған эндотелийден сыртқа шығарылады. Ұлпалық активаторға бүйректе өндірілетін урокиназа, макрофагтардан шығатын активаторлар ұқсас болады. Фибринолизің бактериалдық жасушалардан бөлінетін физиологиялық емес активаторлары, мысалы, стрептокиназаның да орны бөлек.
Ішкі жол – Хагеманның (ХIIа) жанасу факторы плазминогенді белсендендіреді. Фибринолиздің С и S пртеиндерімен белсендендіру механизмі де ұқсас. Қалыпты жағдайда тромбтың лизис уақыты 2 сағатқа жуық. Негізгі фибринолиздік белсенділік тромб түзілі процесі құрамына енетін плазминогенге байланысты. Қан айналымымен түзілген тромбпен жанасатын плазмин тромбқа бекітілмейді және фибринолиздік әсер бермейді. Фибринолиз жүйесі АТ III антикоагулянты тәрізді қан ұю белсенділігі үдегенде жылдам тежеледі.
Антиплазминді жүйе. Фибринолиздік жүйемен қатар фибринолизді шектейтін – антиплазминдер жүйесі бар. Олардың арасында маңыздылары – а₂ – антиплазмин, плазминогеннің ұлпалық активаторының ингибиторлары (РАI – и РАI – 2), плазминогеннің плазминге айналуының ингибаторлары.
Гемостаз жүйесінің «әдеттен тыс» қатысушылары. Гемостаз жүйесінің басқа «әдеттен тыс» қатысушылары, мысалы, эритроциттердің маңыздылығы аз зерттелген және сирек баяндалады. Бұл жасушалар, қан көлемінің жартысынан көбін құрай отырып, қан ұю процессіне үлкен әсер етеді. Эритроциттердің ұлпаларға қандағы алмасқан газдарын тасымалдайтын негізгі қабілеті – деформациялануға бейімділік қасиеті болып табылады. Эритроцит өзінің диаметрінен кіші саңылаудан өту үшін пропеллер, шляпа, спираль пішініне айналып, капилляр қуысына оның қабырғасымен жақын жанаса отырып өтеді. Эритроциттердің деформацияға бейімділігі көптеген себептерге тығыз байланысты болады: гемоглобиннің химиялық құрылымына, мысалы, орақ пішінді – жасушалық анемияда (гемоглобин ақауы қан айналымы мен талақта бұзылатын эритроциттердің ауытқыған қатты пішіндерінің пайда болуына әкеледі), оның санына, мембранасының және жасушалық қаңқасының құрылымына (гемолитикалық анемиялар), фибриногеннің көптігіне және мембранасына.
Эритроциттер қалыпты жағдайда мембранадағы айқын статистикалық зарядқа байланысты бір-бірінен ығысады. Бұл феноменді эритроциттердің тұну реакциясын қойғанда байқауға болады. Мембраналар заряды қан бағанында эритроциттердің төмен түсуіне кедергі жасайды. Капиллярды 45⁰ шалқайтқанда тұну жылдамдығы 10 есе өседі: эритроциттер шыныдан кері ығыспайды да, қабырғасымен төмен түседі.
Қан ұю процесінде эритроциттер фибриннің құралуында матрица қызметін атқарады. Эритроциттер мембранасының беткейінде фибриноген мен фибриннің көп мөлшері оның диэлектрикпен қоршалуына әкеледі, соның салдарынан эритроциттер беткей зарядынан және бір бірінен тебісу қабілетінен айрылады. Эритроциттердің тұну реакциясын қоюда қан бағанында гравитация күшінің әсерінен олардың түсуіне ештеңе кедергі жасамайды да, ЭТЖ бірден үдейді.
Бір бірімен фибрин арқылы «тиын бағаны» тәрізді жабысқан ірі эритроциттер агрегаттары (сладж – феномен) қанның тұтқыр болуына себеп болады. Эритроциттер фибрин жіпшелерімен бөліктерге бөлініп, фрагментті жасушалар пайда болады. Бұзылу кезінде (физиологиялық және патологиялық гемолизде) эритроциттерден қан ұюы сыртқы жолын белсендендіретін ұлпалық тромбопластин бөлінеді.
Эритроциттер деформациялануының бұзылуы қандағы фибриноген деңгейімен тікелей байланысты. Мембранасында фибриноген мен фибрин мөлшері жоғары эритроциттер капиллярларға ене алмайды да, артериолдар мен венулалар арасына шунттар арқылы шығарылады. Бұл микроциркуляция мен ұлпалар оксигенациясының бұзылуына әкеледі.
Қан ұю жүйесінің белсенді қатысушысының бірі – макрофаг. Онда көптеген ұю факторлары синтезделеді, оның белсенділігі кезінде иммундық жауап ретінде қан ұюдың күшті активаторы – ісіктің некроз факторы, ал жасушаның өлуі кезінде – ұлпалық тромбопластин өндіріледі. Макрофаг иммундық жауапты қан ұюдың белсенділігіне ауыстыратын маңызды жасуша. Макрофагтың бұл жұп қызметінің жалпы биологиялық мәні болуы мүмкін: макрофаг, қоздырғышпен кездескенде иммундық жауап (антиденелер синтезі және Т – киллерлердің цитотоксикалық белсенділігі) пен гемостаз жүйесінің дайындығын дамытады. Бұл қоздырғышты тромбпен шектеп, оның ағзаға таралуына кедергі жасайды.

15.Өкпенің механорецепторлары, оның тыныс алу жиілігі мен тереңдігінің өзіндік реттелуіндегі маңызы. Геринг және Брейер рефлекстері.
Тыныс алу жүйесіндегі механорецепторларды, әсіресе өкпе ұлпаларын созатын рецепторларды үдету демді ішке тартуға, дер кезінде тоқтатып, оның сыртқа шығарылуын қамтамасыз етеді. Нәтижесінде тыныс алу еттері энергияны аз мөлшерде шығындай отырып, қажетті газ алмасуын қамтамасыз етуге бағытталған тыныс алу паттерні қалыптасады.
Өкпе ұлпасынан тыныс орталығына рефлекстік әсер болатынын 1868 жылы Э. Геринг пен И. Брейер дәлелдеді. Кез келген нерв өкпеде екі түрлі механорецепторлар түзеді. Олардың бір түрі өкпе ұлпасы керілгенде, екінші түрі — солғанда тітіркенеді. Олар орталыққа қай кезде дем алу немесе дем шығару процесін тоқтатып, оларды қарама-қарсы әрекетпен алмастыру қажеттігін хабарлап отырады. Дем алу кезеңінде өкпедегі механорецепторлар қозу толқынын орталықтың экспирациялық беліміне бағыгтайды, соңдықтан инспираторлар әрекеті тоқтап, дем шығару кезеңі.басталады. Ал дем шығарылған кезде механорецепторлардың екінші түрі тітіркеніп, қозу орталықтың инспирациялық бөліміне бағытталады да, экспирация тоқтап, инспирация басталады. Сонымен, дем алу рефлекстік жолмен дем шығаруды, ал дем шығару – дем алуды тудырады. Тынысты рефлекспен реттеуде плевра, кекірек және қүрсақ ерттерінің механо-рецепторлары да қатысады. Өкпеге келетін кезеген нерв қиылса, тыныс алу процесі тоқтамайды, бірақ ол терендеп сирейді орталығына өкпенің механорецепторларынан қозу толқыны келмей қалады. Ал мойынның екі жағында орналасқан симпатикалық нерв талшықтарын тітіркендіргеңце тыныс жиілейді. Осыған байланысты ер түрлі сезім процесі (үрей, қуаныш т.б.) тыныс ырғағын өзгертетін факторлар болып табылады.

16.Аралық ми. Гипоталамус және таламустың функциялары.
Аралық ми— пішіні сақина тәрізді үшінші ми қарыншасынын
(қуысының) қабырғасын құрайтын ми діңгегінің алдыңғы бөлігі. Ол үш
бөліктен: көру төмпегі бөлігі — таламустан, төмпекасты бөлігі
гипоталамустан және төмпекүсті бөлігі — эпиталамустан тұрады. Нейроциттер денелерінен құралған таламустың орталық ядроларында жүлыннан жөне сопақша мидан келетін өрлеме сезімтал өткізгіш жолдар аяқталып, таламус нейроциттерінен басталатын өткізгіш жолдар жүйке толқындарын (импульсін) үлкен ми қыртысына жеткізеді. Аралық мидың таламус бөлігі (көру төмпегі) - орталық жүйке жүйесін ің төменгі бөліктерінен келетін сезімтал өткізгіш жолдардың реттеуші бекетінің (станциясының) және ми қыртысымен байланыстыру қызметтерін атқарады. Гипоталамус — аралық мидың көру жолы, сүр төмпек, қүйғьпи (воронка), гипофиз, емізікше дене бөліктерінен, ал эпиталамус - үшінші ми қарыншасының тамырлы қабығынан, эпифизден, жүгеншектің жұп түйінінен құралған.
Аралық ми үшке бөлінеді:
1) Таламус — көру төмпешігі.
2) Гипоталамус — төмпешік асты құрылым.
3) Эпиталамус — төмпешік үсті құрылым.
Барлық құрылымдар ми қарыншасын жан – жағынан қоршап оның қабырғасын құрайды. Сондықтан бұлардың қызметі гипоталамусқа қарыншаны толтырған сұйықтық, қанда еріген заттар, гормондар тікелей әсер ете алады.
Эпиталамус – эпифизден тұрады. Таламус көп ядролы. Ол ми қыртысына сезім серпіністерін өткізеді. Гипоталамус ішкі ағзалардың қызметін жүйке, қан арқылы реттейтін көп ядролы құрылым.
Таламус:
Таламус 40 шақты ядродан тұрады.
Арнамалы ядролары жұлыннан келетін апараттар – құлақтан, көзден шығатын серпіністерді ми қыртысына жеткізеді.
Ассоциативтік ядроларға түрлі серпіністер гипоталамустың арнамалы ядросынан келіп түседі. Бұл ядролардың қызметі ми қыртысымен байланысты.
Бейарнамалы ядролар ми қыртысына тұтастай әсер етеді. Оның қозғыштық қасиетін белсенділігін арттырады.
Қозғалтқыш ядроларға мишықтан және қыртыс асты базальдық диадролардан серпіністер келіп түседі және ми қыртысының қозғалтқыш зоналарына серпіністер жеткізеді. Сондықтан бұл ядролар қимылды реттеп, жүйе қатарына кіреді.

Гипоталамус:

1, Көру төмпешігі астында орналасқан көп ядролы 32 жұп құрылым.
2. Ядролардың орналасуына қарай алдыңғы, ортаңғы. бүйірдегі, артқы болып
бес топқа бөлінеді.
3. Гипоталамус ми сыңарлары қыртысы,торлы құрылым, сопақша ми мен тығыз
байланысты.
4, Гипоталамус ішкі ортадан көптеген ақпараттар келеді және организмнің
көптеген функцияларын реттеп отырады.
5. Ішкі ағзаларының қызметін гипоталамус вигетативтік жүйке жүйесі және
эндокриндік бездер арқылы әсер етеді.
Гипоталамус жүрек қан жүйелерінің қызметін, зат алмасуын, ішкі сөлініс бездер қызметін, бүйректердің қызметін, ас қорыту қызметін, несеп шығаруды қамтамасыз етеді.
Гипоталамус ядролары жүйкелік серпіністер мен химиялық әсерлерге сезімтал келеді.
Гипоталамус артқы ядроларында симпатикалық жүйке жүйесінің бөлімі, алдыңғы ядросында парасимпатикалық жүйке жүйесінің жоғарғы бөлімі. Ал ортаңғы ядросында зат алмасуын реттейтін орталығы орналасқан.
Гипоталамуста тойыну орталығы орналасқан. Егер оны тітіркендірсе жануар алдына қойған асты ішпейді, жүдей бастайды. Ал егер осы арталықты алып тастаса жануар тамақты қанша ішседе тоймайды. Гиперорагия – адамның денесін май басады.
10. Гипоталамус бүйірдегі ядроларда аштық орталығы орналасқан. Егер оны
тітіркендірсе адам алдына қойған асты жейді, тоймайды. Ал егер бұл ортаны
алып тастаса тамаққа қарамайды. Адам жүдейді.
11. Гипоталамуста шөлдеу орталығы орналасқан. Егер оны тітіркендірсе адам
суға тоймайды. Оны полидепция деп атайды.
12. Гипоталамус сөлініс бездерінің гормондық функциясын реттейді.
13. Гипоталамуста мутивация орталығы орналасқан. Адам ашуланады, жылайды. Күледі. Оның бұл қызметі лимбиялық жүйенің қатысуымен іске асырылады. Гипоталамус осы жүйенің құрамына кіреді.

17.АВО жүйесі бойынша қан топтары. Эритроциттердің антигендері және плазманың антиденелері.

Қан топтары - бір биологиялық түр дарабастары қанының иммуногенетикалық белгілері. Адамның қан тобы ұрықтың жатырда даму барысында қалыптасып, өмір бойы өзгермейді. Қан белогының құрамында агглютинин деп аталатын ерекше заттар болады. Олар a және b әріптерімен таңбаланады. Барлық адамдардың қаны 4 топқа бөлінеді: I, II, III, IV.
Жарақаттанып қаны азайған адамға қан құйып, ағып кеткен қанның орнын толтырады.Қан құйып емдеу дәрігердің ежелгі арманы болатын. Алдымен жануар қанын адамға, кейін адам қаны адамға құйылды, бірақ бұл тәжірибелердің бәрі де сәтсіздікке ұшырады. Бір адамның қаны екінші адамға алдын ала тексермей құя салуға болмайтыны анықталды. Мұның себебін білуде гетерогемоагглютинация мен изогемоагглютинация құбылыстарының ерекше мәні бар.1836 жылы Губер жануарлардын бір түрінен қан алып, оны екінші түріне (қойдың қанын қоянға) құйған. Мұның нәтижесінде қоян қанындағы эритроциттер бір біріне жабысып, желімденіп қалатыны, яғни агглютинацияланатыны байқалды. Екі түрлі жануарлардың қанын араластырған кезде эритроциттерінің бір біріyе жабысып қалуы гетерогемоагглютинация деп аталады. 1901 жылы Ландштейнер бір адамның қаның екінші адамға құйған кезде эритроциттердің агглютинацияланатынын, желімдеген эритроциттер жарылып олардан гемолизин (қанды ерітетін улы зат) бөлініп шығатынын, бұл гемолитикалық шокка апарып соғатынын анықтады. Бір түрге жататын екі жануардың қанын араластырғанда да эритроциттер агглютинациясы пайда болады, мұны изогемоагглютинация дейді. Эритроциттердің желімдену себебін Прага университетінің профессоры Янский ашты.Тірі организмнен тыс жерде тәжірибе жасап, көрген адамдардың қандарын алма кезек араластырып мұның нәтижесінде адам қанында, яғни оның эритроцитінің мембранасын 2 түрлі (А және В) агглютиногендер, ал плазмада сол агглютиногендерге сәйкестелетің 2 түрлі агглютининдер желімдейтін (α) не (β) болатынын анықтады. А- агглютиногені бар эритроциттерді плазмалық α-агглютинин жабыстырса, В- агглютиногені бар эритроциттерді β- агглютинин жабыстырады. Демек, бір адамның қанында әрі желімденетін, әрі желімдейтін аттас заттар (А - агглютиноген, α- агглютининмен, В- агглютиноген β-агглютининмен) болмайды. Белгілі 4 заттан (А, В және α, β ) тек 4 комплекс құруға болады. Осы ойға келіп адам қанын 4 топқа бөлді. Халықаралық келісім бойынша қан тобы белгілерінде оның агглютиноген қан тобы көрсетіледі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Оαβ (I); Аβ ( I I ); Вα ( I I I ); АВо ( I V ).
Адам қанын 4 топқа бөлу оның қай тобын кай топқа құюға болатынын анықтап берді. Қан құйған кезде аттас агглютиноген агглютининмен кездесе қалса (А мен а В мен β), алдымен құйылған қанның (қан беретін адам -- донордың) эритроциттері жабысады. Донордың аздаған эритроциттері реципиент (қан қабылдайтын адам) плазмасындағы көптеген агглютининдермен кездеседі.
Сондықтан қанның құю тобын анықтау үшін донор эритроцитінде агглютиноген, реципиент плазмасында агглютинин бар-жоқтығын ескеріп, агглютинация болатынын плюс ( + ) немесе болмайтынын минус (-) белгісімен белгілеп тіркеуге болады
I топтағы донордың қанын барлык топтардағы адамдарға құюға, ал IV топтағы реципиентке қай топтың болса да қанын құюға болады. Донор қаны көп мөлшерде (3 -- 4 -- 5 л) кұйылатын болса реципиент эритроциттері донор плазмасындағы агглютининмен кездесіп желімденуі мүмкін. Бүл жағдайда жоғарыда келтірілген кестені пайдалануға болмайды: тек топтас кан құйылады (I топ қанын I топқа, II топ қанын II топқа т. т.). Сонымен қазіргі кезде бір-біріне тек аттас топтардың ғана құйылады.
Осы төрт топтағы қан АВО жүйесіндегі топтар деп аталады. (Мұны АВ ноль деп оқу керек). Бұлардың ішінде әсіресе қаны I топқа жататын адамдар көп (46%), II топтағылар бұдан сәл аз (42%), ең азы үшінші топтағылар (9%), IV топтарылар (3%).

18.Орталық және перифериялық хеморецепторлар және олардың газды гемостазды қамтамасыз етудегі маңызы. Фредерик тәжірибесі.

Тыныс алуды реттеудің түпкі мақсаты - ағзаның тіршілік әрекеті үшін маталардағы газдардың (р02, рСО2) және протондардың (рН) оңтайлы концентрациясын сақтау. Осы гомеостатикалық көрсеткіштердің нормадан ауытқуын, сондай-ақ өкпе тінінің созылу қарқындылығын орталық және перифериялық хеморецепторлар, сонымен қатар көптеген өкпе датчиктері бақылайды.
Орталық хеморецепторлар медулла облонгатасының алдыңғы аймағында және IV қарыншаның төменгі жағында орналасқан. Олар, ең алдымен, қоршаған ортадағы H + иондарының (ацидоз) концентрациясының жоғарылауына әсер етеді. Плазманың рСО2-нің химиялық сезімтал нейрондарға тікелей әсері шамалы, бірақ көмірқышқыл газы айқын жанама әсер етуі мүмкін. Көмірқышқыл газы сумен әрекеттескен кезде көмір қышқылы түзіледі, оның диссоциациясы тікелей әсер ететін зат - сутек иондарының концентрациясын бірден арттырады. Қоршаған ортадағы 02 концентрациясының өзгеруі тыныс алу орталығына іс жүзінде тікелей әсер етпейді.
Артық көмірқышқыл газы мен сутек иондары негізінен тікелей тыныс алу орталығының нейрондарына әсер етіп, тыныс алу бұлшықеттеріне инспираторлы және экспирациялық сигналдар генерациялайды.
Перифериялық хеморецепторлар мидың сыртында бірнеше жерлерде - ұйқы артерияларының гломустарында және қолқа доғасының қабырғасындағы көптеген денелерде орналасқан. Әрбір химорецепторлық денені қанмен бірге үлкен артерия діңінен бөлек созылатын кішігірім кеме алады. Бұл хеморецепторлардың тек артериялық қанның оттегімен тұрақты байланысын қамтамасыз етеді. Хеморецепторлар pO2 төмендеуіне ең сезімтал, бірақ олар көмірқышқыл газы мен сутек иондарының концентрациясының жоғарылауына жауап береді
Глоссофарингеальды және кезбе нервтердегі перифериялық хеморецепторлардан афферентті талшықтар медулла облонгатаның артқы тыныс алу аймағына жіберіледі. Артериялық қандағы рО2-нің 100-ден 60 мм-ге дейін төмендеуімен. Өкпенің желдетуі шамамен 2 есеге артады.

Өкпе рецепторлары. Өкпеде рецепторлардың үш түрі анықталды: созылу рецепторлары, тітіркендіргіш және J-рецепторлар. Созылу рецепторлары бронхтар мен бронхиолалар қабырғасында локализацияланған. Демек, өкпенің көлемі қаншалықты тез және тез өссе, бұл рецепторлар соғұрлым қоздырады. Кезбе нервтердің афферентті талшықтары бойымен созылу рецепторларынан болатын импульстар медулла облонгатаның тыныс алу нейрондарының доральды тобына енеді және пневмотаксикалық орталықтың сигналдары сияқты шабыттың ұзақтығын шектейді. Бұл Hering-Breuer рефлексі деп аталады. Ересектердегі Hering-Breuer рефлексі әлсіз, бірақ кішкентай балаларда айқын көрінеді.

Өкпенің тітіркендіргіш рецепторлары трахея мен бронх эпителийінде локализацияланған. Олар тітіркендіргіш заттарға (коррозиялық газдар, темекі түтіні, шаң), сондай-ақ кейбір биологиялық белсенді заттардың, мысалы, гистаминнің өкпеде концентрациясының жоғарылауына әсер етеді. Трахеяның тітіркендіргіш рецепторларының тітіркенуі жөтелуді және түшкіруді тудырады, тыныс алу орталығының инспираторлық белсенділігін ынталандырады және бронхтардың тарылуын тудырады.
Альвеола қабырғаларында капиллярларға жақын орналасқан J (жақындастыру)-рецепторлары. Бұл рецепторлардың функционалдық маңызы нақтыланбаған. Олардың активтенуі кіші шеңбердің капиллярларындағы қысымның жоғарылауымен капиллярлардың созылуына жауап ретінде пайда болатындығы анықталды.
Рецепторлардың афференттік тітіркендіргіштерінен басқа тыныс алу орталығы ми қыртысынан (тыныс алудың ерікті реттелуіне қатысады, соның ішінде сөйлеу функциясымен байланысты), лимбиялық жүйенің, ортаңғы мидың және мишықтың (тыныс алуды эмоциямен және қозғалыспен өзгертетін) құрылымдарынан түзету және бақылау сигналдарын алады. ... Тыныс алу орталығындағы барлық сенсорлық ақпараттарды талдау негізінде сыртқы тыныс алу аппараттарының оңтайлы жұмысымен ағзалар мен тіндердің метаболикалық қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік беретін газ тасымалдау моделі (үлгісі) қалыптасады.
Тынысты реттеуде қанның газдық қүрамының маңызын Л. Фредерик айқас қан айналым жасаған тәжірибесімен дәлелдеген. Бұл тәжірибеде арнаулы операция арқылы екі иттің күре тамырлары мен ойыс веналары айқастырылып жалғастырьглады. Оның нәтижесінде бірінші иттің денесінен қан екінші иттің басына, ал екінші иттің денесінен – бірінші иттің басына баратын болады. Егер бірінші иттің кеңірдегін қысып, оны түншьгқтырса (асфиксия), екінші иттің тынысы жиілейді, ол ентіге бастайды (диспноэ). Оның себебі, түншықтырудың әсерінен бірінші иттің қанында С02 кебейіп (ги-перкапния), оттегі азаяды (гипоксвмия). Осындай қүрамды қан екінші иттің тыныс орталығына әсер етеді де, оның тынысы жиілейді, өкпенің желдетілуі күшейеді. Демек, екінші иттің қанында оттегі кобейіп, комір қышқыл газы азаяды. Бүл қан бірінші иттің басын қоректен-діретіндіктен, оның тьшыс орталығының қозғыштьіғы темендеп, ты-ныс сирейді, немесе тоқтайды. Сонымен оттегінің жетіспеуі және көмір қышқыл газының қаңда жиналуы тыныс орталығын қоздыра-тын факторлар болып табылады. Тыныс орталығының қозғьпптығы-на қандағы сутегі иондарының концентрациясы да әсер етеді.

19.Қыртысасты түйіндер (құйрықты ядро, скорлупа (қабық), солғын шар, қорған, миндальді дене).
Қыртысасты түйіндердің организм үшін маңызы
Базальды түйіндердің функциялары олардың орталық жүйке жүйесінің басқа аймақтарымен өзара әрекеттесуімен анықталады. Олар таламус пен ми жарты шарларының кортексінің маңызды аймақтарын байланыстыратын нейрондық ілмектерді құрайды: мотор, соматосенсор және маңдай. Сонымен қатар, субкортикалық түйіндер бір-бірімен және ми жүйесінің кейбір аймақтарымен байланысты.

Құйрықты ядро мен қабығы келесі функцияларды орындайды:

қозғалыс бағытын, күшін және амплитудасын бақылау;
аналитикалық қызмет, оқыту, ойлау, есте сақтау, коммуникация;
көздің, ауыздың, беттің қозғалысын басқару;
ішкі органдардың жұмысын қолдау;
шартты рефлекстік қызмет;
сезім сигналдарын қабылдау;
бұлшықет тонусын бақылау.
Солғын шардың функциялары:

индикативті реакцияның дамуы;

қол мен аяқтың қозғалысын бақылау;
тағамдық мінез-құлық;
мимика;
эмоцияның көрінісі;
көмекші қозғалыстарды, үйлестіру қабілеттерін қамтамасыз ету.
Қорған мен миндальды дененің функциялары:
сөз;
тағамдық мінез-құлық;
эмоционалды және ұзақ мерзімді есте сақтау;
мінез-құлық реакцияларының дамуы (қорқыныш, агрессия, алаңдаушылық және т. б.).);
әлеуметтік интеграцияны қамтамасыз ету.
Осылайша, жеке базальды түйіндердің мөлшері мен күйі эмоционалды мінез-құлыққа, адамның ерікті және еріксіз қозғалыстарына, сондай-ақ жоғары жүйке қызметіне әсер етеді.
Базальды ядролар дегеніміз
Жеке кластерлер түріндегі сұр зат мидың алдыңғы бөлігінің қалыңдығында орналасқан. Онда ол базальды ядроларды құрайды: жұптасқан құрылымдар, олардың бөліктері бір-біріне симметриялы. Физиологиялық тұрғыдан олар мидың ақ заттарымен және кортекстің медиобазальды бөліктерімен байланысты.
Базальды ядролар импульстардың бір жарты шардан екінші жарты шарға берілуін үйлестіреді, осылайша органның Үйлестірілген жұмысына ықпал етеді. Мидың қалған бөліктерімен байланыс ұзақ процестер – аксондардың көмегімен жүзеге асырылады.
Мидың базальды ганглиясына мыналар жатады:
Миндальды денесі. Үлкен ми жартышарының уақытша үлестерінің қалыңдығында орналасқан. Мидың лимбиялық жүйесінің құрылымына жатады, ол көңіл – күй гормонын-дофаминді өндіруге жауап береді. Осылайша, бадам тәрізді дене адам жағдайының эмоционалды компонентін бақылауды қамтамасыз етеді.
Жолақты дене. Ол мидың құрықты және жасымық тәрізді ядросынан тұрады. Бөлімде бұл құрылым АҚ және сұр заттардың ауыспалы жолақтары болып табылады, сондықтан ол осы атауды алды. Оның көмегімен бұлшықет тонусын әлсіреу бағытында реттеу жүзеге асырылады; ішкі органдардың жұмысы бақыланады; мінез-құлық реакциялары жүзеге асырылады және шартты рефлекстер қалыптасады.
Қорған. Бұл мидың ортасындағы жаңа кортекстің (неокортекс) ішкі қабатына жақын орналасқан сұр заттың жұқа тақтасы. Сондай-ақ жатады лимбической жүйесі. Кейбір ғалымдар қоршау жыныстық сезімдерді қалыптастыруға қатысады деп санайды.
Мидың қыртысасты ядролары функционалды түрде екі жүйеге біріктірілген. Бірінші топ-оның стриопаллидар бөлігі. Оларға құйрықты ядро, қабық және солғын шар жатады. Екіншісі-экстрапирамидалық-қалған базальды ядролардан басқа, медулла, церебеллалар, қара заттар және вестибулярлық аппараттың құрылымдары бар.
Базальды түйіндердің құрылымдық ерекшеліктері
Базальды ганглия мидың фронтальды және ішінара уақытша үлестерінде орналасқан. Бұл сұр заттар тобын құрайтын нейрондық денелердің кластерлері. Оларды қоршап тұрған ақ зат жүйке жасушаларының процестерімен ұсынылған және жеке базальды ядроларды және мидың басқа құрылымдық және функционалды элементтерін бөлетін қабаттар түзеді.

Базальды түйіндерге жатады:

жолақты дене;
қорған;
миндальды дене.
Анатомиялық бөлімдерде жолақты дене сұр және ақ заттардың үзік-үзік қабаттарына ұқсайды. Оның құрамында каудат және жасымық тәрізді ядролар ерекшеленеді. Біріншісі визуалды төбеден алдыңғы жерде орналасқан. Жіңішке, құйрықты ядро бадам тәрізді денеге өтеді. Жасымық тәрізді ядро визуалды түйнек пен каудальды ядроға қарағанда бүйірде орналасқан. Ол оларға нейрондардың жұқа секіргіштерімен қосылады.
Қорған-бұл нейрондардың тар жолағы. Ол жасымық тәрізді ядро мен мидың Арал қыртысының арасында орналасқан. Бұл құрылымдардан ақ заттың жұқа қабаттары бөлінеді. Бадам тәрізді дене амигдалаға ұқсайды және соңғы мидың уақытша лобтарында орналасқан. Оның құрамында бірнеше тәуелсіз элементтер бар.
Бұл жіктеу мидың анатомиялық бөлігіндегі ганглиялардың құрылымы мен орналасу ерекшеліктеріне негізделген. Сондай-ақ, функционалды жіктеу бар, оған сәйкес ғалымдар базальды түйіндерге тек жолақты денені және аралық және ортаңғы мидың кейбір ганглияларын жатқызады. Кешендегі бұл құрылымдар адамның мотор функцияларын және мотивацияға жауап беретін мінез-құлықтың жеке аспектілерін қамтамасыз етеді.

20.Резус-фактор. Қан құюдағы резус-фактордың ролі.
ХХ ғасырдың ортасына қарай ғалымдар қанның иммунологиялық сипаттамалары бойынша адамдардың үйлесімділігі төрт қан тобына классикалық бөлінумен шектелмейтінін растады. Адамдардың шамамен 85% қанында ақуыз табылды. Тиісінше, адамдардың шамамен 15% - ында ол жоқ. Біріншіден екіншісіне қан құю кезінде реципиенттің денесі осы ақуызға антиденелер шығара бастайды, яғни бұл зат антиген болып табылады. Медицинада бұл ақуыз D латын әрпімен белгіленеді. Егер D ақуызы сіздің қаныңызда болса, онда сізде Rh факторы оң (Rh+) және сіз көпшілікке (85%) жатасыз. Егер сіздің қаныңызда берілген антиген болмаса, сіздің RH факторыңыз теріс (Rh-). Өмір бойы Rh факторы өзгермейді.
Қояндарды маймыл ( макак - резусымен ) канымен иммунизациялау нәтижесінде анықталған ( Ландштейнер , Винер , 1937—1940 ) . Қазіргі таңда бұл жүйенің көптеген антигендері анықталған , бірақ олардың иммундық күші әр түрлі . Бұл жүйе антигендерін белгілеудін екі негізгі номенклатурасы бар Ландштейнер және Винер бойынша және Фишер Р. және Райс Р. бойынша , Заманауи номенклатура , ол екі номенклатураның қосылуы.
Антигендік тұрғыдан белсендісі D антигені болып табылады , азырак деңгейде – С және Е , әсіресе d , с е . Рецепиенттерде резус - он болады , егер олардың эритроциттерінде міндетті түрде антиген D болса . Антиген D 86 % адамдарда анықталады , С – 70,8 % , Е – 31,0 % , d — 99 % , с – 84 % ; e — 86 % адамда анықталады . Антиген адамдардын резус - он тобына жатуын анықтауын есепке алсак , еуропалықтар арасында мұндай адамдар 86 % , монгол нәсілінде - 100 % .
D антигені жүктілік кезінде және гемолитикалық ауру кезіндегі жоғары сезімталдылықтың негізгі себебі болып табылады , ол плацента аркылы жеңіл өтеді.
Қазіргі танда , резус - жүйенің басқа да факторлары белгілі . Олардын ішінде аса жоғары қызығушылықты D факторынын нұскасы тудырады . Ол эритроциттерде әрдайым аныктала бермейді , бірак оны резусы - теріс ағзаға енгізгенде жауап ретінде анти - D түзіледі . Сондықтан резусы - теріс адамдарда D антигенінің болуын да анықтау керек .
Эритроциттерде резус жүйесінің антигендері топтык антигендер түрінде болады . Жиі кездесетін комбинациялар мынандай : CDE — 16 % , CDe — 53 % . cDE — 15 % , cde — 12 % . Австралия аборигендерінде резус жүйесінің бір де бір өкілі табылмаған . Осындай нұсканы резус - нөл деп атайды .
Резуc тобын анықтау үшін , яғни эритроциттердегі резус жүйесінің антигендерін анықтау үшін стандартты антирезус сарысуын ( реагенттер ) қолданады , арнайылығы бойынша әр түрлі , яғни осы жүйенің әр түрлі антигендеріне арналған антиденелерден тұратын . D антигенін анықтау үшін жиі антирезус сарысуына 10 % желатин ерітіндісін қосып немесе 33 % -дык полиглюкин ерітіндісі қосылған алдын ала дайындалған стандартты антирезус сарысуын қолданады .
Қан құю кезінде резус факторы неге маңызды?
RH+ адамнан RH- адамға қан құю кезінде Rh факторы бойынша қақтығыс болады. Бірақ егер қан тобындағы қақтығыс кезінде эритроциттердің жойылуы (гемолиз) бірден басталса, онда алғашқы құю кезінде Rh факторы бойынша қақтығыс болмайды. D антигенімен алғашқы байланыс тек реципиенттің сенсибилизациясына әкеледі, яғни оның денесі нақты антиденелер шығарады, антигенге сезімталдық жоғарылайды. Бірақ егер антиген теріс Rh факторы бар адамның қанына қайта енсе, дене бөтен агенттің енуіне жауап бере бастайды: эритроциттер тамырлардың ішіне жабысып, ыдырай бастайды. Адам кеудедегі тығыздықты, тыныс алудың қиындауын, төменгі арқадағы ауырсынуды сезінеді. Қан қысымы төмендейді, жедел бүйрек жеткіліксіздігі дамиды. Симптомдардың ұқсас кешені гемолитикалық шок деп аталады.
Қазіргі уақытта қан құю кезіндегі гемолитикалық шок алынып тасталды. Бүгінгі медициналық тәжірибеде қан құю үшін рецепиенттің қанымен 1топқа және резус-факторға сәйкес келетін қан қолданылады. Қатені болдырмау үшін кез-келген операциядан бұрын қан тобы мен Rh факторын анықтау үшін анализ қайтадан жасалады.
АНА - ҰРЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕ РЕЗУС – СӘЙКЕСсіздік
Анасының каны резус - теріс болып резус - он ұрық дамитын болса , бірінші жүктілік кезінде анасынын ұрық эритроциттерімен иммунизациялануы ана канына осы эритроциттердің ену көлеміне байланысты болады . Әдетте 8 - ші аптаға дейін эритроциттер плаценталық тосқауылдан өтуге кабiлетсiз , ал жүктіліктің келесі апталарында олар аз мөлшерде ана ағысына енуі мүмкін . Ұрық эритроциттерінің ана ағзасына айтарлықтай енуі туу кезінде байқалады .
Ана ағзасының жауабы откен эритроциттер көлеміне байланысты кайтарылады : егер аз мөлшерде болса , толеранттылык ( шыдамдылық да миды ) , яғни , резус - факторға ана агзасы антиденелерді түзбейді . Егер көп мөлшерде өтетін болса ( 0,1-0,5 мл коп ) , онда антиденелер түзіле бастайды - IgG иммуноглобулиндері , олар плацента арқылы өтіп , ұрықта кан тамыр Ішілік эритроциттер гемолизін шақыруға қабілетті . Әдетте бірінші жүктілік кезінде тууға дейін эритроциттердің массивті өтуі болмайды , сондықтан анти денелер тек туғаннан кейін , ана сүтінен бала ағзасына өтіп , аглютинацияны шақырады . Екінші жүктілік кезінде ( егер иммунопрофилактика өткізілмесе ) зерде - жасушалар есебінен антиденелердің өндірілуі жылдамырақ жүреді .
10 %резус - теріс әйелдерде жүктілік антиденелердің түзілуінсіз жүреді . Бұл 10 % толеранттылық есебінен болады . Ең ерте резус - конфликт белгілері бірінші жүктілік кезінде - 24 аптада байқалады .
Иммунопрофилактика максатымен Финн Р. және авторлас ( 1961 ) әйел адамдар ағзасына туа салысымен немесе аборттан соң алғашқы 72 сағатта анти - D антиденелерін 250—300 мкг мөлшерінде бұлшық етке енгізуді ұсынған .
Бұл доза туған кезінде ана кан айналымына түсетін ұрыктын 30 мл канын бей тараптайды . Бұл гемолитикалық аурудан өлімді 1 - % - дан 0 дейін төмендетуге мүмкіндік берді . Осындай корғаныс іс - шараның негізінде антигенінің анти - D кешенінің түзуі жатыр , нәтижесінде бұл кешен ағзадан шығарылады , сондыктан антигені ана ағзасын иммунизациялап үлгермейді . Деген мен , қорғаныс механизмі өзгеше болуы да мүмкін : енгізілген антиденелер Т - хелперлердің антигенсезімталдығын тосқауылдап , сол аркылы иммуни зацияны тежеуі мүмкін . Мүмкін , енгізілген антиденелер Т - супрессорларды белсенді етеді .
Жүктілік кезінде АBО , Кида , Даффи жүйесі бойынша сәйкессіздік анықталады , бірақ олар 1-2 % -ды құрайды.
21.Барометрлік қысымның жоғарылауынан тыныс алу өзгерістері.
СУ АСТЫНДА Тыныс АЛУ
Су астына жібергенде атмосфера қысымы өседі . Мысалы , 10 м тереңдікте қысым 2 атмосфераға тең , 20 м тереңдікте - 3 атмосфераға , осылай жалғаса береді . Бұл жағдайда газдардың альвеолярлы ауадағы парциалды қысымы сәйкес түрде 2 және 3 есе өседі . Бұл оттегінің көптеп еруімен кауіпті . Бірақ , оттегінің шамадан тыс көп болуы организм үшін жеткіліксіздік сияқты аса кауіпті . Сондықтан , бұл кауіпті төмендетудің бір жолы — оттегінің пайыздык мөлшері төмендетілген газ қоспасын қолдану болып табылады . Мысалы , 40 м тереңдікте 5 % оттегіден тұратын қоспаны , ал 100 м тереңдікте 2 % қолданады .
Екінші мәселе - азоттын әсер етуі . Азоттың парциалды кысымы өскенде , қандағы азоттың көптеп еруіне әкеледі және нашақорлық жағдайды - терен мастыкты тудырады . Сондыктан , 60 м - ден бастап азоттык - кышкылдык қосылыс гелий - оттегiлiк косылыспен алмастырылады . Гелий аз токсикалы . Ол наркотикалык әсерді тек 200-300 м тереңдікте көрсетеді . Қазіргі таңда rелий оттегiлiк косылыс 700 м тереңдікте сүнгігендегі жұмыс жасауға мүмкіндік береді . Қазір , сутегі - оттегiлiк косылысты 2 км тереңдікте жұмыс істеуге колдану бойынша зерттеулер жүргізіледі . Бұл тыныс алу бұлшықеттерінің жұмысын жеңілдетеді - әдетте тереңдікте газ тығыздығы өседі және сондықтан да , тыныска эластикалық емес ( аэродинамикалык ) кедергі еседі . Сүнгу жұмысы үшін үшінші мәселе – бұл декомпрессия . Егер сүнгуірі тереңнен тез көтерсе , канда еріген газдар кайнап , газ эмболиясын тудыра ды - кан тамырлар біrеледі . Сондықтан да , біртіндеп декомпрессия жасау ке рек . Мысалы , 300 м тереңдіктен көтерілу үшін 2 апталык декомпрессия кажет . Осымен байланысты , соңғы жылдары вахталык әдісті жиі қолданады : сунгуір тереңдікте су астындағы барокамерада 2-3 апта өмір сүріп , жұмыс істейті . Бұл жағдайда , ол барокамерадан суға шыкканда жана кысымға үйренуі керек . Осыдан кейін , оны біртіндеп декомпрессияға ұшыратады , ал оның орнын баска сүңгуір ( осындай жұмысты жүргізудін әрі қарай кажеттілігі болса ) басады .
Таудағы қысым.
Тауға көтерілгенде ( 4,5 км аса ) оттегінің парциалды кысымы төмендеу нәтижесінде тау ауруы пайда болады . Егер адам тауға тез көтерілсе , онда жіті гипоксия дамиды . Құбылыс негізінде жіті гипоксияға жауап ретінде гипервентиляция жатыр ( каротидтік синус хеморецепторларының козуы есебінен ) , бірак онымен қоса , гипокапния байқалады , яғни көмірқышқыл газынын шайылуы , сондықтан да орталык хеморецепторлардан импуль сация төмендейді , ол гипопнозға әкеледі . Тау адамдарында гипоксияға сезімталдылык төмендеген , олардың перифериялык хеморецепторлары оттегі жеткіліксіздігіне сезімталдылығын төмендетеді , яғни өздігінше « саңырау » пайда болады . Сондықтан , оларда ТАМК өспейді , көмірқышқыл газынын парциалды кысымының төмендеуі туындамайды . Тау адамдарында , әрине , бұл жағдайға бейімделуге мүмкіндік беретін басқа да механизмдер бар . Мысалы , оларда өкпенің диффузиялық қабілеті өседі , гемоглобин мөлшерінің өсуіне байланысты қанның оттегілік сиымдылығы көбейеді , ұлпалардын оттегіні экстрагирлейтін қабілеті жоғарылайды.
Тауға көтерілгенде атмосфера қысымының төмендеуіне байланысты оттегінің альвеолярлы кеңістіктегі парциалды қысымы төмендейді . Бұл кысым 50 мм сын.бағ . төмендегенде ( 5 км биіктік ) , бейімделмеген адамға оттегінің мөлшері жоғары газ қосылысымен тыныс алу керек . 9 км биіктікте альвеолярлы ауадағы парциалды қысым 30 мм сын.бағ . дейін түседі , тәжірибе жүзінде осындай жағдайға төтеп беру болмайды . Сондықтан 100 % оттегіні жұту қолданылады . Бұл жағдайда , берілген барометрлік қысым жағдайында альвеолярлы ауадағы оттегінің парциалды кысымы 140 мм сын.бағ кұрайды . ол газ алмасудың жоғарғы мүмкіндіктерін тудырады . 12 км биіктікте әдеттегі ауаны жұту кезінде альвеолярлы қысым = 16 мм сын.бағ . ( өлім ) , 60 мм сын . бағ . таза оттегімен тыныс алғанда , тыныс алуға болады , бірак кауіпті . Бұл жағдайда таза оттегіні кысыммен беріп , 18 км биіктікке көтерілгендегі тыны сты камтамасыз етуге болады . Әрі қарай көтерілу тек скафандрда ( автономды атмосфера кысымын қолданғанда ) мүмкін болады.
22.Лимбиялық жүйенің құрылысы және функциясы.
Лимбиялық жүйе деп үлкен ми сыңарларының медиобазальдық бөлігінде орналасқан нервтік құрылымдар мен олардың байланыстарын айтады. Бұл жүйенің құрылымдары ми бағанын көмкеріп жатады. Лимбиялық жүйенің орталық звеноларына миндаль тәрізді кешен, гиппокамп, белдеуше ирек жатады.Лимбиялық жүйе түрдің гомеостазын, өзін-өзі сақтауын және сақталуын қамтамасыз етеді, ол әр түрлі аффективті-эмоционалды және вегетативті реакциялардың пайда болуында маңызды рөл атқарады, шартты рефлекстік белсенділікке айтарлықтай әсер етеді және мінез-құлық мотивациясына қатысады. Лимбиялық жүйе есте сақтау қызметіне қатысады. Адамның гаппокампын алып тастаса, жақын арада болған барлық окиғалар естен шығып, ұмытылады. Ал операция кезінде бұл құрылым тітіркендірілсе, бірден тез өтетін оқиғалар еске түседі.
Лимбиялық жүйе құрамына кіретін құрылымдар организм әрекетінің аса күрделі формаларын (қоректік, сексуальдық іс-әрекеттерді, түр сақтау үрдістерін, ұйқыны және ояу күйді, есті, зейінді, эмоциялық күйлерді т.б.) реттеуге қатысады да, тұтас соматовегатативтік интеграцияны жүзеге асыруда маңызды роль атқарады. К.Прибрам мен Л. Крюгер үш түрлі функциональдық жүйені ажыратады 1. Иіс сезу (иіс сезу пиязшығы мен төрт төбешік, диагональ шоғыр, миндалинаның қыртыс — медиальды ядролары); 2. Метаболизм үрдістері мен эмоциялық реакцияларды қамтамасыз ететіндер (қалқа, миндалинаның базолатеральдық ядролары, маңдай — самай қыртысы, базальдық қыртыс); 3. Эмоциялық реакцияларға қатысатындар (гиппокамп, энторинальдық қыртыс, белдеуше ирек). Лимбиялық жүйеде белгілі бір құрылымдар үшін қозудың циклдық жолы бар,оны « Пейпеттің эмоционалды шеңбері " деп атаймыз. Қозудың циклдық жолы:гиппокампус - форникс - маммиллярлы дене - таламустың алдыңғы ядросы - цингулярлы кортекс-пресубикула - гиппокамп . Лимбиялық жүйеде екіжақты комиссуралық байланыстар да бар:гиппокамптың арасында әр түрлі жарты шарлар бар, олар арадағы интеремисфералық өзара әрекеттесуді қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, екі гиппокамптың да белсенділігінде бір біріне тәуелсіздік байқалады.Гиппокамп мидың көптеген бөліктерін ынталандыратын қозғалмалы потенциалдармен жауап береді: энтериальды, пириформалы, препириформальды кортекс , гипоталамус, таламус, ортаңғы ми тектумы, септум, форникс және басқалар, ал гиппокамптың тітіркенуі осы құрылымдарда пайда болған потенциалдардың пайда болуына әкеледі. Бұл олардың арасындағы жүйке байланыстары туралы айтады.
23.Қан құюдағы қан топтарының ролі. Қан құю ережесі.
Қан топтары - бір биологиялық түрдің қанының иммуногенетикалық белгілері. Адамның қан тобы ұрықтың жатырда даму барысында қалыптасып, өмір бойы өзгермейді. Қан белогының құрамында агглютинин деп аталатын ерекше заттар болады. Олар a және b әріптерімен таңбаланады. Барлық адамдардың қаны 4 топқа бөлінеді: I, II, III, IV. Адам қанын 4 топқа бөлу оның қай тобын кай топқа құюға болатынын анықтап берді. Қан құйған кезде аттас агглютиноген агглютининмен кездесе қалса (А мен а В мен β), алдымен құйылған қанның (қан беретін адам -- донордың) эритроциттері жабысады. Донордың аздаған эритроциттері реципиент (қан қабылдайтын адам) плазмасындағы көптеген агглютининдермен кездеседі.Сондықтан қанның құю тобын анықтау үшін донор эритроцитінде агглютиноген, реципиент плазмасында агглютинин бар-жоқтығын ескеріп, агглютинация болатынын плюс ( + ) немесе болмайтынын минус (-) белгісімен белгілеп тіркеуге болады.I топтағы донордың қанын барлык топтардағы адамдарға құюға, ал IV топтағы реципиентке қай топтың болса да қанын құюға болады. Донор қаны көп мөлшерде (3 -- 4 -- 5 л) кұйылатын болса реципиент эритроциттері донор плазмасындағы агглютининмен кездесіп желімденуі мүмкін. Бүл жағдайда жоғарыда келтірілген кестені пайдалануға болмайды: тек топтас кан құйылады (I топ қанын I топқа, II топ қанын II топқа т. т.). Сонымен қазіргі кезде бір-біріне тек аттас топтардың ғана құйылады.Осы төрт топтағы қан АВО жүйесіндегі топтар деп аталады.Бұлардың ішінде әсіресе қаны I топқа жататын адамдар көп (46%), II топтағылар бұдан сәл аз (42%), ең азы үшінші топтағылар (9%), IV топтағылар (3%).
Донор – өзінің қанын өзге адамға құю үшін тапсыратын адамдарды айтады. Ал алынған қан құйылатын адамды реципиент деп атайды. Қабылданған заң бойынша донор жылына, арасына 50-60 күн үзіліс салып, 5 ретке дейін қан тапсыруға құқылы. Бір мезгілде тапсырылатын қан көлемі 200-400 мл-ді құрайды. Клиникалық тәжірибеде “әмбебап донор” деген түсінік бар. Бұл қаны 0(1) топқа жататын адам. Қажетті топтың қаны болмағанда және қан құю шұғыл түрде қажет болғанда бұл топтық қанды кез-келген топтың реципиентіне құюға болады. Донорлардың арнаулы категориялары бар: плазманың донорлары, иммундық плазма донорлары, сирек кездесетін қан топтарының донорлары, стандарттық эритроциттер донорлары, Сүйек майының донорлары. Қан құю кезінде болатын асқынуларды болдырмау үшін бұл манипуляцияны жетік меңгеруі тиіс, қан құюға көрсеткіштер, кездесетін қателер мен асқынуларды жақсы білуі тиіс.Қан құюға кіріспес бұрын дәрігер мына сұрақтарды толық шешіп алуға міндетті:қан құюға көрсеткіштерді анықтау; құйылатын қанның мөлшерін белгілеу; қан құюдың әдісін таңдау; қан құю үстінде және одан кейін болатын асқынулардың алды-алу. Құйылған қанның стимуляциялық немесе тітркендіргіш әсері қан плазмасының құрамдық бөліктерімен – белоктық компоненттерімен – тығыз байланысты. Құйылған қан организмнің әртүрлі функцияларына қолдау көрсетеді, ең алдымен орталық жүйке жүйесіне әсер етеді, зат алмасу процестерінің белсенділігін арттырады, қан тамыр жүйесінің жүйке қабылдағыштарына оң әсерін тигізеді. Құйылған қанның залалсыздандырғыш әсері оның организмдегі айналыстағы қан құрамындағы у немесе токсиннің концентрациясын азайтуына негізделген. Қан құрамындағы улы заттардың бір бөлігі құйылған қанмен бейтарапталады да, келесі бөлігі моноциттер фагоцитозы, эритроциттер мен плазма белоктарымен байланысу арқылы залалсызданады.
24.Барометрлік қысымның төмендеуінен тыныс алу өзгерістері.
Дем алған кезде көкірек қуысы арттан алға қарай, екі бүйірге және жоғарыдан төмен қарай үлкейеді. Арттан алға қарай және екі бүйірге көкірек клеткасының ұлғаюы сыртқы қабырғааралық еттердің жиырылуынан қабырғалармен төс сүйегінің көтерілуі нәтижесінде орындалады. Ал жоғарыдан төмен қарай үлкеюі дем алу кезінде диафрагма жиырылып, оның іш қуысына қарай 3-4 см. төмен түскендігінен болады.
Төмен атмосфералық қысым биіктік жағдайында байқалады. Атмосфералық қысымның төмендеуіне байланысты теңіз деңгейінен қашықтық неғұрлым көп болса, O2 парциалды қысымы соғұрлым төмен болады. Атмосфералық қысымның жоғарылауы терең теңіз жұмыстары кезінде, кессондарда жұмыс жасау кезінде жасалады.Бұрын тыныс алудың өзгеруінің жетекші факторы атмосфералық қысым деп саналған. Алайда тыныс алудың өзгеруін тудыратын негізгі фактор - атмосфералық қысымның төмендеуі емес, газдардың парциалды қысымының төмендеуі болады.
Төмен қысымға түскен кезде дене бұл өзгерістерге тез әрекет етеді: 1) тыныс алу процесінің барлық қалыптары өзгереді: өкпенің желдетілуі күшейеді, эритроциттер мен Hb саны көбейеді, жүректің жұмысы артады, қанның көлемдік ағыны жоғарылайды. Төмен қысымға ұзақ әсер еткенде, бейімделу механизмдері әртүрлі: эритропоэз көбейеді, Hb мөлшері артады, бірақ жүрек қызметі және гипервентиляция азаяды, өйткені олар оттегіні көп қажет етеді. Жоғары атмосфералық қысым кезінде газдардың ерігіштігі жоғарылайды: оттегі, СО2, азот. Қысым неғұрлым көп болса, ерігіштік те соғұрлым жоғары болады. Бірақ декомпрессия жағдайында (жоғары қысымнан тез шығу кезінде) газ тәрізді азот бөлінеді, ол қан түрінде газ түрінде айналады. Бұл газ эмболиясына әкеледі. Оттегі мен СО2 қосылыстарға енеді, ал азот газ алмасуға қатыспайды. Сондықтан декомпрессия біртіндеп, қанның аз мөлшерінде болуы керек.
Тыныс алу орталығының негізгі бөлімі мидың бульбулярлы бөлімі болып табылады. Ол екі нейрон тобынан тұрады: 1) қозу ошағын құрайтын нейрондардың тобы, инспираторлы нейрондар, 2) дем шығаруды қамтамасыз ететін нейрондар (экспираторлы нейрондар). Екі орталық жұптасқан. Бұл орталықтар арасындағы қатынастар өзара сипатта болады. Бұл бір орталық қозған кезде (мысалы, ингаляция), екінші орталықтың тежелуімен көрінеді (мысалы, дем шығару орталығы), және керісінше. Бульбарлық тыныс алу орталығының нейрондары бірнеше түрге бөлінеді: алғашында инспираторлық , кейін инспираторлы, инспиратордан кейінгі орталық.Бұл түзілімдердің барлығы жұптасқан және үйлестірілген. Осы орталықтардың тітіркендіргіш факторлары:
1) тыныс алу орталығының өзінде CO2 концентрациясының өзгеруі;
2) тыныс алу орталығын жуатын интерстициальды сұйықтықтағы рН-тың қышқыл жағына өзгеруін жатқызамыз.

25.Ми қыртысы жарты шарларының функциялық ұйымдастырылуы. Қыртыстың сенсорлық және моторлық аймақтары (Бродман бойынша).

Ми қыртысын неміс неврологы Корбинян Бродман сипаттаған және бірнеше аймаққа бөлінген. Бродман мидың 52 түрлі аймағын анықтады жасуша құрамындағы айырмашылықтарға сәйкес; Бұл бөлімдер бүгінгі күнге дейін қолданылады және олар құрған аймақтар Бродман аудандары деп аталады. Бродман бастапқы соматосенсорлық кортексін 3-ке, 1 және 2-ге бөледі, постцентральды гирусты бүйірден де, медалмен де алады.
Көптеген афафиялар таламустың артқы вентральды ядросынан болады. Бұл аксондар кортекске ішкі капсула арқылы жетеді.
Бастапқы соматосенсорлық кортекс аймағының әрқайсысы ақпаратты дененің белгілі бір аймағынан алатындай етіп орналастырылған. Бұл құрылым соматотоптық деп аталады, және бүкіл дене осылайша, кортекстің соматосенсорлық бөлімдерінің әрқайсысында ұсынылған. Дененің кейбір аймақтары басқаларға қарағанда сезімтал болғандықтан, олардың сезімдерін өңдеуге көп шеңбер мен кортекс аймағын қажет ететінін көреміз. Сондықтан, соматосенсорлық кортексте орналасқан соматотопиялық карталар бұрмаланған болып көрінеді дененің ең сезімтал аудандары әлдеқайда көп орын алады.
Дененің топографиялық немесе соматотопиялық көрінісі бар. Әрбір контральді жартысы инверсияланған. Бұл кортексте адам денесінің бұл көрінісі деп аталады сенсорлық гомункулалар.
Осылайша, картадағы дененің әртүрлі бөліктерінің бейнелері денеде бірдей пропорцияларды сақтамайды. Яғни дененің белгілі бір бөлігіне бөлінетін кортикальды аймақтың мөлшері оның нақты мөлшеріне байланысты емес, бірақ осы бөліктің функционалды маңыздылығына және осы аймақтың сезімталдық қажеттілігіне байланысты.
Кортексте дененің бір бөлігін алатын кеңістік тұрақты немесе статикалық емес және бұл жай ғана перифериядағы рецепторлардың тығыздығын көрсетпейді. Егер дененің бір бөлігін қолдану мүмкін болмаса, онда оның кортикальды көрінісі азаяды, керісінше.
Осы аймақтың электрлік қоздырғышы дененің контральді аймағында ұйқышылдық немесе жайылу сезімін тудырады, оның орналасуы қоздырылған нүктемен реттілікпен байланысты.
Моторлық аймақ ми қыртысының алдыңғы орталық қатпарында орналасады. Бұл зона өзі 2 алаңнан тұрады (Бродман бойынша 4 және 6 алаңдар). 4 алаң қозғалтқыш талдағышының орталығы болып саналады. Бұл алаңның 5 қабатында үлкен пирамидалық жасушалар, яғни Бец жасушалары бар. Олардан пирамидалық, ерікті қимыл атқаратын жол басталады. Моторлық аймақта соматотопикалық құрылым бар: W см. W адам денесінің әр бөлігіне сәйкес мидың қарама-қарсы жарты шарының моторлық зонасында проекциялық участкісі болады. Сол участкілерде дене проекциялары аударылған түрде орналасады. Денеде физиологиялық маңызы көбірек участкілердің қыртыстағы аймақтары да кең болып келеді. Алтыншы (6) алаң екінші қозғалтқыш аймақ (премоторлық аймақ) болып қарастырылады. Бұл аймақтың қабаттарында Бец клеткалары жоқ. Қызметі жағынан баяу, күрделі қимылдарды қамтамасыз етеді. Қосымша моторлық аймақтар мидың медиалды және маңдай бөліктерінде орналасады.

26. «Ана-ұрық» резус қарсыластығы. Туындау механизмі, резус қарсыластықпен кұресу жолдары.

Анасының қаны резус - теріс болып резус - оң ұрық дамитын болса, бірінші жүктілік кезінде анасының ұрық эритроциттерімен иммунизациялануы ана канына осы эритроциттердің ену көлеміне байланысты болады . Әдетте 8 - ші аптаға дейін эритроциттер плаценталық тосқауылдан өтуге кабiлетсiз , ал жүктіліктің келесі апталарында олар аз мөлшерде ана ағысына енуі мүмкін . Ұрық эритроциттерінің ана ағзасына айтарлықтай енуі туу кезінде байқалады.
Ана ағзасының жауабы өткен эритроциттер көлеміне байланысты қайтарылады : егер аз мөлшерде болса , толеранттылық, яғни, резус - факторға ана ағзасы антиденелерді түзбейді . Егер көп мөлшерде өтетін болса ( 0,1—0,5 мл көп ), онда антиденелер түзіле бастайды IgG иммуноглобулиндері, олар плацента арқылы өтіп , ұрықта қан тамыр ішілік эритроциттер гемолизін шақыруға қабілетті . Әдетте бірінші жүктілік кезінде тууға дейін эритроциттердің массивті өтуі болмайды , сондықтан анти денелер тек туғаннан кейін , ана сүтінен бала ағзасына өтіп , агглютинацияны шақырады . Екінші жүктілік кезінде зерде - жасушалар есебінен антиденелердің өндірілуі жылдамырақ жүреді.
10 % резус - теріс әйелдерде жүктілік антиденелердің түзілуінсіз жүреді . Бұл толеранттылық есебінен болады . Ең ерте резус - конфликт белгілері бірінші жүктілік кезінде — 24 аптада байқалады . Иммунопрофилактика мақсатымен Финн Р. және авторлас ( 1961 ) әйел адамдар ағзасына туа салысымен немесе аборттан соң алғашқы 72 сағатта анти - D антиденелерін 250—300 мкг мөлшерінде бұлшық етке енгізуді ұсынған.
Бұл доза туған кезінде ана қан айналымына түсетін ұрықтың 30 мл канын бей тараптайды. Бұл гемолитикалық аурудан өлімді 1 - % - дан 0 дейін төмендетуге мүмкіндік берді . Осындай қорғаныс іс - шараның негізінде D антигенінің анти - D кешенінің түзуі жатыр, нәтижесінде бұл кешен ағзадан шығарылады, сондықтан гантигені ана ағзасын иммунизациялап үлгермейді. Деген мен, қорғаныс механизмі өзгеше болуы да мүмкін: енгізілген антиденелер Т - хелперлердің антигенсезімталдығын тосқауылдап , сол арқылы иммуни зацияны тежеуі мүмкін. Мүмкін, енгізілген антиденелер Т - супрессорларды белсенді етеді.
Жүктілік кезінде АBО , Кидд , Даффи жүйесі бойынша сәйкессіздік анықталады , бірақ олар 1-2 % -ды құрайды .

27.Тыныс алу циклі. Тыныс алу жолдарының физиологиясы. Анатомиялық және физиологиялық өлі кеңістік.

Тынысалу деп ауадан оттегін сіңіріп, көмір қышқыл газын шығаруын қамтамасыз ететін өзара байланысты көптеген үрдістерді айтады .
Тынысалу негізінен бес кезеңнен тұрады:
1) сыртқы тынысалу — ауадағы газдарды өкпеrе әкеліп , өкпеден қайтадан атмосфераға шығарып тұру;
2) өкпе көпіршіктеріндегі газдар мен қан құра мындағы газдардың алмасуы ,
3) газдардың өкпеден тінге, тіннен өкпеге қан ағынымен тасымал дануы
4) тін мен қан арасында газ алмасуы
5) ішкі тынысалу - жасуша құрамындағы органикалық заттардың тотығуы . Бұл – биохимиялық үрдіс. Тынысалудың алғашқы 4 кезеңін физиология, соңғысын биохимия зерттейді.
Тыныс алу жолдары жоғарғы және төменгі болып бөлінеді. Жоғарғы тыныс алу жолдары деп мұрын қуысын , мұрын - жұтқыншақты және көмейді түсінеді. Төменгі тыныс жолдары болып трахея ( кеңірдек ) және бронхтар саналады . Вейбель жіктемесіне сәйкес (1970 ) , басты бронхтарды ( трахея бөлінуінің 1 - ші генерациясы ) , үлесті бронхтарды ( 2 - ш ) , сегментарлы бронхтар ( 3 - ші ) , субсегментарлы бронхтарды ( 4 - ші ) , бронхтар із 15 - ші) , терминальді бронхтар ( 16 - шы ) , респираторлы бронхтарды ( 17—19 - шы ) , альвеолярлы жолдар ( 20—22 - ші ) , альвеолярлы қапшықтарды ( 23 - шы ) және альвеолаларды ( 24 - ші , қорытынды генерация) ажыратады.
Ауа жолын дайлаған ауа, газ алмасу процесіне қатыспайды, сондықтан бұл жол өлі кеңістік деп , ал ондағы ауа өлі кеңістік ауасы деп аталады. Өлі кеңістік көлемін анықтау үшін өлген адамның ауа жолын сұйық гипске толтырады да гипс қатқан соң оны басқа ыдыстағы суға салады, сөйтіпығысқан су көлемі арқылы өлі кеңістік өлшенеді. Ол орта есеппен 140-150мл . Өлі кеңістік көлемі ауа жолы құрлысының ерекшеліктеріне байланысты және тыныс ағзаларының қызмет ету қабілетіне қарай ұдайы өзгеріп отырады. Сондықтан өлі кеңістік анатомиялық және физиологиялық болып екіге бөлінеді.
Автомиялық өлі кеңістіктің аумағы қан тамырларымен қамтамасызданбаған немесе желденбейтін альвеолалардың санына байланысты.
Физиологиялық өлі кеңістік альвеолалық желдену мөлшері және өкпедегі қанның көлемдік жылдамдығына байланысты.

28.Автономдық нерв жүйесінің функциялық ерекшеліктері. Вегетативтік рефлекстердің эфферентті бөлігінің ұйымдасу принциптері.
Автономдық жүйке жүйесі — адам мен жануарлар организміндегі тамырлар жүйесі мүшелерінің, ішкі ағзалардың, эндокринді (ішкі секреция) және экзокринді (сыртқы секреция) бездердің қызметтерін реттейтін жүйке жүйесінің тәуелсіз бөлігі. Жүйке жүйесінің бұл бөлігін вегетативтік жүйке жүйесі деп те атайды. Зат алмасу, көбею, өсу сияқты қызметтерді реттейтін жүйке жүйесінің бөлігі. Вегетативтік жүйке жүйесі өз кезегінде бір-бірімен тығыз байланыста қызмет атқаратын симпатикалық және парасимпатикалық екі бөліктен тұрады.
Парасимпатикалық жүйке жүйесінің ұштары ішкі мүшелер қабырғаларындағы етті қабықтар мен қабаттарды және бездерді, ал симпатикалық жүйке жүйесінің ұштары — қан және лимфа тамырлары қабырғаларындағы етті қабықтар мен қабаттарды жүйкелендіреді.
Автономдық жүйке жүйесі жүйке жүйесінің басқа бөлімдері сияқты нейроциттерден және жүйкелік глиядан (нейроглиядан) құралған.
Вегетативті ( автономды ) рефлекстер: висцеро - висцералды , висцеросоматикалық және висцеросенсорлы реф лектер болып бөлінеді . Висцеро - висцералдық рефлекстің мысалы ретінде Гольцтің классикалық рефлексі табылады. Құрбаканын ішінен пинцетпен үрғанда , брадикардия , жүректің тоқтауына дейінгі әсенрлер туады. Адамда осыған ұқсас кайтымды жүректің тоқтауы ішті өте қатты ұрғанда пайда болады . Осы кезде афферентті серпіністер, құрттық жүйке арқылы жұлынға , содан соң кезбе жүйкесіне жетеді. Одан эфферентті талшықтар бойымен жүрекке бағытталады . Вагустық рефлекстерге көзді - жүрек рефлекс жатады, демек, көз алмаларын бас бармақпен басканда , жүректің жиырылу жиілігі төмендейді . Сонымен қатар , осы рефлекс түріне аксон - рефлекс жатады: терiлiк ауырсыну рецерторларын тітіркендіргшен кезде тамырлык реакция дамиды .
Висцеросоматикалық рефлекстердің мы салы ретінде: іштік бұлшық еттің жиырылуы немесе ас қорыту жолдарының рецепторларын тітіркендірген кезде аяқтардың тартылып калуы, каротидті аймақтың хемо- және механорецепторларын тітіркендірген кезде организмнің жалпы қозғалыс белсенділігінің тежелуін қарастыруға болады.
Висцеросенсорлық рефлекстер кезінде , вегетативтік афференттік талшықтардың тітіркенуіндегі жауап ретінде , ішкі мүшелердегі реакциянын өзгеруімен қатар , соматикалық сезімталдылыктың өзгерісін жатқызуға болады.
29.Гипоталамустың гипофизбен функциялық байланысы. Гипоталамус-гипофиз-бүйрекүсті жүйесі.
Гипофизбен гипоталамустың арасындағы жүйкелік гуморальдық байланыс екеуінің атқаратын қызметтерінің бір екенін дәлелдейді. Гипоталамустың супраоптикалық және паравентрикулярлық нейрондар аксондары гипофиз
аяқшалары арқылы оның артқы бөліміне өтеді. Гипоталамустың аталған ядролары нейросекрециялық гормон тәріздес заттар түзеді. Олардың жүйке талшықтары арқылы бөлінетіндігі нейрогистологиялық, физиологиялық
және биохимиялықәдістермен дәлелденген. Гипоталамустың түзетін заттары гормон емес, прогормон болып саналады. Гипофиздің артқы бөлімінде
олар әбден жетіліп гормонға айналады, яғни гипофиздің артқы бөлімі мен гипоталамус біртұтас құрылымдық және әрекеттік құрылым болып саналады.
Гипофиздің алдыңғы және ортаңғы бөлімдері гипоталамуспен қан тамырлары арқылы, яғни гуморальды жолмен байланысады. Виллизи шеңберінен тарайтын жоғарғы гипофиз артериясы алдымен ілмектер мен түйіндерден тұратын алғашқы капиллярлы торды түзеді.
Бұл торға гипоталамустың нейросекрециялық жасушалары келіп, ұштары нейрокапиллярлық түйіспелер түзетін жүйкелік тор жасайды. Бұл түйіспелер арқылы қанға нейросекрециялық әсер етушілер шығады. Қан капиллярлары 10-20-дан қуыс вена тамырларына құйылады. Олар гипофиз сабағы арқылы оның алдыңғы бөліміне өтіп, екінші капилляр торын құрады. Соның арқасында гуморальдық стимуляторлар без тіндеріне тікелей әсер етуге
мүмкіндік алады. Гипоталамустың нейросекрециялық жасушаларынан
гипофиздің алдыңғы бөліміне босатушы факторлар өтеді. Олар соматотропин, АКТГ, ГТГ, ТТГ т. б. осы сияқты аденогипофиз
гормондарының пайда болып бөлінуін қамтамасыз етеді.
Гипоталамустың нейросекреторлық қызметтері: Гипоталамус ядроларының нейрондары бөліп шығаратын нейропептидтер либерин және статин деп аталады.
-Либерин– босатушы, күшейтуші.
-Статин – тоқтатушы, тежеуші факторлар. Қазіргі кезде 7 либерин мен 3 статин анықталып отыр. Либериндер тобына кортиколиберин, тиролиберин, люлиберин, фоллилиберин, соматолиберин, меланолиберин, және пролактолиберин жатады. Сәйкес үш гормондардың шығуын тежейтін статиндер тобына соматостатин, меланостатин және пролактостатин жатады. Түрлі либериндер мен статиндердің сөлініссі өздеріне сәйкес қандағы гормондарға байланысты және гормондар реттейтін үрдістердің сипаты мен түріне байланысты. Орталық жүйке жүйесінің ішкі сөлініс бездерге әсері вегетативтік жүйке жүйесінің талшықтары мен гипоталамус –гипофиз жүйесі арқылы іске асады.

30.Дем алу және дем шығару механизмдері. Плевра қуысындағы қысым және оның тыныс алу кезіндегі өзгерістері.
Тынысалу деп ауадан оттегін сіңіріп, көмір қышқыл газын шығаруын қамтамасыз ететін өзара байланысты көптеген үрдістерді айтады .
Тынысалу негізінен бес кезеңнен тұрады:
1) сыртқы тынысалу — ауадағы газдарды өкпеrе әкеліп , өкпеден қайтадан атмосфераға шығарып тұру;
2) өкпе көпіршіктеріндегі газдар мен қан құра мындағы газдардың алмасуы ,
3) газдардың өкпеден тінге, тіннен өкпеге қан ағынымен тасымал дануы
4) тін мен қан арасында газ алмасуы
5) ішкі тынысалу - жасуша құрамындағы органикалық заттардың тотығуы . Бұл – биохимиялық үрдіс. Тынысалудың алғашқы 4 кезеңін физиология, соңғысын биохимия зерттейді.
Сыртқы тынысалу, яғни газдардың ауадан өкпеге өтуі , өкпеден қайта атмосфераға шығарылуы екі кезеңнен: демалу (инспирация) және демшығарудан (экспирация) тұрады . Инспирация мен экспирация тірі организмде өзара жымда сып үйлесім тапқан , өмiрi бойы бірінен соң бірі кезекпен келіп алмасып отырады. Демді ішке алып, сыртқа шығаруда плевралық қуыс ішіндегі қысым деңгейінің өзгеруі де елеулі роль атқарады . Плевралық қуыс қысымын өлшеу үшін қатар орналасқан қабырға аралығына жуан имек ине тығып , оның сыртқы үшын “ V ” тәрізді манометрмен жалғастырады . Плевралық қуыстағы қысым сырттағы ауа қысымынан төмен болады , сондықтан онымен жалғасқан сынап бағанасы жоғары қарай көтеріледі , ал атмосфералық ауамен жалғасқ ан сынап бағанасы төмен түседі. Демшығару кезінде , плевра жапы рақтары аралығындағы қысым атмосфералық қысымнан 3 мм төмен дейді. Атмосфералық ауа қысымы сынап бағанасы бойынша 760 мм ге тең болса, плевралық қуыстағы қысым 3 мм кем болғандықтан , ол 160-3 = 757 мм - ге тең болғаны, бұл қысым “ -3 " мм деп белгіленеді. Демалуда көкірек қуысы кеңейеді де, плевралық қуыс қысымы одан әрі төмендеп — 6 мм - ге теңеледі. Терең дем алған кезде – 9-15 мм - ге дейін төмендейді. Сонымен плевралық қуыс қысымы әр уақытта атмосфера қысымынан төмен және өкпе неғұрлым қатты созылса, соғұрлым төмен болмақ. Демек, плевралық қуыс қысымын теріс қысым деп тану керек. Тыныс тереңдеген сайын плевра қуысында теріс қысым мөлшері арта түседі.
Теріс қысым ауаның өкпеге кіруін , яғни демалуды жеңілдетеді , венадағы қанның жүрекке қайтып оралуын қамтамасыз етеді: плевра жапырақшалары аралығындағы қысымның төмендеуіне байланысты көкірек қуысындағы үлкен веналар мен жүрекше кенейіп қанды жүрек ке қарай тартады.
Плевра жапырақшалары аралығында әдетте газ болмайды. Плевралық қуысқа аздап болса да ауа кіре қалса ол біртіндеп қанға сінеді. Плевралық қуысқа ауа кіруі пневмоторакс деп аталады. Оған ауа көп кірсе тыныс тарылады. Пневмоторакс висцеральдық немесе париетальдық плевра жарақаттанғанда болады. Кейде науқасты ем деу мақсатымен де, қолдан пневмоторакс жасалады.

31.Автономдық нерв жүйесінің симпатикалық бөлімі. Симпатикалық нерв жүйесінің құрылысы, ерекшеліктері және оның белсенділігіне туындайтын тиімділіктер.
Негізінен автономды нерв жүйесі бас миы мен жұлын нейрондарының жиынтығынан тұрып, ішкі мүшелердің қызметін, зат алмасу мен көбеюді,мүшелер мен жүйелердің жұмысын реттейді. Ол негізгі 3 бөлімнен тұрады:
✓ -парасимпатикалық
✓ -симпатикалық
✓ Және А.Д.Ноздрачев енгізген метасимпатикалық нерв жүйесі бар.
Симпатикалық нерв жүйесі: орталық нейрондары жұлынның кеуде-бел бөліміндегі сегменттердің бүйір ашасында орналасқан. Симпатикалық жүйке жүйесі барлық мүшелер мен тіндердің иннервациясын жүзеге асырады (жүректің жұмысын ынталандырады, асқазан-ішек жолдарының секреторлық, моторлы белсенділігін тежейді және т.б.). Ол гомеостатикалық және бейімделу-трофикалық функцияларды орындайды. Оның гомеостатикалық рөлі дегеніміз ағзаның ішкі ортасының тұрақтылығын белсенді күйде сақтау, яғни симпатикалық жүйке жүйесі жұмысқа физикалық күш салу, эмоционалды реакциялар, стресс, ауырсыну, қан жоғалту кезінде қосылады. Ал бейімделу-трофикалық функциясы метаболизм процестерінің қарқындылығын реттеуге бағытталған. Бұл организмнің қоршаған ортаның өзгеретін жағдайларына бейімделуін қамтамасыз етеді. Осылайша, симпатикалық бөлім белсенді күйде әрекет ете бастайды және органдар мен тіндердің жұмысын қамтамасыз етеді.
Симпатикалық жүйке жүйесінің преганглиондық нейрондары жұлынның бүйір ядроларында, 8-ші мойын сегментінен бастап 2-ші бел сегментіне дейін орналасқан. Бұл жасушалардан преганглионды талшықтар пайда болады, олар жоғары мойындық симпатикалық түйіндерде үзіледі.Ол СЖЖ-нің түйінің бірі болып паравертебральді ганглилерге жетеді. Симпатикалық түйіндер екі түрлі болады:
✓ Паравертебральды ганглия;
✓ Превертебральды ганглия.
8-ші мойндық сегменттен, 1-ші және 2-ші кеуде сегментерінде қозу арқылы көз қарашығы кеңейтетін, көздің айналма бұлшықетінін, жоғары қабақ бұлшықетінің бірін жиырылтатын нейрондар орналасады. 1-5-ші кеуде сегменттерінен жүрекке және бронхқа бағытталған преганглионды симпатикалық талшықтар басталады. Симпатикалық бөлімде тамырлы тонус пен тер бездерін реттейтін орталықтар болып табылатын преганглионды нейрондар бар. Преганглиондық талшықтардың негізгі бөлігі паравертебральды ганглияда аяқталады және мұнда олар постганглиондық нейрондарға ауысады, олардың аксондары (постганглиондық талшықтар) тиісті органдарға жетеді. Талшықтардың бір бөлігі паравертебральды түйіндер арқылы өтеді және превертебральды ганглияда үзіледі. Превертебральды ганглиялардың жинақталуы өрімді құрайды. Симпатикалық жүйке жүйесінің преганглиондық нейрондары және олардың талшықтары ацетилхолинді шығаратын холинергиялық жж-сі болып табылады. Постганглиондық талшықтар адренергиялық болып табылады. Олар норадреналин шығарады.
Парасимпатикалық жүйке жүйесі- орталық нейрондары ортаңғы, сопақша мида, жұлында орналасқан. Ортаңғы мида III жұпқа жататын екі парасимпатикалық ядро орналасқан: Якубович-Вестфалия, Перлей ядролары. Сопақша мида бас-ми жүйкелерінің VII, IX, X жұп парасимпатикалық ядролары бар. VII жұптың парасимпатикалық ядросы мұрын қуысының шырышты бездерін, жас бездерін жүйкелендіреді. Жұптың парасимпатикалық IX ядросы паротит сілекей безін иннервациялайды. X жұпының парасимпатикалық ядросы (вагус нерві) – ең үлкендерінің бірі. Бұл жүйке мойын, кеуде және іш қуыстарын (жүрек, өкпе, асқазан-ішек жолдары) жүйкелендіреді. Дене тамырларының көпшілігінде парасимпатикалық талшықтар болмайды. Парасимпатикалық жүйеде аксондары органға өтетін преганглионды нейрондар бар (постганглионды талшықтар). Парасимпатикалық жүйке жүйесінің ганглиясы, әдетте, органның қалыңдығында болады (интрамуральды ганглия), сондықтан преганглиондық талшықтар ұзын, ал постганглиондық талшықтар қысқа болады. Постганглионарлы талшық органмен байланысады. Преганглионарлы және постганглионарлы нейрондарда және олардың парасимпатикалық жүйке жүйесінің талшықтарында медиатор ацетилхолин болып табылады.
Метасимпатикалық нерв жүйесі. Автономды жүйке жүйесінің метасимпатикалық бөлімінде ас қорыту, тыныс алу жүйелерінің, жүректің, қуықтың, простата безінің интрамуральды нейрондары оқшауланған. Бұл бөлім, кейбір физиологтардың пікірінше, толық дербестікке ие, яғни орталық механизмдердің әсерінен тәуелсіз. Ол жергілікті рефлекстер негізінде жұмыс істейді, олардың негізін орталық нейрондармен байланыссыз ВЖЖ жасушалары құрайды.
МЖЖ қызметінің негізінде функционалдық модуль жатыр: сенсорлық нейрондар, тоникалық нейрондар, мотонейрондар, интернейрондар, осциллятор-жасушалар. Осциллятор жасушасы-модульдің негізгі жасушасы. Ол белгілі бір ырғақта өздігінен қозғалады, әсер ету потенциалын қойылма нейрондары арқылы аксоны бұлшықет жасушасымен байланысатын мотонейронға жібереді. Осциллятор жасушасы неғұрлым белсенді болса, мотонейронның тежелуі соғұрлым айқын болады. Осциллятор-мотонейрон жүйесі модуляцияланған:
✓ холинергиялық синапс арқылы немесе оның соңында (аксо-аксональды тежеу) мотонейронға әсер ететін афферентті нейрондар бұлшықет жасушасына ингибиторлық әсерді алып тастайды;
✓ парасимпатикалық және симпатикалық постганглиондық талшықтар юойынша нейронға әсер ету арқылы мотонейронның жағдайы модуляцияланады.
МЖЖ-нің нейрондары ішінде пуринергиялық-холиноргиялық, адренергиялық, серотонинергиялық, гистаминергиялық нейрондар болуы мүмкін.
32.Ішкі сөлініс бездері реттелісіндегі кері байланыс принципі,
Адам және жануарлар организмі дамудың «онтогенез» деп аталатын циклін бастан өткізеді. Онтогенез дегеніміз жұмыртқа клеткасы ұрықтанғаннан бастап ағза өлгенге организм дейінгі аралықтағы даму кезеңі. Онтогенездік дамудың біраз уақыты жатырда өтеді, оны антенатальдық немесе пренатальдық онтогенездік даму деп атайды. Дамудың келесі сатысы организм туылғаннан бастап өлгенге дейінгі аралықты қамтиды. Мұны постнатальді онтегенездік даму деп атайды. Онтегенездік дамудың барысында дененің массасы мен көлемі ұлғайып, жеке мүшелері өседі. Мұнымен қатар көптеген сапалық өзгерістер – организмінің жекелеген физиологиялық жүйелері қалыптасып дамиды. Тұқым қуалаушылықтың ақпараттық механизмдері ағза дамуының бастапқы кезеңінде –ақ іске қосылып, ағзаның одан әрі дамуы мен қалыптасуында аса маңызды роль атқарады. Зат алмасу процесінің тұрақты жүруі мен жасушалардың қалыпты қызмет атқаруы – ішкі сұйықтың (қан, лимфа, ұлпалық, сұйық,т.б.) химиялық құрамы мен физикалық және химиялық қасиеттердің тұрақтылығына тікелей байланысты. Денедегі ішкі сұйық заттардың жиынтығын К.Бернар ағзаның «ішкі ортасы» деп атаған.
Американ физиологы У.Кеннон бұл концепцияны ұлғайтып, одан әрі дамытты. Ол ішкі ортаның тұрақтылығын реттейтін механизмдер мен жүйелерді зерттей отырып, организмнің ішкі ортасының химиялық құрамы мен оның физикалық және химиялық қасиетін тұрақты сақтауға бағытталған қасиетін «гомеостаз» (грек сөзінен homoios- тәрізді, stalls- тұрып қалу, қозғалмайтын) деп атады.
Биология мен медицина ғылымдарының табыстары гомеостаз туралы көзқарасты одан әрі кеңейте түсті. Гомеостазды тұрақты сақтауға организмнің барлық жүйелері қатысатын болса, өз кезегінде, гомеостаз жүйелердің қалыпты қызмет атқаруына ықпал етеді. Егер ағзаның ішкі ортасының химиялық құрамы мен физикалық және химиялық қасиеттері өзгеретін болса, оларды тұрақтандыруға бағытталған көптеген физиологиялық жүйелер де біртіндеп активтеніп, іске қосылады. Мысалы, жасушадан тыс ортада судың мөлшері азайып кетсе, қандағы вазопрессин гормонының концентрациясы көбейеді. Вазопрессин- бүйрек арқылы сыртқа шығарылатын суды қайтадан денеге сіңіреді. Сонымен, денеде жүріп жатқан кез келген физиологиялық процестер эндокриндік механизмдердің қатысуымен жүреді.
Оганизмнің жатырлық дамуының бастапқы кезеңдерінде олардың физиологиялық функцияларын реттеуді дамып келе жатқан жасушалардың өз ішінде түзілетін химиялық заттар атқарады. Функцияларды реттеудің осы сияқты жолдары ағза дамуының кейінгі кезеңдерінде де сақталып, белгілі бір шектелген аумақты ғана қамтитын болады. Жоғары сатыдағы жануарлар ағзадағы ұлпалық реттелу процестері, көбіне осы жолмен жүзеге асады. Қарапайым ағзалар тіршілігінде кең тараған функцияларындағы реттеу ролін зат алмасу барысында түзілетін жасушаішілік химиялық активаторлар деп аталатын химиялық заттар атқарады. Пайда болған химиялық акиваторлар өзара жақын орналасқан бір жасушадан екіншісіне еркін таралып отырады. Эволюциялық дамудың барысында нерв жүйесі қалыптасты және көп жасушалы ағзалардың жекелеген мүшелерінің өзара үйлесімді қызмет атқаруында жетекшілік рольне ие болды. Дамудың ондай кейінгі барысында нервтік элементтердің кейбіреулер биологиялық активті заттар түзіп, оларды сыртқа шығара алатын қасиетке ие болды. Нерв жасушаларының мұндай жүйелерін нейро секреторлық жасушалар деп атайды. Кейінен эндокриндік мүшелер немесе ішкі секреция бездері пайда болып, қалыптасады. Ішкі секрециялық бездерде түзілетін секреттер бірден қанға өтіп, өздері түзілген жерден алшақ орналасқан мүшелермен жүйелерге әсер етеді.
Сонымен функцияларды реттеу жүйесі эволюциясы мына бағытты дамыған: жасушаішілік химиялық заттар, нерв жасушалары, нейросекроторлық жасушалар, эндокриндік мүшелер. Омыртқалы жануарлар ағзасында жоғары да келтірілген реттеу механизмдері барлық түрі сақталған. Бірақ, ағзаның бір тұтастық қасиетін сақтап, оны қоршаған орта жағдайымен сәйкестендіруде жүйке жүйесі ерекше роль атқарады.
Эндокриндік мүшелерге секреторлық қасиет тән, олардың мөлшері үлкен болмайды, бірақ қанмен мейлінше мол жабдықталған. Безде қан тамырлары капиллярлар торын құрайды, сондықтан безде түзілген өнімдер бірден қанға өтіп отырады. Эндокриндік бездерге гипофиз, эпифиз, қалқанша, қалқансерік бездері, айрықша без, бүйрек үсті, ұйқы және жыныс бездері жатады.
Эндокриндік бездер қызмет ерекшеліктеріне қарай екі топқа бөлінеді:
1) Біріңғай эндокриндік қызмет атқаратын бездер. Оларға қалқанша, қалқансерік бездері, гипофиз, эпифиз, бүйрек сүті бездері, плацента мен айырша без жатады.
2) Аралас қызмет атқаратын бездер. Бұл топқа ұйқы безімен жыныс бездері жатады.

33.Өкпедегі газ алмасу. Өкпелік мембрананың қасиеттері. Альвеолярлық ауа мен қан арасындағы газ алмасуды қамтамасыз ететін факторлар.
Адам мен жануарлардың газ алмасу мүшесі – екпе, – құрылысы жағынан түтікшелі – кепіршікті, паренхималы ағза. Ол тыныс жол-дарынан жөне газ алмасу бөлімінен түрады. Тыныс жолдарын брон-хы (ауа тамыр) тарамы, ал газ алмасу бөлімін – көпіршік (альевеола) бөлімі деп атайды. Бронхы тарамы арқылы ауа тазаланып, жылы-нып, дымқылданып, ионданып, альвеолаларға жеткізіледі. Альвеола тыныс жолының түйықталған соңғы бөлігі. Олардың қабырғасы ора-лымды мембранаға бекіген жүқа бір қабат жалпақ эпителий торша-ларынан түзіледі. Әр альвеола сырт жағынан тығыз орналасқан ка-пиллярлар торымен қоршалады. Окпе капиллярлары кең (диаметрі 40 мкм дейін) және тар (диаметрі 11 мкм) түзақ торлар қүрайцы. Кең түзақ капиллярларынан қан толассыз ағацы жөне ол альвеолалар кеңістігінің кеп мөлшерін қамтицы. Бүл капиллярлар түзағы бір-бірімен жалғаса келіп альвеолалық тор түзіледі. Альвеола мен капиллярдың жанасу беткейінің жалпы қалындығы бар болғаны 0,004 мм, сондықтан бұл жерде газдардың алмасуына айтарлық-тай кедергі болмайды.
Өкпеде альвеолалар саны орасан көп, сондықтан өкпенің тыныстық аумағы өте үлкен. Өкпе альвеолаларының саны 350 млн. жетеді де, олардың жалпы беткейі 100-120 м² құрайды, демек дене беткейінің мөлшерінен 100 есе артады.Тыныс алу жүйесі жануарлар дүниесінің даму жолында әр түрлі өзгерістерден өтеді. Бүл өзгерістер тіршілік ортасының жағдайлары-мен байланысты болады. Суда тіршілік ететін қарапайым организмдерде (бір торшалы және төменгі сатыдағы көп торшалы) арнаулы тыныс мүшелері болмайды. Суда еріген оттегіні олар денесін қаптаған қабықша арқылы сіңіреді. Тыныс алудың мүңдай түрін диффузиялы тыныс алу деп атайды.
Жануарлар организмінің күрделенуімен байланысты олардың жүтқыншақ қуысы қабырғаларында желбезек саңлаулары пайда бо-лады да, желбезекпен тыныс алу түрі қалыптасады. Ауыз қуысынан жүтылған су осы желбезек санлаулары арқылы жүтқыншақтан сырт-қа өтіп, тыныс алу аппараты – желбезекпен жанасады. Суда еріген оттегі желбезектің жүқа қабыргаларыңдағы қан тамырлары арқылы сіңеді, ал қан қүрамындағы көмір қышқыл газы, керісінше, суға бөлінеді. Желбезекте қарсы ағын принципі (балықтарда) орын ала-ды, сондықтан судағы оттегі тиімді пайдаланылады.
Тіршіліктің құрлыққа ауысуына байланысты атмосфералық ауамен тыныс алуға бейімделген газ алмасудың бірнеше түрі қалыптасады. Мысалы, омыртқасыздарда – кеңірдек, хордальгларда – өкпе, кейбір құрттар мен насеком личинкаларыңда – дене жабыны, жүмыр қүртгар-да – ішек арқылы тыныс алу механизмдері дамиды. Кейбір жағдайда дене жабыны (тері) арқьглы тыныстау механизмі арнаулы тыныс алу мүшелері пайда болған жануарларда да сақталады. Мысалы, жел-безек аппараты дамыған жылан балықтар өздеріне қажет оттегінің 60 пайызын, ал өкпе пайда болған бақалар – 50 пайызын тері арқы-лы қабылдайды.
Өкпенің тыныстық беткейі дене қуысында орналасады да, ол кебірсуден сақталады. Өйткені газ алмасу процесі дүрыс жүру үшін ауаның дымқыл болуы қажет.
Өкпенің екі түрі болады – диффузиялық және желдетпелі. Оның алғашқы түрінде газ алмасу диффузия арқылы атқарылады. Мүндай өкпелер шағын жондіктерде (окпелі моллюскалар, шаяндар, ормекшілер) кездеседі. Желдетпелі өкпе қүрлықты мекендейтін омырт-қалыларда болады.
Сүт қоректі жануарлар өкпесі бронхы мен альвеола тарамдарынан түзілген паренхимадан және олардың арасыңдағы денекер үлпалы қүрылым — стромадан (тосеніштен) түрады. Строма арқылы окпе паренхимасына қан мен лимфа тамырлары жөне жүйке талшықтары өтеді. Бүл мүшеде ет талшықтары болмайды, сондықтан өкпе оз бетінше керіліп – сола алмайды. Осымен байланысты эволюциялық даму процесі барысыңда өкпенің ырықсыз желдетілу механизмі қалыптасқан.
Тыныс алу механизмі алма кезек ауысып отыратын дем алу және дем шығару кезендерінен тұрады. Тыныс алудың мұңдай түрі тыныс аппаратында жоғары ылғалдылық сақтау мұқтаждығынан туған, себебі ауаның құрғақтығы газ алмасу процесін шектейтін фактордың бірі. Осымен байланысты адам мен жоғары сатыдағы жануарларда газ алмасу беткейі сыртқы ортамен жанаспай, дененің ішіңде орналасады.
Өкпе альвеолары көкірек қуысы қимылдарының арқасында желдетіледі. Дем алу (инспирация) арнаулы тыныс адыратьш еттердің -инспираторлардьщ (кок ет, сыртқы қабырға аралық еттер, шеміршек аралық еттер, қабырға көтергіш еттер, тос – бұғаналық еміздікше еттер т.б.) жиырылуының арқасында көкірек қуысының ені мен тұрқының кеңеюінің әсерінен жүреді. Аталған еттердің жиырылуының салдарынан құрсақ ағзалары кейін (төмен) ығысып, қабырғалар керіле көтеріледі. Кекірек қимылына сәйкес өкпе де керіліп, оның ішіндегі ауа сиреп, қысым атмосфералық қысымнан сынап бағанасымен 1—3 мм-ге темендейді де, сыртқы ортадан ауа екпеге сорылады. Тыныс еттері босаңсыған кезде көкірек қуысы тарылып, екпедегі ауа сығьлады да, дем шығарылады. Дем шыққан соң аз уақытқа үзіліс (тыным) байқалады. Тыныс жиілеп, терендеген кезде дем шығару (экспирация) арнаулы еттердің – экспираторлардьң жиырылуы арқасьнда жүреді. Экспираторларга ішкі қабырға аралық еттер, сыртқы және ортаңғы сегізгөз еттері, құрсақтың қиғаш және тік еттері т.б. жатады.
34.Автономдық нерв жүйенісінің парасимпатикалық бөлімі. Парасимпатикалық нерв жүйесінің құрылысы, ерекшеліктері және оның белсенділігінде туындайтын тиімділіктер.
Нерв жүйесінің вегетативті бөлігі — физиологиялық, формакологиялық және морфологиялық ерекшеліктеріне қарай симпатикалық және парасимпатикалық жүйелеріне бөлінеді
Симпатикалық жүйке жүйесі — омыртқаны бойлай орналасқан оң және сол шекаралық симпатикалық бағандардан, ганглийлерден (жүйке түйіндері), ганглийлерді өзара және жұлын эффекторларымен байланыстыратын жүйке талшықтарынан құралған адам мен омыртқалы жануарлардың автономдық жүйке жүйесінің бір бөлігі.
Парасимпатикалық жүйке жүйесі (parasympathica systematis nervosi, лат. Para – маңы, systema — жүйе, nervus — жүйке) — қызметі автономды түрде іс жүзіне асатын жүйке жүйесінің бөлігі.
Парасимпатикалық жүйке жүйесінің жүйке орталықтары ортаңғы және сопақша мида, жұлынның құйымшақ (сегізкөз) бөлімінде орналасады. Орталық жүйке орталықтарынан шыққан миелинді түйіналды (преганглионды) жүйке талшықтары жүйке ганглийлеріндегі мультиполярлы нейроциттерде аяқталып, жүйке толқындарын жеткізеді. Ганглий нейроциттерінің аксондары постганглионды миелинсіз жүйке талшықтары ретінде ганглийлерден шығып, ішкі мүшлердегі етті қабықтар мен етті қабаттарды және бездерді жүйкелендіреді. Интрамуральды парасимпатикалық жүйке түйіндері (ганглийлері) тым майда болып келеді. Оларды тек микроскоппен ғана көруге болады. Интра-муральды парасимпатикалық жүйке түйіндері жүйкелендіретін мүшелердің қабырғаларындағы кілегейлі, етті, сірлі қабықтар аралықтарында орналасады. Бұлардың преганглионды жүйке талшықтары ұзын, ал постганглионды жүйке талшықтары қысқа болып келеді. Парасимпатикалық жүйкелену тері тамырларында, тер бездерінде, түк бұлшықеттерінде, бүйрекүсті безінде, көкбауырда, бұлшықеттерде болмайды.
Метасимпатикалық нерв жүйесі ас қорыту жолдарының, қуықтың, жүректің және басқа да кейбір мүшелердің қабырғаларынды жүйке тораптары мен ұсақ ганглийлер түрінде кездеседі.
Функциясы: ішкі органдар арасындағы байланысты жүзеге асырады, жергілікті вегетативті рефлекстер.
Ағзадан алынған көптеген ішкі органдар өздеріне тән функцияларды орындауды жалғастыратыны белгілі. Мысалы, ішектің перистальтикалық және сіңу функциясы сақталады. Мұндай салыстырмалы функционалдық тәуелсіздік осы органдардың қабырғаларында вегетативтік жүйке жүйесінің метасимпатикалық бөлімінің болуымен түсіндіріледі.
Жүйке жүйесінің метасимпатикалық бөлімінің ерекшеліктері:
Өзінің нейрогенді ырғағы бар және өзіндік рефлекторлық қызметке қажетті буындардың толық жиынтығы бар: сезімтал, аралық және эффекторлы нейрондары тиісті медиаторлық қамтамасыз етілген.
Шектеулі: кейбір ішкі органдарды ғана қамтиды.
Өз сенсорлық элементтері бар (механикалық-, хемо-, термо-, осморецепторлар), олар өздерінің ішкі желілеріне иннервацияланатын органның жай-күйі туралы ақпаратты жібереді, сондай-ақ сигналдарды ОЖЖ-де беруге қабілетті.
35.Циркадтық ырғақты реттеудегі эпифиздің эндокринді ролі.
Эпифиз жеткіліксіз зерттелген безге жатады . Төменгі сатыдағы жануарларда ( кесіртке , сүйекті амфибия , қосмекенділер ) эпифиз бас тың төбе аймағында орналасқан . Оның үстінде тек жұқа дәнекер тінмен жабылған тесік болады . Қабылдағыштық қызмет атқаруына байланысты оны төбе көзі деп атайды . Сүтқоректілердің эпифизі орта мидың жоталас ( дорсалды ) бөлімінде төрт төмпешіктің жоғарғы аралығындағы тереңдікте орналасқан , кей біреулер оны мидың 3 - ші қарыншасының қабырға өсіндісі деп те ата ды . Бездің салмағы 100-180 мг . Бұл бездің барын ертеден білгенімен оның қызметсы осы кезге дейін белгісіз болып отыр . Көне және орта ғасырларда эпифизді “ сана тізбегін ” ақыл - ойды бақылайтын қақпақ , интеллектінің тепе - теңдігін қамтамасыз етуші , адамның “ жаны ” ор наласқан сауыт деп есептеген . Тәжірибе арқылы эпифиздің жыныс бездерінің қызметіне қатысы бар екені ғана дәлелденіп отыр . Айталық , бала эпифизінің ісігінде уақытынан бұрын жыныстық жетілу ( мысалы , 15 айлық қызда эпи физдің ісігіне байланысты етеккір келген ) байқалады . Эпифизэкто миядан кейін жануарлардың аденогипофизі өсіп ерте жыныстық жет ілу басталады . Эпифиздің жыныс бездерінің қызметіне әсері , оның гормон бөлуімен байланысты . Эпифиз бірнеше биологиялық белсенді заттар мелатонин , серо тонин , адреналин , гистамин т.б. бөлетіні анықталды . Олардың ішінде әсіресе мелатонин күшті әсер етеді ( бұл зат көздің торлы қабатында да түзіледі ) .
Мелатониннің физиологиялық әсері .
1. Меланоцит жасушаларының қызметін тежеп , бақаның терісін түссіздендіреді .
2. Гипофиз арқылы әсер етіп жыныс бездерінің қызметін тежейді , Яғни бұл гормон сүтқоректілер организмінің репродукция қызметіне әсер етеді . Жас жануарлардың жыныстық жетілуін , ал ересек ұрғашы жануарлардың экстральдық күйлеу оралымын тежейді және жыныс безінің мөлшерін кішірейтеді . Эпифиздегі мелантонин мен серото ниннің мөлшері жарыққа байланысты . Күшті жарық сәулелері бұл гормондар мен гипофиздің жыныс гормонының мөлшерін көбейтеді . Осыған байланысты жануарлар мен құстардың жыныстық белсенділігі маусым бойынша өзгереді , жазда және көктемде жедел күшейеді .
3. Ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда эпифиз организмде био логиялық “ сағат ” ролін атқарады , яғни биологиялық үрдістердің бел сенділігі күн мен түннің ауысуына қарай өзгеріп тұрады . Мұны көптеген ми түйіспелерінің медиаторы болып есептелетін эпифиздегі серотонинге байланысты деп болжамдайды . Серотониннің түзілуі де күннің ең жарық мезгілінде көп болады .
4. Эпифиз басқа ішкі сөлініс бездерге де әсер етеді . Югославия ғалымдары оның қалқанша , қалқансерік , бүйрекүсті , ұйқы бездеріне әсері туралы көптеген мәліметтер жинаған . Жануарларға эпифиздін сығындысын енгізгенде олардың психикасы да өзгеретіні өте қызық ты ақпарат . Мысалы , тышқандар мысықтан қорықпайды , тіпті шабу ылшыл болып кетеді .
5. Эпифиз дене жылуын реттеуге ( терморегуляция ) қатысады де ген де мәліметтер бар . Кейбір ғалымдар эпифизді жоғары дәрежедегі қыртысасты жылуды реттеуші орталыққа дененің қызғанын хабар лайтын “ биологиялық термометр ” деп қарайды . 6. Эпифиз су мен тұздың , әсіресе калий тұзының алмасуына қаты сатыны анықталды . 7. Бірқатар ғалымдар эпифиз тінінен белсенді пинеалин деген зат Ты бөліп алды . Ол белок алмасуына әсер етеді . Югославтық ғалым дар басқа ішкі сөлініс бездерімен бірге эпифиз организмнің сыртқы ортаның өзгермелі жағдайына бейімделуіне қатысады деп есептейді .
36.Газдардың (О2, CO2) қан арқылы тасымалдануы. Гемоглобиннің диссоциациясы және оның түзілуіне әсер ететін факторлар. Қанның оттегілік сыйымдылығы.
Қан қан клеткаларынан және сұйық плазмадан тұрады. Қан клеткаларына эритроциттер, лейкоциттер және тромбоциттер жатады. Қанның бұл клеткалары бүкіл қанның 40-45%-ын, ал плазма 55-60%-ын құрайды.
Қан плазмасының құрамы да күрделі: оның 90%-ға жуығы су, 7-8 % белоктар, 2 % түрлі органикалық және бейорганикалық заттар. Оның құрамында белок 0,3-0,6%, май және липидтер 0,1%, 120 мг/% глюкоза қанты, 0,9% көмірсутегі, минерал заттар - натрий, калий, кальций, хлор түздары, амин қышқылдары мен полипептидтер 4-10 мг%, мочевина 10-25 мг%, түрлі ферменттер, гормондар, холестерин т. б. заттар болады.
Плазманың белоктарының негізгілеріне альбуминдер 4,5%, ά,β,γ-глобулиндер 2-3 %, фибриногендер 0,2-0,3 % жатады. Плазманың осмостық қысымы мен белсенді реакциясы қанның маңызды физикалық және химиялық қасиеттеріне жатады. Плазманың осмостық қысымы деп оның құрамындағы органикалық және бейорганикалық заттардың ерітінділерін тудыратын қысымын айтады. Плазманың осмостық қысымы ондағы минерал заттарының мөлшеріне байланысты: неғұрлым олардың плазмадағы концентрациясы көп болса, соғұрлым осмостық қысым да көп болады.
Қан клеткалары мен денедегі ұлпалардың тірлігі үшін, плазманың осмостық қысымының гүрақтылығының маңызы зор. Қанның белсенді реакциясы оның құрамындағы сутегінің иондарының концентрациясына байланысты және оны рН реакциясы (сутегінің корсеткіші) деп белгілейді. Қанның белсенді реакциясының тұрақтылығы денедегі бүкіл ферменттердің қатысуымен болатын реакциялар үшін маңызды.
Қалыпты жағдайда қанның рН = 7,36 тең, Бұл әлсіз сілтінің реакциясы. Қанның белсенді реакциясының тұрақтылығына қанның буферлік жүйесінің үлкен маңызы бар. Кейбір бейорганикалық қосындылар, белок заттары қанға келетін зат алмасуының нәтижесінде қышқыл немесе сілтілік қасиеттері бар заттармен қосылыстар жасайды. Мысалы, дене еңбегімен шұғылданғанда қанға зат алмасуынан пайда болған қышқыл заттар келеді. Қанның буферлік қасиеті гемоглобин, карбонаттар, плазманың белоктарының буферлік жүйелеріне байланысты. Бұлардың ішіндегі аса маңыздылары гемоглобиндік және карбонаттық буферлік жүйелер.
Қанның меншікті салмағы ересек адамда 1,055-1,063 кг/м₃. Жаңа туған нәрестенің қанының меншікті салмағы аздап жоғарырақ 1,060-1,080 кг/м₃. Сәбидің өмірінің алғашқы айында ол 1,050 кг/м₃ шамасына дейін төмендейді де кейіннен қайта көтеріліп ересек адамдікіндей болып, өмір бойы сол мөлшерде сақталады.
Қанның тағы да бір физикалық қасиеті - оның тұтқырлығы. Қанның тұтқырлығын судың тұтқырлығымен салыстырады. Судың тұтқырлығы 1-ге тең деп алынса, жаңа туған сәбидің қанының тұтқырлығы алғашқы күндері 10,0-14,8 болады. 1-ші айдың соңында ол 4,8 дейін төмендеп шамамен тұрақты болып, осы күйінде сақталады. Оның ауытқуы онша көп емес, алғашқы 1 жаста орта есеппен 4,6, 1-3 жасқа дейін 4,57, 3-15 жас арасында 4,61 шамасында болады. Дегенмен 8-11 жас арасында ғана қанның тұтқырлығы айтарлықтай 2,9-дан 5,5-ке дейін (орта шамамен 3,9) ауытқиды деген мәліметтер кездеседі. Қанның тұтқырлық шамасы жынысқа байланысты емес, орта есеппен алғанда ер балаларда 4,6, ал қыз балаларда 4,58-ге тең болады. Қан плазмасының тұтқырлығы оның жалпы тұтқырлығына қарағанда аз, не бары 1,88.
Сонымен, қанның құрамы, оның мөлшері, физикалық және химиялық қасиеттері шамамен алғанда тұрақты болуы тиіс. Бұл тұрақтылықты жүйке жүйесі мен гуморальдық жүйелер реттейді. Адамның қанының температурасы тұрақты болады. Бір тәуліктің ішінде баланың денесінің температурасы 36,6-37°С шамасында ғана өзгереді. Температураның аз мөлшерде көбейгені - денедегі аурудың белгісі. Ал температура төмендесе адамның "әлі құриды", яғни әлсіздік байқалады. Қан бауырда және бұлшық еттерде жылытылып, теріде салқындатылады. Қанның мөлшері мен құрамының жасқа байланысты өзігерістері. Жаңа туған сәбидің қанынның мөлшері дене салмағымен үйлестіре алғанда, жасы үлкен балалар мен ересек адамдардан анағұрлым көп. Қанның жалпы тұтқырлығы алғашқы күндері жоғары болып, 1-ші айдың соңында томендейді де, осы мөлшерде шамамен тұрақталады, бірақ қан құрамындағы клеткалардың санына байланысты өзгермелі келеді. Ал қанның плазмасының тұтқырлығы 4 жасқа дейін төмендеп, содан кейін ғана түрақтанады. Қанның құрамында кейбір заттардың мөлшерінің бала денесіне жеткіліксіз екенін баланың тамақ талғауынан білінеді. Мысалы, кальций жетіспеген жағдайда балалар бор, көмір, үйдің қабырғасындағы әкті, балшықты жейді, ал глюкоза жетіспесе, тәтті тағамдарға зауқы тартады. Сыртқы ауада оттегі жетіспегенде көптеген балаларда "биіктік ауруы" пайда болады: әлсіздік байқалады, басы жиі ауырады, ұйқы "басады" (ұйқышыл болады). Ал егер оттегінің жетіспеушілігі ұзаққа созылса, балада селқостық күшейіп, өмірге қызығудан айырылады, есінен танған адам сияқты жүреді, тіпті өліп кетуі де мүмкін.
Қанның құрамындағы белоктың түрлерінің бір-біріне қатынасының да жас айырмашылықтары бар. Айталық, жаңа туған сәбидің қанындағы альбумин 57,71 - 56,78%. Қанның құрамындағы белоктың түрлерінің мөлшерінің де жас айырмашылықтары бар: глобулиндері 42,29 - 43,22%. Альбуминдері 6 айға дейін біртіндеп көбейеді (59,25%), 3 жаста 58,97 %. Ал глобулиндері төмендейді де, 3 жастап аса тұрақталады. 7-15 жаста ересек адамның альбумині мси глобулииінің қатынасындай болады. Қандағы глобулиндер бала туған сәтте жоғары болады да 1 жастан әрі төмендейді. Глобулиндердің түрлерінің мөлшері де осы зандылықта байқалады. Глобулиндер жарты жасқа дейін жоғары (4,23-5,43%) болып, 3 жаста 3,09% болады; ά-глобулиндердің мөлшері алғашқы жарты жылда жоғарырақ (10,73-11,45%), ал 7 жастан аса ересектердегідей (9,20-9,98%) болады. Β-глобулиндер де туған кезде жоғары болып, 7 жастан аса ересек адамдардағы мөлшерге жуықталады. γ-глобулиндер туған кезде көп болады да, алғашқы 3 айда ұрықтық глобулиндер ыдырап 3 жаста ересектердей 17,39 % болады.
Минерал тұздарының жалпы мөлшері ересек адамда 0,90-0,95%. Мұның ішінде калий, натрий, кальций, фосфор, мыс, Үлгі:Кремний, титан, марганец, темір т. б. көптеген элементтер бар. 3 жасқа дейін калий, кальций, натрий тұздарының мөлшері аздап жоғары болып, 6 жастан кейін тұрақталады. Эритроциттер. Қанның пішінді элементтеріне эритроциттер, лейкоциттер және тромбоциттер жатады. Бұлардың ішіндегі ең көбі эритроциттер, яғни қанның қызыл клеткалары. Олардың саны адамнын жынысына байланысты: ер адамда 1 мкл қанда 4,5-5 млн., әйелде 4-4,5 млн. Қанның қызыл клеткалары ядросыз, диаметрі 7-8 мкм, ал қалыңдығы 2 мкм. Эритроциттердің пішіні екі жағы ойыңқы келетін линза іспетті болады Мұндай пішін клетканың бетінің ауданын үлкейтіп тасымалдау қызметін атқаруын жеңілдетеді, әсіресе оттегі өкпеден дененің бүкіл клеткаларына және ұлпаларына тасуға ыңғайлы етеді. Бұл қызметі эритроциттердің құрамындағы белок заты гемоглобиннің қатысуымен орындалады.
Гемоглобин күрделі зат. Ол гем деп аталатын, құрамында екі валентті темірі бар бояулы заттан және глобин белогынан тұрады. Гемоглобин өкпе қуысында оттегімен оңай қосылып, оксигемоглобинге айналады. Оксигемоглобин организмнің ұлпаларына қанмен тасылады да, ұлпаларға келгенде оңай ыдырайды, нәтижесінде глобин мен 0₂ пайда болады. Босаған оттегі ұлпалардың клеткаларының тотығуына қатысады, ал глобин белогы ұлпаларда зат алмасуынан майда болған көмір қышқылын қосып алып карбокси-гемоглобинге айналады. Бұл да жеңіл ыдырайтын қосынды, қанмен өкпеге барып, көмірқышыл газын босатады, глобинге қайтадан оттегі қосылады. Сөйтіп гемоглобин өкпеден ұлпаларға оттегін, ұлпалардан өкпе қуысына көмір қышқыл газын тасиды. Көмір қышқыл газы деммен бірге сыртқа шығады. Оттегі мен көмірсутегін қосып алу екі валентті темірдің қасиетіне байланысты. Кейбір жағдайда (жыланның уымен немесе аиіс газымен" уланғанда) гемоглобиннің құрамындағы екі валентті темір үш валентті темірге айналып, ол С0₂ карбоглобин деп аталатын берік қосылысқа айналады, содан барып уланған адамның денесіндегі тотығуға оттегі жетіспей, гемоглобиннің көп мөлшері карбоглобинге айналғанда бала өліп қалады. Мұндай жағдайда уланған адамды жылдам оттегі мол жерге шығару қажет, сонда гемоглобин екі иалентті темірі бар дұрыс қалпына келіп, адам тірі қалады.
Эритроцитгер қан плазмасының осмостық қысымының әсеріне аса сезімтал болады. Осмостық қысымның төмендеуі эритроциттерді бұзып, оның құрамындағы гемоглобин қан плазмасына шығады. Соның нәтижесінде эритроциттер өзінің басты міндеті - оттегін тасымалдау кабілетінен айырылады. Гемоглобиннің қан илазмасына шығуын гемолиз деп атайды. Гемолиздің әсерінен қанның тұтқырлығы айтарлықтай күшейеді де, қан жүрісін киындатады. Егер қанды алып, пробирканың ішіне біраз уақыт қойса оның құрамындағы эритроциттер тұна бастайды да, бетіне қанның сары суы шығады. Эритроциттердің тұну жылдамдығы, қалыпты жағдайда ер адамда 3-9 мм/сағ, әйелде 7-12 мм/сағ шамасында болады. Эритроциттердің тұну жылдамдығы аурудың диагностикасында аса маңызды көрсеткіш. Жаңа туған сәбидің қанында 2 түрлі эритроциттер бар: а) ұрықтық эритроциттер; б) қалыпты эритроциттер. Бала туар алдында оның қанына көп мөлшерде қалыпты эритроциттер қосылады. Сондықтан жаңа туған сәбидің алғашқы сағатында 1 мм³ қанында 6,5- 7,2 млн эритроциттер болады. Өмірге жаңадан келген баланың қанына біраз шамада жаңа эритроциттер қосылады да алғашқы 5-6 сағатында 1 мм³ 6,62-7,5 млн эритроциттер болады. Бірақ алғашқы күннен бастап, ұрықтық эритроциттер ыдырап, орнына жаңа эритроциттер қосылады, сондықтан олардың саны бірінші тәуліктен бастап азая бастайды. 24 сағаттан кейін 1 мм3 қанда 6,11-7,06 эритроциттер болса, 1 аптадан кейін 5,54-6,21 млн, 10 күннен соң 4,80-5,70 млн шамасына дейін азаяды. Бұл сәбидің ұрықтық эритроциттерінің бауырда ыдырауына байланысты жағдай. Алғашқы 1-2 жаста эритроциттердің саны баланың тұрмыс жағдайына, ауа райына т.б. сыртқы және ішкі әсерлерге байланысты өзгермелі келеді. Мұндай күшті өзгерістер 5 пен 7 жас, 12 мен 14 жас арасында да байқалады. Жалпы алғанда балалардың қанындағы эритроциттердің саны құбылмалы келеді. Оның мөлшеріне баланың ұйқысы, тамағының құрамы, күн кестесінің бұзылуы да әсер етеді. Мысалы, бала жасына лайық мөлшерден аз ұйықтаса, сол күні оның қанындағы эритроциттердің саны 0,7-1,2 млн-ға дейін азаяды. Эритроциттердің құрамындағы гемоглобиннің мөлшері нәрестеде ересек адамнан жоғары болады. Егер ересек адамның эритроциттеріндегі гемоглобинді 100% деп алсақ, жаңа туған сәбидің қанындағы гемоглобин 140-145% болады яғни 100 мл қанында 17-25 г гемоглобин бар. Сонымен бірге сәбидің гемоглобиндерінің оттегін қосып алу қабілеті де аздап жоғары: ересек адамда 1 г гемоглобии 1,34 мл оттегін, ал сәбиде 1,40 мл оттегін қосып алады. Сондықтан жаңа туған сәбидің оттектік сыйымдылығы 35 мл (ересек адамда 18-21 мл) болып, зат алмасуының қарқынды өтуіне мүмкіндік береді. Екі-үш жастың арасында эритроциттердің саны 5-5,5 млн/імкл. Бұл кезде эритроциттердің диаметрі аздап кішірейеді, ал гемоглобиннің мөлшері 2 жаста 80-90 %, 3 жаста қайтадан 100 % дейін көбейеді, яғни ересек адамдардағыдай болады, ал оттектік сыйымдылығы ересектерден әлі де болса жоғары. Тек 4-6 жаста эритроциттердің саны, пішіні, мөлшері және гемоглобинінің қасиеті, оттектік сыйымдылығы ересек адамдардағыдай болады. Эритроциттердің тұну жылдамдығы жаңа туған нәрестеде 0,5 мм/сағ, туғаннан кейін біртіндеп ол артады: 1 жаста 2 мм/сағ, 2-3 жаста 3 мм/сағ, 5-6 жаста 4-5 мм/сағ, қыздарда 7-11 жаста, ер балаларда 7-13 жаста 3-9 мм/сағ болып, ересек адамдардың эритроциттерінің тұну жылдамдығына (7-12 мм/сағ) жақындайды.
Адам денесіндегі эритроциттердің өмір ұзақтығы 90-120 күндей, бірақ олар үнемі жаңарып отырады: ескілері бауырда және басқа мүшелерде ыдырап, жаңа жас эритроциттер сүйек кемігінде өндіріліп, қан айналымына қосылады. Алғашқы аптадағы эритроциттер ыдырағанда босайтын темір иондары сәбидің терісінде қор ретінде жиналады да, тотығып баланың терісі сарғыш тартады. Мұны сәбидің "сары ауруы" деп атайды, бірақ ол жұқпалы Боткиннің сары ауруына байланысты емес, қордағы темірдің тотығуынан болған. Кейіннен терідегі темір иондары жаңа қан клеткаларын түзуге пайдаланылады да, терінің түсі дұрыс қалпына келеді.

37.Симпатикалық және парасимпатикалық жүйелерінің ерекшеліктері (орталықтары, ганлгийлерінің орналасуы, нейротрансмиттері).
СИМПАТИКАЛЫҚ БӨЛІМ:

жүректің жиырылу жиілігі мен күшін арттырады;
адреналин шығарылуын ынталандырады;
қандағы глюкоза деңгейін арттырады;
қан қысымын арттырады;
бас миының, өкпенің және коронарлық артериялардың кеңеюін тудырады;
ішектің перистальтикасын және ас қорыту бездерінің (сілекей) жұмысын тежейді, тегіс бұлшықет сфинктерін азайтады;
несепағардың перистальтикасын азайтады, бұлшық етті босаңсытады және қуық сфинктерін азайтады;
бронхтар мен бронхиолдарды кеңейтеді, өкпе желдеткішін күшейтеді;
көз қарашықтарын кеңейтеді;

ПАРАСИМПАТИКАЛЫҚ БӨЛІМ:

жүректің жиырылу жиілігі мен күшін азайтады;
қандағы глюкоза деңгейін төмендетеді;
қан қысымын төмендетеді;
ішектің перистальтикасын күшейтеді және ас қорыту бездерінің (сілекей) жұмысын ынталандырады, тегіс бұлшықет сфинктерін босаңсытады;
несепағардың перистальтикасын күшейтеді, бұлшық еттер мен қуық сфинктерін босаңсытады;
бронх және бронхиолды тарылтады, өкпенің желдетілуін азайтады;
көз қарашықтарын тарылтады

Симпатикалық жүйке жүйесі — омыртқаны бойлай орналасқан оң және сол шекаралық симпатикалық бағандардан, ганглийлерден (жүйке түйіндері), ганглийлерді өзара және жұлын эффекторларымен байланыстыратын жүйке талшықтарынан құралған адам мен омыртқалы жануарлардың автономдық жүйке жүйесінің бір бөлігі.
Парасимпатикалық жүйке жүйесі — қызметі автономды түрде іс жүзіне асатын жүйке жүйесінің бөлігі.
Симпатикалық бөліктің орталығы жұлынның арқа сегменттерінде жүйке жасушалары шоғырланып орналасады. Шеткі бөліктеріне омыртқа жотасының екі бүйірінде орналасқан бір жұп симпатикалық бағанасына жатады. Симпатикалық бағанада 20-25 жүйке түйіндері бар. Жүйке түйіндері жүйке жасушаларының шоғырынан тұрады. Олардан құрсақ және жамбас қуысында орналасқан мүшелерге, ірі симпатикалық өрімдерге жүйкелер тарайды. Құрсақ қуысындағы ең ірі өрімнің жүйке түйіндерінен құрсақ қуысындағы барлық мүшелерге жүйкелер таралады.
Парасимпатикалық бөліктің орталығы ортаңғы мида, сопақша мида және жұлынның сегізкөз сегменттерінде орналасқан. Шеткі бөлімі ішкі мүшелердің маңында не тікелей өзінде жүйке өрімдері түрінде кездеседі.
Симпатикалық бөлімде қан тамырлары тарылтады, көз қарашығы ұлғаяды, жүректің жиырылуы артады, ас қорыту мүшелері тежейді, қуық босаңсиды, сілекей бездері азаяды, бүйрек үсті бездерінің гормон бөлуі күшейеді.
Парасимпатикалық бөлімде барлығы тікелей керісінше жүреді.
38.Гипофиздің алдыңғы бөлімінің гормондары және олардың басқа эндокриндік бездер функциясының реттелуіне қатысуы.

Гипофиз (гр. «һурорһуsіs» - өсінді) аралық мидың астыңғы жағына жіңішке өсінді арқылы бекінеді. Пішіні үрмебұршақ тәрізді, ересек адамдар да салмағы 0,5-0,6 г-ға жетеді. Гипофиз - безді және жүйке ұлпаларынан тұрады. Гипофиз алдыңғы, ортаңғы және артқы бөліктерден тұрады. Бұл безден бөлінетін 25 түрлі гормонның 7-еуі жеке бөлініп алынып, толық зерттелген.
гипофиздің алдыңғы бөлігі құрамы нәруыздан тұратын өсу гормонын (соматотропин) бөледі.
1)Өсу гормоны дененің, әсіресе ұзын сүйектерінің өсуіне әсер етеді;
2) нәруыздың, майдың, көмірсудың алмасуын реттейді;
3) жыныс бездерінің жұмысын қалпына келтіреді;
4) сүт безінен сүттің бөлінуін камтамасыз етеді;
5) бүйрек үсті безі қыртысының өсуіне, одан бірнеше гормондар бөлінуіне, қалқанша бездің дамуына әсер етеді;
6) кандағы темірдің тұрақтылығын сақтайды.
Соматотропин - жәй белок ацидофильдік клеткалардан түзіледі, денеде биосинтезді күшейтеді, барлық органикалық заттардың алмасуына, минералдық алмасуға, белок түзілуін, РНК синтезінің қасиетін күшейтеді, аминқышқылдарының қаннан тін клеткаларына өтуін, сіңуін тездетеді, тін мен клеткалардың өсіп дамуын қамтамасыз етеді.
Адренокортикотропин – бүйрек үсті безінің гормоны. Бездің қыртысты қабатындағы клеткаларын өсіріп, кортикостероид гормондарының, әсіресе глюкокортикоидтардың түзіліп, сыртқа шығуын үдетеді.
Тиреотропин - қалқанша тканін ұлғайтып, оның сөліністік қабілетін күшейтеді. Тиреотропин шектен тыс көп бөлінуі гипофиздік гипертиреозға әкелуі мүмкін.
Гонадотропин - екі түрлі гормоннан тұрады:
Лютропин – аналық және аталық без – тестестерон мен прогестерон гормондарының түзіліп бөлінуін күшейтеді.
Фоллитропин – анабез фолликуласын ұлғайтып, гормондар түзілуін үдетеді, қанда эстрогендерді көбейтеді және сперматогенезді тездетіп, сперматозоидтардың өсуін жеделдетеді.

39.Қан мен тіндер арасындағы газ алмасу. Қан мен тіндер арасындағы газ алмасуды қамтамасыз ететін факторлар.

Қан арқылы газдар тасымалдау. Оттегі және көірқышқыл газы бос еріген күйде белгісіз көп мөлшерде тасмалданады. Бұл ғаздардың негізгі көлемі байланысқан күйде тасмалданады. Оттегіні тасмалдаушы Нв болып табылады. Гемоглобиннің көмегімен 20 %-тей көмірқышқыл газы (карбгемоглобин) газы тасмалданылады. Көмірқышқыл газының қалған бөлігі бикарбонаттар күйінде қан плазмасына тасмалданады.

Ішкі немесе тіндік тыныс алу. Бұл сатыны да екіге бөлуге болады.

• қан мен тіндер арасындағы газдардың алмасуы;
• жасушалардың оттегіні пайдалануы және көмірқышқыл газын бөлуі.

Қанмен газдың тасымалы.

Оттегі және көмірқышқыл газы қанда екі күйде кездеседі: химмиялық байланысқан және еріген күйде . Оттегінің альвеолярляқ ауадан қанға өтуі және қаннан көмірқышқыл ғазының альвеолярлық ауаға өтуі диффузия жолымен өтеді. Альвеолярляқ ауаның және қандағы қөмірқышқыл газының және оттегінің парциалдық қысымының түрлілігі күшті қозгаушы диффузия болып табылады. Газдың молекулалары диффузия күшіне байланысты парциалдық қысымы жоғары облыстан парциалды қысымы төмен облысқа өтеді.
Оттегінің тасымалы.
Жалпы оттегі мөлшерінің ішінен, артериялық қан құрамында тек 0,3 %көлемі плазмада ерітілген, оттегі мөлшерінің қалған бөлігі эритроциттермен тасылады, ол гемоглобинмен химиялық жолмен байланысып оксигемоглобин түзіледі. Оттегінің гемоглобинмен қосылуы (гемоглобин оксигенациясы) темірдің валенттілік көрсеткішін өзгеріссіз қалдырады.
Гемоглобинды оттегімен қанағаттандыру дәрежесі, т.б., оксигемоглобиннің түзілуі, қандағы оттегі қысымына тәулді. Бұл тәулділік оксигемоглобин графигімен айқын көрсетіледі. Гемоглобиннің түзілуі оттегін коптеген факторларға тәуелділікте ауысады. Егер гемоглобинның оттегіге ауысуын жоғарлатса, онда оксигемоглобин түзілу процесі бір бағытта жүреді және диссоциация графигі солға қарай ығысады. Бұл көпнесе көмірқышқыл газының қысымы, температура төмендегенде және рН-тың негіздікке қарай ауысуында байқалады.
Гемоглобиннің оттекке өтуінің төмендеу процесі оксигемоглобиннің диссоциация бағытына қарай көп отеді, диссоциация графигі оңға қарай ығысады. Бұл көпнесе көмірқышқыл газының температура жоғарылағанда және рН-тың қышқылдыққа қарай ауысуында байқалады.
Максималды оттегі мөлшері, қанмен байлауды гемоглобиннің оттегімен толық қамтамасыз етуі, қанның оттегілік сыйымдылығы деп аталады. Олар қандағы гемоглобиннің мөлшеріне тәуелді. Бір грамм гемоглобин өзіне 1,34 мл оттегімен қосылуға икемді, сондай-ақ қан құрамында 140г/л гемоглобин қанның оттегілік сыйымдылығы 1,34 ' 140-187,6 мл немесе шамамен 19%. Веноздық және артериалдық қанда оттегі және көмірқышқыл ғазы болады.

Көмірқышқыл газының тасымалы.

Көмірқышқыл газы берілген күйде 2,5-3% тасымалданады, гемоглобин-карбгемоглобин-4-5% және көмір қышқыл тұздары 48-51% көлемі шарт бойынша, егер көмірқышқыл газ 58% көлемін шығарып веноздық қаннан аулуға болады.
Карбоангидраза-фермент, көміртегі қышқылдары дегидратация және гидратация реакцияларын жылдамдатады: СО2+Н2О=Н2СО3, осы немесе басқа бағытына, көмірқышқыл газының қысымы тәуелді болады. Капилярларда көміртегі қышқылдарының көмірқышқыл және судан түзілуі жүреді, альвеолаларда көміртегі қышқылдарының ыдырауы көмірқышқыл газының төмен қысымымен жүреді. Карбоангидраза эритроциттердің ішінде орналасады. Цианистермен қосындылары, карбоангидразаны инактивтендіреді. Сондай-ақ, бүкіл көмірқышқыл газ эритроцитте көмір қышқылдарына айналған, оны әрқашан эритроцитте қысымы нольге жақын, ол эритроцитке жаңа көмірқышқыл газының түсуін қамтамасыз етеді. Хлор ионы эритроцитке кіреді, НСО3 шығын иондары плазмада дифунділенеді. Натрий бикарбонаты шығын плазммадағы Nа иондарының НСО3 анионымен байланысу арқасында түзіліп, өкпеде осы күйде тасымалданады. Көмір қышқылы калий ионы гемоглобинді қалпына келтіруін ығыстырады және сомен натрий бикарбонатын түзіп, сонда босанып шыққан сутегі ионы гемоглобинмен байланысып Нв-Н2 гемоглобині қалпына келген түрік қалпына қайта қалыптастырады:
КНвО2 + Н2СО3 = ННв + О2 + КНСО3

Тіндердегі газ алмасу

Қан және тіндер арасындағы газ алмасу. Жасушаларда және тіндік сүйықтықтарда өттегі және көмірқышқыл газы қысымы.
Көмірқышқылдың өкпедегі парциалдық қысымының төменгі көрінісі, қаннан альвеолярлық ауаға өтуі. Эритроциттерде НСО3¯ иондарының концентрациясы төмендейді. Олар плазмадан эритроциттерге қайта орнына келіп, хлор ионы плазмаға қайта оралады.
Парциалдық қысым қөмірқышқылының көрісі. Карбаминдік байланысты негіздейді, карбогемоглобин көмірқышқыл газын береді. Оттегі, парциалдық қысымы жоғарлаған көрінісі, альвеолярлық ауа қанға диффузия жолымен өтеді. Оксигемоглобин қышқыл болып табылады. Ол калий ионын бикарбонаттан ығыстырып оларды көмірқышқылына айналдырып, карбоангидразалар әсерінен олар өте тез (1 секунд аумағында) дегидратацияланады.
40.Автономдық нерв жүйесінің метасимпатикалық бөлімі. Орналасуы. Құрылысы мен функциясының ерекшеліктері.
Метасимпатикалық нерв жүйесі ас қорыту жолдарының, қуықтың, жүректің және басқа да кейбір мүшелердің қабырғаларынды жүйке тораптары мен ұсақ ганглийлер түрінде кездеседі.
Функциясы: ішкі органдар арасындағы байланысты жүзеге асырады, жергілікті вегетативті рефлекстер.
Ағзадан алынған көптеген ішкі органдар өздеріне тән функцияларды орындауды жалғастыратыны белгілі. Мысалы, ішектің перистальтикалық және сіңу функциясы сақталады. Мұндай салыстырмалы функционалдық тәуелсіздік осы органдардың қабырғаларында вегетативтік жүйке жүйесінің метасимпатикалық бөлімінің болуымен түсіндіріледі.
Жүйке жүйесінің метасимпатикалық бөлімінің ерекшеліктері:
Өзінің нейрогенді ырғағы бар және өзіндік рефлекторлық қызметке қажетті буындардың толық жиынтығы бар: сезімтал, аралық және эффекторлы нейрондары тиісті медиаторлық қамтамасыз етілген.
Шектеулі: кейбір ішкі органдарды ғана қамтиды.
Өз сенсорлық элементтері бар (механикалық-, хемо-, термо-, осморецепторлар), олар өздерінің ішкі желілеріне иннервацияланатын органның жай-күйі туралы ақпаратты жібереді, сондай-ақ сигналдарды ОЖЖ-де беруге қабілетті
41.Гипофиздің артқы бөлігінің гормондары және олардың организмдегі маңызы.
Гипофиз (гр. «һурорһуsіs» - өсінді) аралық мидың астыңғы жағына жіңішке өсінді арқылы бекінеді. Пішіні үрмебұршақ тәрізді, ересек адамдар да салмағы 0,5-0,6 г-ға жетеді. Гипофиз - безді және жүйке ұлпаларынан тұрады. Гипофиз алдыңғы, ортаңғы және артқы бөліктерден тұрады. Бұл безден бөлінетін 25 түрлі гормонның 7-еуі жеке бөлініп алынып, толық зерттелген.
Қызметі
1) гипофиздің алдыңғы бөлігі құрамы нәруыздан тұратын өсу гормонын (соматотропин) бөледі. Өсу гормоны дененің, әсіресе ұзын сүйектерінің өсуіне әсер етеді;
2) нәруыздың, майдың, көмірсудың алмасуын реттейді;
3) жыныс бездерінің жұмысын қалпына келтіреді;
4) сүт безінен сүттің бөлінуін камтамасыз етеді;
5) бүйрек үсті безі қыртысының өсуіне, одан бірнеше гормондар бөлінуіне, қалқанша бездің дамуына әсер етеді;
6) кандағы темірдің тұрақтылығын сақтайды.

Гипофиз мидың түп жағындағы түрік ершігінде орналасқан, салмағы 0,5-0,6 г, алдыңғы, ортаңғы, артқы бөліктерден тұрады. Алдыңғысы —аденогипофиз, ортаңғысы — меланогипофиз, артқы бөлігі — пейрогипофиз деп аталады. Құрылысы және қызметі жағынан бұлар әртүрлі, сондықтан олардың әрқайсысын бөлек без деуге де болар еді.
Гипофиздің артқы бөлігі — нейрогипофиз пирамида тәрізді үлкен жасушалар — питуициттерден және гипоталамустың нейросекрециялыұқ жасушаларының талшықтарынан тұрады. Нейрогипофиздің екі гормонынын екеуі де (вазопрессин, окситоцин) гипоталамуса түзіліп, нейросекрециялық нейрондарының бойымен гипофизге жетеді де, сонда сақталады. Вазопрессин гипоталамустың супраоптикалық, ал окситоцин паравентрикулярлық ядроларында түзіледі.Олар гипофиздің 1 артқы бөлігіндегі нейрофицин затымен әрекеттескеннен соң қанға өтеді.
Вазопрессин бүйректің несеп жиналатын түтігінде судың қайтадан денеге сіңуін үдетіп, несеп көлемін (диурезді) азайтады, сондықтан да оны антиурездік гормон дейді. Вазопрессин шектен тыс азайса, несеп қалыптан тыс көп шығады (полиурия). Бұл гормон, сондай-ақ қан тамырларын тарылтып, қысымын күшейтеді. Окситоцин жатыр еттерін жиырылтады, жатырдың жиырылуы, әсіресе толғақ кезінде күшейе түседі. Бұл гормон құрсақтағы нәрестенің тууын тездетеді, сүт түзілуін, оның шығуын үдетеді.
Окситоцин – жатыр еттерін жиырылтады. Бұл гормон құрсақтағы нәрестенің тууын тездетеді, сүт түзілуін, оның шығуын үдетеді.
42.Нефрон бүйректегі құрылымдық-функциялық бірлігі.
Нефрон (nephronum, грек, nephros — бүйрек) — бүйректің құрылымдық және қызметтік бірлігі. Бүйректі миллиондаған нефрондар (бүйрек өзекшелері) құрайды. Нефрон — бүйрек денешігінен, проқсимальды және дистальды бөлімнен (түзу, ирек өзекшелер) тұрады. Бүйрек денешігі тамырлы және несепті бөліктерден құралған. Тамырлы бөлікті әкелгіш артериола, қылтамырлар (капиллярлар) торы және әкеткіш артериола кұрайды. Бұл бөлікке тазаланудан өтетін артерия қаны ағып келеді. Несепті бөлікті капиллярлар торы шумағын сыртынан қаптап тұратын бүйрек денешігінің қапшығы құрайды. Бүйрек денешігінің қапшығы екі қабат болып жатқан бірқабатты жалпақ эпителийден құралған. Қапшық қуысы проксимальды бөлім өзекшесі қуысымен мойын арқылы жалғасады. Бүйрек денешігінде капиллярлар шумағындағы қаннан, жоғарғы қан қысымының арқасында қан сұйығы қылтамырлар қабырғасы арқылы сүзіліп, бүйрек денешігі қуысына шығып, алғашқы несепке айналады. Алғашқы несеп құрамы жағынан қан плазмасынан айырмашылығы жоқ. Тек, оның құрамында қалыпты жағдайда протеиңдер болмайды. Алғашқы несеп нефрон бөлімдері арқылы ағып өткенде, оның құрамындағы керекті заттар (қант, керекті түздар, су) кері сорылып, керек емес ыдырау өнімдері (аммиак туындылары, улы, бояғыш заттар, дәрі- дәрмектер) несеп құрамына шығарылып, соңғы несепке (зәрге) айналып, нефрондардан құралған жинағыш түтікшелерге шығарылады.

43.Вегетативті функцияларды реттеудегі гипоталамустың, мишықтың, лимбиялық жүйенің, үлкен ми сыңарлары қыртысының және ретикулярлық формацияның ролі.

Вегетативті функцияларды реттеу жұлыннан бастап ми қыртысына дейін бірнеше деңгейде жүзеге асырылады.
Жұлын орталықтары. Жұлынның соңғы мойны және алғашқы екі кеуде сегменттері деңгейінде жұлын-центрі орналасқан. Одан қарашықты кеңейтетін бұлшықетті нервтендіретін нервтер, көздің дөңгелек бұлшықеті, жоғарғы қабақтың бұлшықеттері пайда болады. Осы түйіннен жүйке талшықтары мойынның жоғарғы симпатикалық түйініне, одан көз бұлшықеттеріне өтеді. Бұл талшықтардың тітіркенуі оқушының кеңеюіне, пальпебральды жарықшаның ашылуына және көз алмасының шығуына әкеледі. Бұл сегменттердің жеңілуі Хорнер синдромының дамуына әкеледі: қарашықтың тарылуы және пальпебральды жарықтар, көз алмасының ретракциясы. Жұлынның 5 жоғарғы кеуде сегментінде жүрек пен бронхты нервтендіретін нейрондар бар. Екінші нейронның денелері жұлдыздық ганглионда немесе шекаралық симпатикалық діңдерде жатыр. Олардың тітіркенуі жүрек соғысының жоғарылауына және бронхтардың кеңеюіне әкеледі. Жұлынның барлық кеуде және бірінші бел сегменттерінде дененің тамырлары мен тер бездерін нервтендіретін жасушалардың жинақталуы байқалады. Олар топографиямен және белгілі бір иннервация аймақтарымен сипатталады. Бұл орталықтардың бұзылуы тамырлардың тонусының төмендеуіне және терінің иннервирленген аймақтарындағы тершеңдіктің бұзылуына әкеледі. Жұлынның көлденең сегменттерінде дефекация, зәр шығару және жыныстық рефлекстер орталықтарын құрайтын парасимпатикалық нейрондар орналасқан.
Гипоталамус. Гипоталамус жасушаларының мидың басқа бөліктеріне қарағанда бірнеше артықшылығы бар. Бұл жасушаларда жүйке мен гуморальды реттелудің интеграциясы жүреді және олардың қанмен қоры мол: капиллярлық тор орталық жүйке жүйесінің басқа бөліктерімен салыстырғанда бірнеше есе үлкен. Капиллярлардың ерекшелігі - олардың қабырғалары ірі молекулалы қосылыстарға көбірек өтеді. Мұнда іс жүзінде гематоэнцефалдық кедергі жоқ, сондықтан гипоталамустың жасушаларына қанға енетін ірі молекулалық заттар әсер етеді. Гипоталамуста ішкі ортаның физикалық және химиялық қасиеттерінің өзгеруіне сезімтал көптеген жасушалар бар. Бұл осморецепторлар (жасуша ішіндегі осмостық қысымның өзгеруіне сезімтал), терморецепторлар және глюкоза рецепторлары. Сондықтан гипоталамус жасушаларының қозуы жүйке импульсінің келуі нәтижесінде де, қоршаған ортаның физико-химиялық қасиеттері өзгерген кезде де пайда болады.
Мишық. Мидың тітіркенуімен автономды жүйке жүйесіне тән құбылыстардың барлығы дерлік байқалады. Оны алып тастағаннан кейін: тегіс бұлшықеттердің жиырылуы, асқазан моторикасының кешеуілдеуі, ішектің мерзімді белсенділігінің өзгеруі және т.б. Мидың екі жақты (белсендіретін және тежейтін) әсер ету механизмі бар, сондықтан барлық ішкі ағзалар жүйесіне тұрақтандырушы әсер етеді. Висцеральды рефлекстерді түзетуде жетекші рөл атқарады.
Лимбиялық жүйе. Оған ежелгі кортекстің (гиппокампус, алмұрт тәрізді лоб), ескі қыртыстың (цинулат гирус) және субкортикалық құрылымдардың (амигдала кешені, таламус пен гипоталамустың кейбір ядролары) функционалды байланысты түзілімдерінің жиынтығы кіреді. Лимбиялық жүйе функциялары мен ішкі ағзалардың қызметі арасындағы байланыс оның висцеральды миының атауына негіз болды. Лимбиялық жүйе қоршаған орта жағдайларына белсенді түрде бейімделуге бағытталған барлық дерлік функциялардың құрамына кіреді: экстероцептивті және интероцептивті әсерлердің өзара әрекеттесуін қамтамасыз етеді, тамақтану тәртібін ұйымдастыруға қатысады, дененің эмоционалды жағдайын басқарады, ұйқы фазаларын өзгертуге жауап береді және организмнің мінез-құлқының бейімделуін қамтамасыз етеді.
Ми жарты шарларының қыртысы. Жүз жылдан астам уақыт бұрын В.Я.Данилевский кортекстің электрлік тітіркенуімен жүрек соғысы мен тыныс алу жиілігінің өзгеретіндігін анықтады. Кейіннен Н.А. Миславский және В.М. Бехтеров, қыртыстың тітіркенуі кезінде ішкі ағзалардың кез-келген өзгеруіне әкелуі мүмкін екендігі анықталды. Ми қыртысының маңдай бөлігінің маңызы ерекше, сондықтан алдыңғы аймақтар автономды иннервацияның жоғарғы орталықтары деп атала бастады. Олар жүрек қызметінің, қан қысымының, тыныс алу ырғағының және т.б. И.П. Павлов мидың бұл бөліктерін висцеральды анализатордың кортикальды көрінісі ретінде қарастырды.
Ретикулярлық формация. Бұл әртүрлі бағытта жүретін көптеген талшықтармен қоршалған және 1895 жылы О.Дейтерс ретикулярлы формациямен аталған жасушалардың диффузды жинақталуы. Ол медулла облонгатадан медиалды жақ бойымен оптикалық төбешіктерге және гипоталамусқа қарай өтеді, өсетін және төмендейтін бөліктерге бөлінеді. Төмен қарай түсетін бөлік, қаңқа бұлшықеттерінен басқа, ішкі ағзалардың қызметіне де әсер етеді: жүрек, қан тамырлары, тыныс алу мүшелерінің жұмысын, ас қорытуын, бөлінуін реттейді. Көтерілу бөлігі ми қыртысына активтендіретін әсер етеді. Демек, классикалық спецификалық жүйеден басқа, спецификалық емес, ол ретикулярлық формация болып табылады. Оның аяқталуы, белгілі бір афференттерден айырмашылығы, кортекстің қатаң шектеулі аймақтарына проекцияланбайды, бірақ бүкіл кортексте диффузиялық түрде таралады. Кортекстің кейбір аймақтары ретикулярлық формацияның белсенділігін тежейді, ішкі органдардан келетін маңызды сигналдар кортекске енбейді, бірақ ретикулярлық формация деңгейінде бұғатталады. Ретикулярлық жасушалар гуморальды тітіркендіргіштерге өте сезімтал және бұл олардың висцеральды функцияларды реттеуге қатысуын жеңілдетеді.
44.Қалқанша безі гормондарының жалпы сипаттамасы. Құрамында йоды бар гормондардың (Т-3, T-4) метаболизмдік қасиеті.
Қалқанша безі адам организмінің термогенезі мен метаболизмін қалқанша безінің гормондарын шығару арқылы реттейді. Темір көптеген сфералық фолликулалардан тұрады, олардың арасында парафолликулярлық жасушалар (С-жасушалар) орналасқан.
Фолликулалар фолликуланың ішінде ақуыз коллоидын шығаратын бір қатарлы секреторлық эпителий жасушаларынан (фолликулярлық жасушалар) тұрады. Коллоидта тиреоглобулин бар, ол Қалқанша безінің гормондарының синтезіне қатысады.
Қалқанша безі қалқанша безінің гормондарын белсенді түрде синтездеп, бөліп шығарған кезде фолликулалар ісініп, мөлшері ұлғаяды.
а) Қалқанша безінің гормондарының өндірісі. Фолликулалардың люменінде йод иондарының тотығуы қалқанша пероксидаза және сутегі асқын тотығы ферменттері арқылы организация реакциясының әсерінен жүреді. Белсенді йод атомдары тиреоглобулин молекуласындағы тирозин қалдықтарымен қосылып, нәтижесінде йодитрозиндер (моно- немесе диодотирозин) түзіледі. Әрі қарай, қалқанша пероксидаза иодирозин қалдықтарымен эфир байланысы арқылы қосылып, байланыс реакциясы нәтижесінде T3 және T4 гормондарын синтездейді (йод атомдарының санына байланысты). Содан кейін, Қалқанша безінің гормондарын қанға жіберуге болады, ал тиреоглобулин қайтадан фолликулярлық жасушаларға түседі. Қалқанша безінің гормондарының синтезі төмендегі суретте көрсетілген.
б) Қалқанша безінің ынталандыратын гормоны (ТТГ). Қалқанша безінің ынталандырушы гормоны (ТТГ) қалқанша безінің қызметін оның рецепторлары арқылы реттейді, олар фолликулярлық жасушалардың базальды-бүйір бетінде орналасқан G-ақуыздармен байланысқан 7-трансмембраналық рецепторлар. Қалқанша безін ынталандыратын гормонды рецепторлар аденилатциклазаны белсендіретін G-ақуызының альфа суббірлігімен қосылып, циклдік аденозин монофосфатының (цАМФ) өндірісін арттырады.
Осының арқасында тироглобулин фолликуланың люминесінен ұсталып, жасуша ішінде лизиске ұшырайды, нәтижесінде синтезделген гормондар жүйелік айналымға түседі. Сондай-ақ, TSH фосфолипазаны ынталандырады, фосфатидилинозитолдың ыдырауын тездетеді. Гипоталамуста пайда болған тиротропинді босататын гормон (тиролиберин) гипофиздің TSH секрециясын ынталандырады.
Қалқанша безінің гормондарының шамадан тыс мөлшері оның T3 рецепторларын белсендіру арқылы гипофиздің TSH түзілуін төмендетеді. Қалқанша безінің гормондарының қызметі инсулинге ұқсас өсу факторы-1, эпидермистің өсу факторы, трансформацияланатын өсу факторы-β, эндотелин және әртүрлі цитокиндермен реттеледі.
г) Қалқанша безінің гормондарының тасымалдануы және метаболизмі. Қалқанша безі T3-тен T3-тен 20 есе көп бөледі. T3 жартылай шығарылу кезеңі T4-ке қарағанда қысқа. Олардың екеуі де плазма ақуыздарымен байланысады, нәтижесінде айналымдағы гормондардың мөлшері артады, олардың шығарылуы баяулайды, белгілі бір ұлпаларға жеткізілу реттеледі. Бұл плазма ақуыздары тироксинмен байланысатын глобулин, транстиретин және альбумин. Тироксинді байланыстыратын глобулиннің қалқанша безінің гормондарына ең үлкен жақындығы бар; және оның плазмадағы концентрациясы төмен болғанымен, ол барлық қалқанша безінің гормондарының шамамен 80% байланыстырады. Альбумин, керісінше, аффиниттің ең төменгі деңгейіне ие, бірақ плазмада көп мөлшерде болады. Транстриретин гормондардың ең аз үлесін тасымалдауға жауап береді. T4-ті T3-ке айналдыратын бірнеше деиодиназалар бар. I типті деиодиназа негізінен қалқанша безінде, бауырда және бүйректе T4-ке ең төменгі жақындығын көрсетеді. II типті деиодиназаның T4-ке жоғары жақындығы бар, ол негізінен гипофиз, мида, қоңыр майда, сонымен қатар қалқанша безде локализацияланған. III типті деиодиназа T3 және T4-ті кері T3-ке айналдырады. T4-тің T3-ке ауысуы бірнеше себептермен бұзылуы мүмкін, оларға ораза, жүйелік аурулар, жарақат, ауыз қуысының контрастын күшейту және кейбір дәрі-дәрмектер жатады.
д) Қалқанша безінің гормондарының әрекеті. Қалқанша безінің гормондары жасушаға спецификалық тасымалдаушылар арқылы немесе пассивті диффузия арқылы енеді. Олар негізінен ядролық рецепторларға әсер етеді, дегенмен олар плазмалық мембранаға да әсер етіп, митохондриялық ферменттерге де әсер етеді. Ядрода гормондар а-және β-ядролық қалқанша рецепторларымен жоғары аффиндімен байланысады. Әрбір рецептордың әртүрлі деңгейдегі органдарда көрінетін өзіндік изоформасы бар. Қалқанша безінің ядролық рецепторлары қалаған геннің активтену орындарында орналасқан тиреактивті элементтер деп аталатын ДНҚ-ның белгілі аймақтарымен байланысады. Рецепторларды активтендіру ген транскрипциясын ынталандыруы немесе басуы мүмкін. T3 рецепторларға аффинділігі T4-ке қарағанда жоғары.
45.Бүйректің қанмен қамтамасыз етілуі, оның реттелуінің ерекшеліктері. Бүйректегі қан ағысын тұрақтандыратын жүйе.
Бүйректің қанмен қамтамасыз етілуі. Бүйректің қанмен қамтамасыз етілуі әдетте жүректің 22% немесе 1100 мл / мин құрайды. Бүйрек артериясы хилум аймағында бүйрекке терең еніп, біртіндеп тармақталып, аралық аралық конверттерді, интерлобулярлық (радиалды деп те аталады) артерияларды қалыптастырады, сонымен қатар артериолаларды әкеледі. Олар шумақтық капиллярларға жалғасады, мұнда ақуыздарды қоспағанда, үлкен көлемдегі сұйықтық және көптеген заттар сүзіліп, несеп түзіле бастайды (жоғарыдағы суретті қараңыз). Әрбір шумақтың капиллярларының дистальды ұштары қосылып, екінші реттік капиллярлық тордың - бүйрек түтікшелерін қоршап тұрған перитубулярлы капиллярлардың бастауы ретінде қызмет ететін эфферентті артериол түзеді.
Бүйректің қанмен қамтамасыз етілуі тамырлардың екі рет бөлінуіне байланысты шумақтық және перитубулярлық капиллярлардың торларына бөлініп, бір-бірінен эфферентті тамырлармен бөлінген, бұл екі капиллярлық торларда да гидростатикалық қысымды реттеуге мүмкіндік береді. Гломерулярлық капиллярлардағы жоғары (шамамен 60 мм.с.б.) гидростатикалық қысым сұйықтықтың тез сүзілуіне ықпал етеді, ал перитубулярлы капиллярлардағы төменгі қысым (шамамен 13 мм.с.б.) сұйықтықты тез сіңіруге мүмкіндік береді. Кіретін және шығатын тамырлардың қарсылығын өзгерте отырып, бүйрек екі капиллярлық торлардағы (шумақтық және перитубулярлық) гидростатикалық қысымды реттей алады, осылайша дененің гомеостатикалық сұраныстарына жауап ретінде шумақтық сүзілу, түтікшелі реабсорбция жылдамдығы немесе екі параметр өзгереді.
Перитубулярлы капиллярлар қанды артерия тамырларына параллель өтетін тамырларға жеткізеді, біртіндеп интерлобулярлық конверттерге, интербарбарлық және бүйрек веналарына жиналып, бүйректі бүйрек артериясы мен несепағардың қасында қалдырады.
Интраренальды кері байланыс тетіктері қан қысымының үлкен ауытқуларына қарамастан бүйрек қанының және GFR салыстырмалы тұрақтылығын қалыпты жағдайда сақтайды. Бұл механизмдер басқа жүйелерге тәуелсіз оқшауланған бүйрек препаратында да жұмыс істейді. ГФР мен бүйрек қанының бұл салыстырмалы тұрақтылығы өзін-өзі реттейді.
Бүйректерді қоспағанда, басқа тіндердің көпшілігінде қан ағынын өзін-өзі реттеудің негізгі міндеті - оттегі мен қоректік заттардың қалыпты деңгейін ұстап тұру және қан қысымының ауытқуы кезінде қалдықтарды шығару. Бүйректе қанмен қамтамасыз етудің қалыпты деңгейі осы функциялар үшін қажет болғаннан әлдеқайда жоғары. Бүйректегі өзін-өзі реттеудің негізгі мақсаты - салыстырмалы түрде тұрақты ГФР ұстап тұру және бүйректің су мен еріген заттардың шығарылуын дәл бақылауға мүмкіндік беру. GFR әдетте адамның өзін-өзі реттейді (яғни салыстырмалы түрде тұрақты), адамның қалыпты жұмысына байланысты қан қысымының айтарлықтай ауытқуымен. Мысалы, қан қысымының ауытқуы 75-тен 160 мм сынап бағанасына дейін. Өнер. GFR-ді бірнеше пайызға ғана өзгертеді. Жалпы, бүйректегі қан ағымы ГФР-мен қатар өзін-өзі реттейді, бірақ кейбір жағдайларда ГФР-нің өзін-өзі реттеуі тиімдірек болады. а) бүйректе экскреция процесінің едәуір ауытқуын болдырмауға ГФР-нің өзін-өзі реттеуінің маңызы.
Бүйректегі өзін-өзі реттеу механизмдері 100% тиімді емес, бірақ олар қысымның өзгеруіне байланысты бүйрек арқылы су мен еріген заттардың шығарылуының айтарлықтай ауытқуын болдырмауы мүмкін. Өзін-өзі реттеудің маңыздылығын сүзудің салыстырмалы ауытқуын, түтікшелік реабсорбцияны және зәр шығаруды өзін-өзі реттеу механизмдері болмаған кезде бүйректің белсенділігін сандық бағалау арқылы түсінуге болады. Әдетте GFR тәулігіне 180 л құрайды, түтікшелі реабсорбция тәулігіне 178,5 л құрайды, несеппен күн сайын 1,5 л сұйықтық алынады. Өзін-өзі реттеу болмаған кезде және қан қысымының салыстырмалы түрде аздап жоғарылауы (100-ден 125 мм сынап бағанасына дейін), сонымен қатар GFR шамалы 25% -ға жоғарылайды (тәулігіне 180-ден 225 л-ге дейін). Егер реабсорбция деңгейі өзгеріссіз қалса (тәулігіне 178,5 л), шығарылатын зәрдің тәуліктік көлемі 46,5 л құрайды (сүзу мен реабсорбция арасындағы айырмашылық). Бұл жағдайда шығарылатын зәрдің мөлшері 30 еседен астамға артады.
Плазманың көлемі тек 3 л болатындықтан, мұндай өзгеріс қан көлемін тез төмендетеді. Алайда, шын мәнінде, қан қысымының мұндай өзгеруі несептің көлеміне екі себеп бойынша әлдеқайда аз әсер етеді: (1) бүйректегі өзін-өзі реттеу ГФР-де елеулі өзгерістердің дамуын болдырмайды, ол міндетті түрде ол болмаған кезде болады; (2) қосымша адаптивті механизмдер түтікшелерге GFR жоғарылауына сәйкес реабсорбцияны арттыруға мүмкіндік береді. Бұл құбылыс шумақтық түтікті тепе-теңдік деп аталады. Реттеудің арнайы механизмдеріне қарамастан, қан қысымының ауытқуы бүйрек арқылы су мен натрийдің бөлінуіне айтарлықтай әсер етеді, оны сұйықтықтың көлемі мен қан қысымын реттеудің маңызды факторы болып табылатын прессорлы диурез немесе прессорлы натриурез деп атайды.
46.Қан айналымының функциялық сипаттамасы. Жүректің қақпақшалары.
Атриовентрикулярлық қақпақшалар. АВ клапандары (үш жармалы және митральды) систола кезінде қарыншадан жүрекшеге қан ағып кетуіне жол бермейді. Жарты клапандар (қолқа және өкпе) диастола кезінде қанның қолқа мен өкпе артериясынан жүректің қарыншаларына ағуына жол бермейді. Клапандар пассивті түрде жабылады және ашылады. Бұл дегеніміз, қысым градиенті қанның кері ағуына мүмкіндік берген кезде клапандар жабылады, ал қысым градиенті қанның қажетті бағытта ағуына мүмкіндік берген кезде ашылады. Жіңішке А-В клапанының қақпақтарында құлау үшін қанның кері ағымы қажет емес, ал үлкен жарты клапан клапандарының құлауы үшін бірнеше миллисекунд ішінде қанның жылдам және күшті кері ағымы қажет екендігі қызықты.
Папиллярлы бұлшықеттің қызметі. Суретте ұзын сіңірлі жіптердің көмегімен АВ клапандарының парақшаларына бекітілген папиллярлы бұлшықеттер көрсетілген. Папиллярлы бұлшықеттер қарыншалық қабырғаның жиырылуымен бір мезгілде жиырылады, бірақ барлық үміттерге қарсы олар қақпақшалардың ұрылуына ықпал етпейді. Керісінше, олар клапан сүйектерін қарыншаларға қарай тартып, олардың систола кезінде жүрекшеге қарай томпиып кетуіне жол бермейді. Сіңір жіпшелерінің зақымдануы немесе папиллярлы бұлшықеттердің параличі парақ клапандарының бұзылуына және жүрек жеткіліксіздігінің дамуына әкеледі.
Қолқа мен өкпе артериясының клапандары. Жартылай ай және АВ клапандарының жұмыс істеу шарттары әр түрлі. Біріншіден, систоланың соңындағы артериялардағы жоғары қысым жартылай айшық клапандарының күрт және қатты жабылуына әкеледі, ал АВ клапандары жұмсақ және тыныш жабылады. Екіншіден, тесіктердің диаметрі кішірек болғандықтан, шығару кезеңінде жартылай айдарлы қақпақшалар аймағында қанның қозғалу жылдамдығы өте жоғары. Керісінше, толтыру кезінде қанның кең A-B тесіктері арқылы қозғалу жылдамдығы әлдеқайда төмен. Сонымен, қанның жылдам соғылуы мен тез шығарылуының салдарынан жартылай айшық клапандарының шеттері АВ клапандарының парақшаларына қарағанда әлдеқайда үлкен механикалық кернеулерге ұшырайды. Ақырында, АВ клапандары жартылай айшық клапандары жетіспейтін сіңір сымдарының көмегімен бекітіледі. Сондықтан жартылай айдау клапандарының құрылымдық негізі айтарлықтай физикалық күш салуға төтеп бере алатын ерекше мықты және икемді талшықты ұлпа болуы керек.
47.Кальций алмасуының реттелісі, қалқанша мен қалқанша маңы бездерінің ролі.
Адамның қалқанша маңы бездері - ұзындығы 3-8 мм, ені 2-5 мм, қалыңдығы 0,5-2 мм қызыл немесе сарғыш-қоңыр сопақ денелер. Дені сау адамның барлық төрт бездерінің салмағы 0,05-тен 0,3 г-ға дейін болады.Кейде олардың қалыптан тыс орналасуы байқалады. Әдетте төрт без кездеседі, бірақ екі, тіпті 12 без туралы хабарламалар бар. Кейде бұл бездер қалқанша безінің жоғарғы полюсінен жоғары орналасады. 10% -дан аз жағдайда олар қалқанша безінің үштен бір бөлігінде, шамамен жартысында - оның ортаңғы үштен біріне немесе одан да төменіне қарай орналасады. Қалқанша маңы бездері қалқанша безінің төменгі артериясының тармақтарымен қамтамасыз етілген, қан тамырларымен бірге жүретін қайталанатын және жоғарғы көмей нервтерімен нервтендірілген және вазомоторлық функцияны орындай алады. Лимфа тамырлары мен қалқанша маңы бездерінің бай торының болуы гормонның шығуы тек веноздық тор арқылы ғана емес, сонымен қатар лимфа жүйесінің арналары арқылы жүретіндігін көрсетеді. Қалқанша маңы безінің гистологиялық суреті өмірдің әр кезеңінде әр түрлі болады. Олардың көпшілігі - негізгі жасушалар деп аталатын, ядросы жақсы боялған цитоплазмасы бар дөңгелек жасушалар. Екінші типтегі жасушалар «қараңғы жасушалар» деп аталады. Кейінірек, шамамен 7 жаста, үшінші типтегі жасушалар пайда болады - «оксифилді». Жыныстық жетілу кезінде қалқанша маңы бездері ересек адамның мөлшері мен құрылымына ие болады. Қартайған кезде паренхиманы көбінесе май тіндері алмастырады. Дәнекер тіннің өсуі байқалады және жасушалар цилиндрлік пішінді алады, олар көбінесе альвеолярлы құрылымдар түзеді. Қалқанша маңы бездерінің кейбір жасушаларында ацидофильді, эозинофильді түйіршіктер кездеседі.
Қалқанша маңы бездерінің болмауы өмірмен үйлеспейді. Қалқанша маңы бездері 1924 жылы Коллиппен алғаш рет оқшауланған паратгормон немесе паратгормон деп аталатын белокты зат түзеді. Ересек адамның денесінде 1160 г кальций бар, бірақ оның тек 0,3 г-ы айналымдағы плазмада. Осылайша, кальцийдің барлығы дерлік сүйектерде фосфат пен карбонат тұздарының ерімейтін комплексі түрінде болады. Плазмадағы кальций перифериялық жүйке жүйесінің қозғыштығын реттеуге және қан ұю жүйесінің қалыпты механизмін сақтауға қатысады. Ересектердегі кальцийдің қалыпты қажеттілігі тәулігіне 0,5-1 г, балалық шағында 1,5 г, жүктілік және лактация кезінде шамамен 2 г құрайды.
Кальцийдің сіңірілуі жіңішке ішектің жоғарғы бөлігіндегі әлсіз қышқыл ортада жүреді және D дәруменімен ынталандырылады. кальций оны тамақпен жеткіліксіз қабылдағанда, Д витаминінің жетіспеушілігінде, сондай-ақ ерімейтін кальций сабындарының пайда болуында пайда болуы мүмкін (мысалы, стеаторея, обструктивті сарғаю кезінде). Сау адамның фосфорға деген тәуліктік қажеттілігі 1,5-3 г құрайды.Оның сіңуі кальциймен қатар ішекте де болады.
Қан сарысуындағы кальцийдің қалыпты мөлшері 9-11 мг% құрайды, оның 5 мг% иондалған (кальций фосфаты және карбонат), 2 мг% иондалған және 4 мг% протеинмен байланысқан кальций. Паратгормон гормоны негізінен иондалған кальций фракциясына әсер етеді. Қан сарысуындағы фосфордың қалыпты деңгейі 10-15 мг аралығында.
Қан сарысуындағы фосфор үш фракциямен ұсынылған: 1) липоидты фосфор - 8 мг%, 2) фосфор эфирлері - 1 мг және 3) бейорганикалық фосфор - 3-5 мг%, бұл паратгормон мен өсу гормонының бақылауында. Кальций мен фосфордың бөлінуі ішек пен түнде жүреді. Қан сарысуындағы кальций деңгейінің 7 мг% -дан төмендеуімен оның несеппен шығуы тоқтайды. Сүйектер тек пассивті депо ғана емес, сонымен қатар кальций мен фосфордың метаболизм қоры. Остеобласттар коллаген талшықтары мен мукопротеидтерден тұратын ақуыз матрицасын - остеоидты түзеді, сонымен қатар фосфор қышқылын органикалық қосылыстардан бөліп алу арқылы нашар еритін кальций фосфат тұздарының түзілуіне және олардың матрицаға түсуіне ықпал ететін сілтілі фосфатаза түзеді. Остеокласттар кальций тұздарының еруіне, яғни сүйек тіндерінің минералдануына ықпал етеді. Сүйек матрицасының түзілу процесі және оның минералдануы ағзаға ақуыздың жеткіліксіз түсуі, D дәруменінің, эстрогендердің, андрогендердің, STH, тирокальцитониннің жетіспеуі, сондай-ақ паратгормон, глюкокортикоидтар мен тиреоидты гормондардың көптігі жағдайында бұзылады.

48.Шумақтық фильтрацияның механизмдері, біріншілік несептің құрамы.

Гломерулярлық фильтрация капиллярлық қабырғаға керісінше әсер ететін күштерді қолдану нәтижесінде жүзеге асырылады. Ультра сүзуге ықпал ететін күш (шумақтық капиллярлардағы гидростатикалық қысым) жүйелік қан қысымымен анықталады және ағып жатқан және ағып жатқан артериолалардың тонусына байланысты.
Ультра сүзуге қарсы негізгі күш - бұл капилляр плазмасында жоғары концентрацияда болатын және Боумен кеңістігінде ультрафильтратта мүлдем жоқ ақуыздардың концентрация градиенті тудыратын онкотикалық қысым. Сүзілуге шумақтағы қан ағымының жылдамдығы, Боумен кеңістігіндегі гидростатикалық қысым және шумақтық капиллярлық қабырғалардың өткізгіштігі әсер етеді. Гломерулярлық фильтрация жатырішілік өмірдің шамамен 9-шы аптасынан басталса да, ұрықтың қалыпты жұмыс істеуі бүйрек жұмысына байланысты емес, өйткені плацента осы кезде негізгі шығарушы орган қызметін атқарады.
Туылғаннан кейін шумақтық сүзілу жылдамдығы (GFR) дененің өсуіне қарай біртіндеп өседі (яғни шамамен 18-20 жасқа дейін). Балалардағы және ересектердегі ГФР салыстыруын жеңілдету үшін бұл көрсеткішті дене бетіне салмағы 70 кг ересек адамда (1,73 м2) білдіру әдетке айналған. Алайда, мұндай есептеумен де баланың ЖТЖ ересек құндылықтарға 3 жастан кейін ғана жетеді. ГФР қан сарысуындағы креатинин деңгейімен өлшенуі мүмкін. Креатинин бұлшықет метаболизмі кезінде түзіледі. Оның өндірісі салыстырмалы түрде тұрақты, ал экскрециясы шумақтағы сүзілу арқылы жүзеге асырылады (бірақ бүйрек жетіспеушілігінде түтікшелі секреция да маңызды болады). Сусыздану дәрежесі мен азоттың тепе-теңдік күйі әсер ететін мочевина азотының қандағы концентрациясына қарағанда, сарысулық креатинин деңгейі ең алдымен бүйрек шумақтары қызметіне байланысты.
Қан сарысуындағы креатинин концентрациясы тек тұрақты күйде GFR бағасын ұсынады. Мысалы, ануриямен жедел бүйрек жеткіліксіздігі басталған кезде креатинин деңгейі бүйрек функциясының жеткіліксіздігіне қарамастан қалыпты болып қалуы мүмкін. Мұндай клиникалық жағдайда бүйрек қызметін бағалау үшін қан сарысуындағы креатинин деңгейін пайдалану мүмкін емес, өйткені бұл деңгей GFR 30-40% төмендегеннен кейін ғана өсе бастайды. ГФР-ді дәл анықтау үшін капиллярлық қабырға арқылы еркін сүзілетін және түтікшелерде қайта сіңірілмейтін немесе бөлінбейтін заттың клиренсін сандық өлшеу қажет. Заттың клиренсі (Kw) осы заттан толығымен тазартылған плазманың көлемін көрсетеді; ол белгілі бір уақыт ішінде несеппен шығарылатын зат мөлшеріне тең болуы керек және формула бойынша есептеледі: Кв (мл / мин) = МВ (мг / мл) х V (мл / мин) / ПВ (мг / мл), мұнда КБ Заттың клиренсі (с), Mw - несептегі «b» концентрациясы, V - диурез жылдамдығы, ал Pw - плазмадағы «b» концентрациясы. Дене бетінің ауданын ескеру үшін мына формуланы қолданыңыз: Тазартылған түзету = Кв (мл / мин) х 1,73 / дене бетінің ауданы (м2). GFR инулин клиренсімен жақсы бағаланады (молекулалық салмағы шамамен 5000 Да фруктозалық полимер). Алайда, мұндай анықтамалар өте ауыр болғандықтан, GFR әдетте эндогендік креатинин клиренсімен өлшенеді.
Салыстырмалы қалыпты ГФР кезінде креатинин клиренсі инулин клиренсімен іс жүзінде бірдей. ГФР-нің төмендеуімен несептегі креатинин оның түтікшелерде бөлінуіне байланысты көбірек пайда болады, ал алынған мәліметтер нақты ГФР-ны асыра бағалайды. Сондықтан қан сарысуындағы креатинин деңгейі 2,0 мг% -дан (180 мкмоль / л) асқанда бүйрек қызметін бағалау керек. Гломерулярлы фильтратта альбумин мөлшерінен асатын плазма ақуыздарының болмауы капилляр қабырғаларының тосқауыл функциясының тиімділігін көрсетеді. Осы және басқа макромолекулалардың сүзілуі негізінен олардың мөлшері мен зарядтарымен шектеледі. Жануарларға жүргізілген тәжірибелер көрсеткендей, мөлшері инулин мөлшерінен аспайтын молекулалар бүйрек шумақтарында еркін сүзіледі. Молекулалардың мөлшерінің ұлғаюымен сүзілу біртіндеп азаяды және альбумин мөлшері бар заттарды іс жүзінде тоқтатады.
Морфологиялық зерттеулер фильтрациялық тосқауылдың шумақтардың базальды мембранасы арқылы пайда болатындығын көрсетеді. Гломерулярлы капиллярлар қабырғаларының эндотелий жасушалары, базальды мембранасы және эпителий жасушалары күрт теріс иондық зарядты өткізеді. Бұл аниондық зарядты екі теріс зарядталған молекулалар құрайды: протеогликандар (гепарин сульфаты) және құрамында сиал қышқылы бар гликопротеидтер.
Қан протеиндерінің салыстырмалы түрде төмен изоэлектрлік нүктесі бар және олар таза теріс зарядқа ие, сондықтан олар капиллярлық қабырғаның теріс зарядталған бөліктерімен тебіледі және сүзілмейді.

49.Жүрек бұлшық етінің физиологиялық қасиеттері. Қозғыштық, әрекет потенциалының генерациялау ерекшеліктері. Жүректің автоматиясының градиенті.
Жүрек бұлшық еттінің физиологиялық қасиеттері.
Жүрек бұлшық етінін Физиологиялық қасиеттері: қозғыштық, жиырылғыштық, өткізгіштік Автоматия Рефрактерлік Созылғыштық Эластикалылық болып табылады.
Қозғыштық. Жүрек бұлшықетінің қаңқа бұлшықетіне қарағанда қозғыштығы төмен. Жүрек бұлшықетінде қозудың пайда болуы үшін қаңқа бұлшықетімен салыстырғанда күшті тітіркендіргішті қолдану қажет. Жүрек бұлшықетінің реакциясының шамасы берілетін тітіркендіру күшіне (электрлік, механикалық, химиялық және т.б.) байланысты болмайтындығы анықталған. Жүрек бұлшықеті шекті (табалдырықты) және шамасы үлкен тітіркендіруде де максимал жиырылады. Өткізгіштік. Қозу толқыны жүрек бұлшықетінің талшықтары және жүректің арнайы тіні арқылы әртүрлі жылдамдықпен тарайды. Қозу жүрекшелер бұлшықеттерінің талшықтарымен 0,8—1,0 м/с жылдамдықпен, қарыншалар бұлшықеттерінің талшықтарымен 0,8—0,9 м/с жылдамдықпен, ал жүректің арнайы тіні арқылы 2,0—4,2 м/с жылдамдықпен таралады. Жиырылғыштық. Жүрек бұлшықетінің жиырылуының өзіндік ерекшелігі бар. Алдымен жүрекшелер бұлшықеттері жиырылады, содан соң – папиллярлық бұлшықеттер мен қарыншалар бұлшықетінің қабаты жиырылады. Ары қарай жиырылу қарыншалардың ішкі қабатын қамтиды, ол қарыншалар қуыстарынан қанның аорта мен өкпе өзегіне ағуын қаматамасыз етеді. Жүрек бұлшықетінің физиологиялық қасиеттері – созыңқы рефрактерлі периоды мен автоматиясы болып табылады.
Жүрек бұлшықетінің физиологиялық қасиеттері – созыңқы рефрактерлі периоды мен автоматиясы болып табылады. Жүрек ырғағы, яғни 1 минуттағы жиырылу саны негізінен жылжымалы (адасқан) және симпатикалық жүйкелердің (нерв) функционалдық күйіне байланысты болады. ... Сөйтіп өткізгіштік жүйенің болуы жүректің бірқатар маңызды физиология ерешеліктерімен қамтамасыз етеді: 1) серпіністердің ырғақты өндірілуін (әрекет потенциалы); 2) жүрекшелер мен қарыншалардың қажетті тізбекті жиырылуын (координациясын
Жүрек автоматиясы – жүрек етінің сырттан тітіркенусіз, оның өзінің ішінде өтетін процестер әсерінен, өздігінен қоза алатын қабілеті.Автоматия өлшемі – өздігінен қозу пайда болатын орында қозудың пайда болу жиілігі. Жүректің автоматизмге қабілеттілігі тәжірибелерде денесінен жеке бөліп алынған жүректің өздігінен біраз уақыт бойы соғып жатқанынан анықталған.
Нәтижесінде, кез келген аймақты табалдырықтан жоғары тітіркендіру миокардтың түгел қозуын тудырады.
Жүрекшелер бойынша қозуды өткізу жылдамдығы 1 м/с.
Қарыншалар бойынша қозуды өткізу жылдамдығы 0,8 м/с.
Қозғыштық,әрекет потенциалының генериациялау ерешеліктері.
Жүрек бұлшықетінің қозғыштығы-Жүрек екі қабатты бұлшық еттен тұрады.Сыртқы циркулярлы және ішкі продольный .Жүректің барлық бұлшық ет жасушаларын 2-үлкен классқа бөлуге болады:Миокардиоциттер яғни жүрек бұлшық еттерінің жиырылу қызыметін атқаратын жасушалар,және миоциттер болып табылады.Осы миокардтың барлық миокардиоциттері мен миоциттері қозуға қабілетті белгілі бір жағдайда әрекет потенциалын өндіре алады.Бірақ олардағы қозғалыс потенциалын зақымдайтын қозғыштық,ҚП көрсеткіштері,иондық токтар секілді факторлар әр түрлі болып келеді.Миокардиоциттердегі әрекет потенциалының бес фазасын бөліп қарастырамыз-0,1,2,3,4.Нөлдік фаза-бұл жедел деполяризация фазасы:бастапқы жедел реполяризация ,2-ші фаза плато,3-ші фаза соңғы реполяризация,ал 4-ші фаза бұл диастолалық потенциал,яғни жасушаның тыныштық кезеңінде байқалатын потенциал болып табылады.
Автоматтандыру градиенті дегеніміз - жүректің өткізгіш жүйесінде қозудың пайда болу жиілігінің атриядан шыңға қарай бағытта төмендеуі. Автоматты градиенттің болуын Г.Станнюс (1880) бақа жүрегінің әр түрлі бөліктері арасында лигатура орнатумен және әр түрлі бөліктердің жиырылуын санаумен экспериментте дәлелдеді.
автоматия градиенті
Синоатриалдық түйіннен алыстаған сайын автоматизм дәрежесі азая түседі.
Синоатриалдық түйін – І реттік ырғақ жүргізушісі (60-80 имп/мин).
Атриовентрикулярлық түйін – ІІ реттік ырғақ жүргізушісі (30-40 имп/мин).
Гис шоғыры - 30-40 имп/мин.
Гис шоғыры - Пуркинье талшықтары - 20 имп/мин.

50.Ұйқы безінің эндокриндік функциясы және оның реттеуі.

Уйқы безінің эндокринді функциясы жане оның реттелуі.
Ұйқы безі-аралас функциясы бар без. Бездің морфологиялық бірлігі-Лангерган аралдары, негізінен олар бездің құйрығында орналасқан. Аралдардың Бета жасушалары инсулин, Альфа жасушалары глюкагон, Дельта жасушалары соматостатин шығарады. Ұйқы безінің тіндерінің сығындыларында ваготонин және центропнеин гормондары кездеседі.Инсулин көмірсулар алмасуын реттейді, қандағы қант концентрациясын төмендетеді, глюкозаның бауыр мен бұлшықеттердегі гликогенге айналуына ықпал етеді. Бұл глюкоза үшін жасуша мембраналарының өткізгіштігін арттырады: жасуша ішіне еніп,глюкоза сіңеді.Инсулин акуызын ыдырауын жане олардың глюкозага айналуын кешіктіреді,аминкышкылдарынан акуыз синтезин жане олардың жасушаға белсенді тасымалдануын ынталандырады, көмірсулар алмасуының өнімдерінен жоғары май қышқылдарының түзілуі арқылы май алмасуын реттейді, май тінінен майдың жұмылдырылуын тежейді Бета жасушаларында инсулин өзінің проинсулинінен түзіледі. Ол Гольджи жасушалық аппаратына беріледі, онда проинсулиннің инсулинге айналуының бастапқы кезеңдері жүреді.Инсулинді реттеудің негізі-қандағы глюкозаның қалыпты мөлшері:гипргликия инсулин канга енуіне әкеледі және керісінше.Гипоталамустың паравентрикулярлық ядролары гипергликемияда белсенділікті арттырады,козу медулла облонгатасына, сол жерден уйкы безінің ганглиясына және бетта жасушаларына отеди, бұл инсулин мен оның секрециясын жақсартады. Гипогликемияда гипоталамус ядросы өзінің белсендлігін томендетеді және инсулин секрециясы төмендейді. Гипергликемия лангерган аралдарының рецепторлық аппаратын қоздыруға тікелей әкеледі, бұл инсулин секрециясын арттырады. Глюкоза сонымен қатар бета жасушаларына тікелей әсер етеді, бұл инсулиннің шығарылуына әкеледі.Глюкагон глюкоза мөлшерін арттырады, бұл инсулин өндірісінің жоғарылауына әкеледі. Бүйрек үсті безінің гормондары ұқсас.DNS кезбе және симпатикалық нервтер арқылы инсулин өндірісін реттейді. Вагус нерві инсулиннің шығарылуын ынталандырады, ал симпатикалық тежейді.Қандағы инсулин мөлшері гормонды бұзатын инсулиназа ферментінің белсенділігімен анықталады. Ферменттің ең көп мөлшері бауыр мен бұлшықеттерде болады. Бауыр арқылы қанның бір рет өтуімен қандағы инсулиннің 50% - на дейін жойылады. Инсулин секрециясын реттеуде гипоталамус ядроларында жане уйкы безинын дельта жасушаларында пайда болатын соматостатин гормоны маңызды рөл атқарады.Глюкагон олармен байланысқан кезде аденилат циклаза ферментінің белсенділігі және цАМФ концентрациясы артады, цАМФ гликогенолиз процесіне ықпал етеді.Глюкагон секрециясын реттеу. Альфа жасушаларында Глюкагон түзілуіне қандағы глюкоза деңгейі әсер етеді. Қандағы глюкозаның жоғарылауымен Глюкагон секрециясының тежелуі жүреді, төмендеген кезде – жоғарылайды. Глюкагонның түзілуіне гипофиздің алдыңғы бөлігі де әсер етеді

51.Өзекшелердегі реабсорбция және оның реттелу механизмдері. Өзектегі секреторлы процестер.
Өзекшелердегі реабсорбция және оның реттелу механизмдері
Реабсорбция – өзекшелер люминесінен заттардың интерстицийге және қанға оралуы – ағзаға қажетті заттардың сақталуын қамтамасыз етеді. Ол сондай-ақ нефрон өзекшесінің барлық бөліктерінде жүзеге асырылады, бірақ әр түрлі белсенділік деңгейімен. Нефрондағы реабсорбция бірнеше қайталама белсенді механизмдермен қамтамасыз етіледі: диффузия, осмос, еріткіштен кейін - және тасымалданатын затты Na + ионымен біріктіру арқылы (натрийге тәуелді тасымалдау), сондай-ақ алғашқы белсенді тасымалдау.
Өзекшелі қабырғаны құрайтын эпителий жасушалары асимметриялы: жасуша мембранасының өзекшелік люменге қараған бөлігі апикальды, ал жасуша мембранасының өзекшенің сыртқы жағына интерстицийге қараған бөлігі базолеральды деп аталады. Бұл мембраналардың тасымалдау функциялары әр түрлі екендігін білдіреді.
Атап айтқанда, Na/K сорғылары мен Ca сорғылары тек базолералды мембранада болады. Нефронның әр түрлі бөліктерінен өткенде фильтраттың құрамы мен мөлшері едәуір өзгеретіндіктен, біріншілік зәрді (Шумлянский-Боуман капсуласында), екінші зәрді (нефрон бойындағы құбырлы сұйықтық) және соңғы зәрді (организм қоршаған ортаға шығарады) ажырата білу керек.
Глюкоза мен амин қышқылдары натрий механизмінің көмегімен қайта сіңіріледі (жеке аминқышқылдарының немесе олардың топтарының арнайы тасымалдаушылары бар), ақуыздар пиноцитозбен тасымалданады, электролиттер (Na⁺,K⁺,Ca²⁺,Mg²⁺) бірінші кезекте белсенді және екінші реттік белсенді; аниондар (СГ, НСО5,SO²,',PO^) катиондардан тұрады, негізінен Na + (симпорт). Өзекше люминесінен катиондардың жасушааралық шунттар арқылы екінші реттік тасымалдануы электрлік градиентті қамтамасыз етеді - бұл жерде интерстиций түтік люменіне қатысты теріс заряд (2 мВ) көтереді.
Тубула қабырғаларының эпителий жасушаларының мембранасының ішінде нефронның барлық бөліктеріндегі интерстиций мен өзекшенің люменіне қатысты теріс зарядталған.
Су, әдеттегідей, осмос заңы бойынша қайта сіңіріледі – осмотикалық белсенді заттардан жүреді, яғни қосалқы-белсенді. Мочевина судың артынан жүреді: су өзекшеден шығады, нәтижесінде өзекшеде мочевинаның концентрациясы жоғарылайды және концентрация градиентіне сәйкес ол өзекшеден интерстицийге өтеді. Мочевина, кез-келген басқа зат сияқты, судың артынан жүруі мүмкін, егер мембрана олар үшін өткізгіш болса және концентрация градиенті болмаса, бірақ сумен пропорцияда. Мұнда сүзілген мочевинаның шамамен 1/3 бөлігі қайтадан сіңіріледі. Пептидтер (глутатион, карнозин) және пептидтік гормондар (ангиотензин, инсулин, паратгормон), олардың кішігірім мөлшеріне байланысты, алғашқы несепке оңай сүзіледі, бірақ олар пробирационды өзекшелерде қайта сіңіп үлгеретін аминоқышқылдармен шекара пептидазалары арқылы тез бөлінеді.
Тек '/3 Na⁺бірінші кезекте белсенді түрде тасымалданады (1 ATP молекуласы 3 Na + ионын тасымалдайды). ²/3Na⁺екінші реттік активті түрде қайта сіңетін болғандықтан, 1 АТФ молекуласы 9 Na⁺ионын тасымалдайды екен. Сол энергия глюкозаның, амин қышқылдарының, Н⁺,Mg²⁺,HCO екінші реттік тасымалын қамтамасыз етеді. Бүйректегі энергияның жалпы шығыны негізінен Na⁺ тасымалдауға жұмсалады - қалғанының бәрі онымен байланысты. Na/K-АТ фазасы қоршауында барлық аталған заттар мен иондардың қайталама тасымалы тоқтатылады. Кез-келген затты қайта сіңіру мөлшері бастапқы зәрге сүзілген зат пен оның соңғы зәрдегі мөлшері арасындағы айырмашылықпен анықталады.
Өзекшелердегі қайта сіңіру белсенді және пассивті тасымалдаумен қамтамасыз етіледі. Белсенді тасымалдау - реабсорбция - электрохимиялық және концентрация градиентіне қарсы жүзеге асырылады. Белсендінің екі түрі бар:
1) бастапқы белсенді;
2) екінші реттік белсенді.
Алғашқы белсенді тасымалдау жасушалық метаболизм энергиясының әсерінен зат электрохимиялық градиентке қарсы ауысқанда жүзеге асырылады. Na иондарының тасымалдануы натрий, калий-ATP ферменттерінің қатысуымен жүреді және ATP энергиясы қолданылады.
Екінші белсенді тасымалдау затты концентрация градиентіне қарсы энергия шығынынсыз жүзеге асырады, сондықтан глюкоза мен амин қышқылдары қайта сіңеді. Өзекшенің люминесінен олар Na ионын бекітуі керек тасымалдаушының көмегімен проксимальды өзекшенің жасушаларына енеді. Бұл кешен заттың жасуша қабығы арқылы қозғалуына және оның жасушаға енуіне ықпал етеді. Тасымалдаушының қозғаушы күші - бұл жасуша цитоплазмасындағы Na иондарының концентрациясы өзекшенің люменімен салыстырғанда төмен. Na концентрациясының градиенті Na-ны натрий мен калий-ATP көмегімен жасушадан белсенді шығаруға байланысты.
Суды, хлорды, кейбір иондарды, мочевинаны қайта сіңіру пассивті тасымалдауды - электрохимиялық, концентрация немесе осмотикалық градиент бойымен жүзеге асырылады. Пассивті тасымалдаудың көмегімен Cl ионы Na иондарының белсенді тасымалдануынан пайда болатын электрохимиялық градиент бойымен дистальды ширатылған өзекшеге сіңеді.
Бүйрек өзекшелеріндегі әр түрлі заттардың сіңу сипаттамалары үшін шығарылу шегі үлкен маңызға ие. Шекті емес заттар қан плазмасындағы кез-келген концентрацияда шығарылады. Дененің физиологиялық маңызды заттарының бөліну шегі әр түрлі, глюкозаның несеппен бөлінуі оның қан плазмасындағы және шумақтық фильтраттағы концентрациясы 10 ммоль / л-ден асса, жүреді.
Өзектегі секреторлы процестер. Секреторлық жасушаның құрылымы өте күрделі және секреция процесінде қатты өзгереді. Кейбір ғалымдар секреторлық жасушаларды құрастыру сызығымен салыстырады. Жасушаның барлық құрылымдық компоненттері секрецияның пайда болуы мен бөлінуіне (бөлінуіне) қатысады. Секреторлық жасушалардағы құрылым мен метаболизмнің дәйекті және өзара байланысты, жиі ырғақты қайталанатын өзгеруін секреторлық цикл деп атайды. Осы уақытқа дейін ғалымдар арасында секреторлық циклдің фазаларына немесе кезеңдеріне бірыңғай көзқарас жоқ. Соңғы жылдары ұйқы безі мен сілекей бездерінің өзгеруін электронды микроскопиялық зерттеу негізінде секреторлық циклдің бес фазасы ажыратылады:
1) секреторлық жасушаға заттардың түсуі;
2) алғашқы секреторлық өнімнің синтезі;
3) құпия көлік;
4) жинақтау (тұндыру) және
5) құпияны бөлу.
Бездердегі секреторлық жасушалар секреторлық циклдің әр түрлі кезеңінде болады, сондықтан оны зерттеу үшін секреторлық жасушаларды бірдей функционалды күйге келтіру немесе олардың белсенділігін синхрондау қажет. Осы мақсатта жануар 24 сағат бойы аштықтан өлуге мәжбүр болады.Содан кейін безді жасушалар тағаммен ынталандырылады немесе секрецияны тудыратын фармакологиялық заттарды (пилокарпин, секретин және т.б.) енгізеді. Соңғы жылдары секреторлық циклды зерттеу үшін 24 сағат ораза ұстаған және секреция стимуляторын алған жануарлардан бездердің бөлімдері қолданылды.
Ұйқы безінің экзокринді бөлігінің секреторлық жасушасының құрылысын тамақтанудан 24 сағаттан кейін қарастырайық. Жасуша плазмалық мембранамен (плазмолемма) шектелген, ол сыртқы (апикальды) (базальды - негізгі, оның түбінде немесе оның астында орналасқан; апикальды - базальға қарама-қарсы) бетінде, терминал бөлімінің люменіне қарап тұрады. Жасушаның бүйірлік беттерінде мембрана қатпарлар мен арнайы түзілімдер (десмосомалар) түзеді, олардың көмегімен жасушалар бір-бірімен байланысады. Мембрананың жертөле бөлігі көбінесе біркелкі емес және инвагинация түзеді. Жасушаның базальды цитоплазмасында сопақ немесе дөңгелек ядро болады. Ядро сыртқы және ішкі мембранадан тұратын қабықпен қоршалған, олардың арасындағы кеңістік перинуклеар деп аталады. Рибосомалар сыртқы мембранада орналасқан. Ядролық қабықшада «тесіктер» бар, олар арқылы заттар ядродан цитоплазмаға және цитоплазмадан ядроға өтеді (ядролық-цитоплазмалық метаболизм жүзеге асырылады). Хроматин түйіршіктері бөлінбейтін жасушалардың ядросында орналасқан; Химиялық тұрғыдан бұл дезоксирибонуклеин қышқылының (ДНҚ) ядролық белоктармен (протеидтермен) қосындысы, сондықтан хроматин дезоксирибонуклеопротеин деп жиі айтылады.
Электронды микроскопиялық зерттеу нәтижесінде ақуызды синтездейтін секреторлық жасушалар көбінесе түйіршікті цитоплазмалық тордың базальды бөлігі - эргастоплазмада күшті дамумен сипатталатыны анықталды. Түйіршікті цитоплазмалық тор липопротеиндік табиғат мембраналарынан түзілген түтікшелердің параллель қатарларымен ұсынылған. Мембраналардың сыртқы бетінде ұсақ түйіршіктер - диаметрі 150—: 200 А болатын рибосомалар орналасқан. Еркін рибосомалар (мембраналармен байланыспаған) жеке немесе шоғыр түрінде (полисома) орналасқан. Митохондриялар жасушаның базальды және ортаңғы бөліктерінде орналасқан. Жасушада ядро үстінде цистерналар, жеке көпіршіктер мен көпіршіктер түзетін тегіс қабықтар жүйесі орналасқан. Бұл ламельді кешен (ескі терминология бойынша, Гольджи аппараты).
Молекулалық биология мен генетиканың жетістіктерінің арқасында жасушадағы ақуыз синтезі және оның реттелуінің генетикалық механизмдері қазір жан-жақты зерттелді. Ақуыз секрециясын синтездейтін секреторлық жасушаларда, атап айтқанда ас қорыту ферменттерін шығаратын ұйқы безінің экзокриндік жасушаларында өзгерістер ядро ядроларынан басталады. Ядролар мөлшері ұлғаяды және РНҚ-ға қарқынды реакция береді (гистохимиялық реакцияларды ұйымдастырған кезде) немесе РНҚ прекурсорларын белсенді қосады - авториадиографиялық зерттеу кезінде Н3-лейцин. Нуклеолдарда ақуыздармен қосылатын және рибосомалар түрінде ядро қабығының тесіктері арқылы цитоплазмаға ядро қалдыратын рибосомалық РНҚ түзіледі. Жасушаның цитоплазмасында RPN (рибонуклеопротеидтер) реакциясы диффузды түрде жоғарылайды. Әрі қарай, ДНҚ-дан РНҚ-ға ақпаратты қайта жазу арқылы ядролық ДНҚ молекулаларында хабарлаушы РНҚ (мРНҚ) және тасымалдаушы РНҚ (тРНҚ) түзіледі. Сонымен, нуклеотидтердің (олардың азотты негіздерінің) РНҚ-да орналасуы ДНҚ-да азотты негіздердің орналасуымен анықталады. Бұл процесс транскрипция деп аталады. Messenger РНҚ ядроны цитоплазмаға қалдырады және рибосомаларға өтеді. Ол рибосомаларды кешендерге біріктіреді - полисомалар, оларда құрылымдық белоктар синтезделеді, олар жасуша компоненттерін құру үшін қолданылады. Секреторлы ақуыз мРНҚ қатысуымен түйіршікті цитоплазмалық тордың рибосомаларында синтезделеді. ТРНҚ рибосомаларына жеткізілетін аминқышқылдарынан ақуыз синтезінің процесі трансляция деп аталады. Авторадиографиялық зерттеулер көрсеткендей, таңбаланған аминқышқылдары (С14-лейцин) түйіршікті цитоплазмалық тордың рибосомаларында түзілген белоктарға белсенді түрде енеді.
Ядроның үстінде тегіс қабықшалардың көп мөлшері бар, оларда тегістелген цистерналар мен пластинкалық кешеннің ұсақ көпіршіктері пайда болады (Гольджи аппараты), ол шырышты секрецияны синтездейтін жасушаларда өте күшті дамыған. Жасушаның апикальды аймағының негізгі бөлігін шырышты секрециялармен толтырылған әр түрлі көлемдегі вакуольдер алады. Электронды микроскопиялық зерттеуде шырышты вакуолалардың ламельді кешеннің вакуолдарымен байланысы айқын көрінеді. Қабыршақты кешендегі цистерналардың плиталары қалай біртіндеп алшақтап, әртүрлі мөлшердегі шырышты вакуольдерге айналатынын көруге болады.
52.Жүрек жұмысы кезіндегі электрлік құбылыстың пайда болуы. Электрокардиограмманың тісшелері мен сегменттері және олардың миокардтағы қозу процесімен байланысы.
* Электрокардиограмма (ЭКГ) — синустық (синус-атриальды) түйінде пайда болған және бүкіл жүрекке таралатын жүректің қозу процесінің жүруін көрсететін жүрек биопотенциалдарының мезгіл сайын қайталанатын қисығы. Ол кардиологиядағы электрофизиологиялық аспаптық диагностиканың салыстырмалы түрде арзан әрі құнды әдісі болып табылады.
* ЭКГ тісшелермен, сегменттермен және интервалдармен ұсынылған.
- P тісшесі жүрек жиырылуының басталуын білдіреді. Бұл екі жүрекшеде да қозудың таралуына сәйкес келеді.
- P-R интервалы - P толқынының басынан R толқынының басына дейінгі уақытта жүрекшеден қарыншаларға дейінгі импульстің өту уақытын көрсетеді. Бұл интервалға атриовентрикулярлық түйінге импульс жүргізу, атриовентрикулярлық кідіріс және атриовентрикулярлық түйіннің байламы, атриовентрикулярлық байламның тармағы және Пуркинье желісі кіреді. Атриовентрикулярлық бұзылыстар, қабыну, нашар жиырылу, дәрі-дәрмектердің жанама әсері немесе жүйке механизмдері жиі P–R аралығының патологиялық кеңеюімен кездеседі.
- QRS комплексі - қарыншалық бұлшықеттерге қоздырғыш импульстардың енуімен байланысты. Кешеннің амплитудасы P-ге қарағанда жоғары, өйткені қарыншалардың массасы жүрекшеге қарағанда әлдеқайда үлкен. QRS кешенінің ұзақтығы P толқындарынан аз, өйткені қарыншалар арқылы импульсті жүргізу (ішінара Пуркинье желісі арқылы) өте жылдам.
- S–T сегменті - S және T арасындағы интервал кезінде ЭКГ нөлді тіркейді. Барлық қарыншалық миокард бірдей деполяризацияланған күйде болады және ешқандай айырмашылықтар жазылмайды.
- T толқыны - қарыншаның әртүрлі бөліктері әр түрлі уақытта қайта полярланғандықтан бұл қарыншаның реполяризациясының нәтижесі.
ЭКГ-ның талдануы тістердің болуын, олардың реттілігін, бағытын, пішінін, амплитудасын бағалауға, тістер мен аралықтардың ұзақтығын өлшеуге, оқшаулауға қатысты позицияға және басқа көрсеткіштерді есептеуге негізделген. Осы бағалау нәтижелері барысында жүрек соғу жиілігі, ырғақтың көзі мен дұрыстығы, миокард ишемиясы белгілерінің болуы немесе болмауы, миокард гипертрофиясы белгілерінің болуы немесе болмауы, жүректің электр осінің бағыты және жүрек функциясының басқа көрсеткіштері туралы қорытынды жасалады.

53.Бүйрекүсті безінің қыртысты затының гормондары, олардың зат алмасуда және организм функциясын реттеудегі ролі.
Бүйрек үсті бездері — бүйректердің жоғары полюсінде шажырқай арты кеңістігінде орналасқан жұп ішкі секреция безі.
Бүйрек үсті бездері екі дербес (жеке) морфофункционалдық эндокринді бездерден — эмбриональды шығу тегі әртүрлі милы және қыртысты заттан (тіннен) тұрады.
Қыртысты зат екі біріншілік бүйректер арасында орналасатын, мезодерманың бір бөлігі болып табылатын интерреналді тіннен дифференциацияланады (сараланады).
Бүйрек үсті безінің қыртысты затынан 50 жуық стероидтар бөлінген, бірақ олардың басым көпшілігі белсенді гормондар синтезінің аралық өнімі болып табылады.
Стероидты гормондар бүйрек үсті безінің қыртысының жасушаларында жиналмайды, бірден синтез қарқындылығына қарай қан арнасына түсіп отырады. Метаболизмге әсеріне қарай бүйрек үсті безі қыртысының гормондары үш түрге бөлінеді (глюкокортикостероидтар): минералокортикоидтар, глюкокортикоидтар және андрогендер.
Кортикостероидтар, басқа стероидтар секілді холестериннен синтезделеді. Стероидты гормондардың синтезінде алғашқы реакция 6-шы көмірсулы топтың ыдырауы арқылы холестриннің (С27-стероид) прегненолонға (С21-стероид) айналуы болып табылады. Оны катализдейтін ферментті кешен P450scc деп белгіленеді және бүйір тізбектің ыдырауына әкелетін фермент (англ. side chain cleavage enzyme) немесе 20,22-десмолаза деп аталады. Бұдан кейін көптеген стероидты гормондардың түзілуімен сипатталатын стероидты ядроның гидроксильденуі жүреді.
Осындай стероидогенез аналық және аталық безде де жүреді. Стероидогенездің ерекшелігі осы мүшелерде гидроксилаза гендерінің түрлі экспрессиясымен анықталады. Шумақты аймақта Р450с17 (17-гидроксилаза/С20-22-лиаза) ферментінің болмауына орай, онда кортизол мен андрогендер синтезделмейді. Р450с11 ферменті тек шумақты аймақта болады, сондықтан шоғырлы және торлы аймақта альдостерон синтезделуі мүмкін емес. Басқа стероидты гормондар секілді глюкоркортикостероидты гормондардың әсері түрлі гендердің экспрессиясын ауыстырып отыратын транскрипция факторларымен сипатталатын жасушаішілік рецепторлы ақуыздарға тәуелді.
Бүйрек үсті безінің қыртысты заты функционалды тұрғыдан екі бөлікке бөлінеді: АКТГ — тәуелсіз шумақты аймақ және АКТГ-ға тәуелді шоғырлы және торлы аймақ. Шумақты аймақта альдостерон синтезі ренин-ангиотензин-альдостерон жүйесі, аденогипофиздің АКТГ әсерінен автономды реттеледі. АКТГ тек минералокортикоидтар биосинтезінің алғашқы сатыларына ғана әсер етеді. АКТГ секрециясы түсіп қалғаннан кейін автономды қызмет атқаратын шумақты аймақ (торлы және шоғырлы аймаққа қарағанда) атрофияға ұшырамайды. Осыған байланысты бүйрек үсті безі қыртысты затының барлық аймағының бұзылуымен сипатталатын біріншілік бүйрек үсті безі жеткіліксіздігіне қарағанда, екіншілік бүйрек үсті безі жеткіліксіздігінің ағымы жеңілірек өтеді.
Гипоталамус-гипофизарлы-бүйрекүсті безі жүйесінің бөлігі болып табылатын шоғырлы және торлы аймақтың басты секреторлы және трофикалық ынталандырушысы аденокортикотропты гормон (АКТГ) болып табылады. АКТГ бөлінуі теріс кері байланыс қағидасына сай кортикотропинрилизинг-гормонымен (КРГ) реттеледі. Кортизолдың тәуліктік қан сарысулық концентрациясының динамикасы АКТГ-ның циркадты секрециялау ырғағымен анықталады. Екі гормонның да максимальды мөлшері таңғы сағат 6-ға, ал минимальды мөлшері- 20–24 сағатқа сай келеді. АКТГ жолашары үлкен көлемдегі проопиомеланокортин (ПОМК) ақуызы болып табылады, ол ыдыраған кезде АКТГ, меланоцитстимулдеуші гормон (МСГ) және β-липотропты гормон (β-ЛПГ) түзіледі.
Бүйрек үсті безінің қыртысты заты өмірлік маңызды ағза болып табылады және оның екі басты қызметін ажыратуға болады:
• Ағзада натрийдің ұсталуы мен ішкі ортаның физиологиялық осмолярлығының тұрақтылығын альдостерон қамтамасыз етеді.
• Ағзаның сыртқы ортаның стресстік түрткілерге адаптациясын (ағзаға әсер ететін барлық түрткілер кешені: инфекциялық және жарақаттаушы агенттерден бастап, эмоционалды стресстерге дейін) глюкокортикоидтар қамтамасыз етеді, яғни адам ағзасында бұл қызметті кортизол (гидрокортизон) атқарады.
54.Бүйректің концентрациялық функциясы. Кері айналдыра ағызу жүйесі.
Бүйректің қалыпты концентрациялық функциясы тәулік ішінде несептің салыстырмалы тығыздығын ең жоғары мәндерге дейін (1020 г/л жоғары) арттыру қабілетімен сипатталады. Сұйылтудың қалыпты қабілеті-несептің салыстырмалы тығыздығын ақуызсыз плазманың осмотикалық концентрациясынан 1010-1012 г/мл-ге тең төмендету мүмкіндігі.
Көрсеткіштер:
бүйрек жеткіліксіздігінің белгілері;
созылмалы гломерулонефрит, пиелонефрит;
гипертония;
қант диабеті диагнозы.
Бүйрек шығару функциясының бұзылу белгілері күнделікті зәр мөлшерінің өзгеруімен көрінуі мүмкін: санның төмендеуі (олигоурия), зәрдің болмауы (анурия), шығарылған зәр санының жоғарылауы (полиурия), түнде диурездің жоғарылауы (никтурия). Бүйректің концентрациялық функциясының бұзылуын тәулігіне несептің үлес салмағының ауытқуы және оның деңгейі бойынша анықтауға болады: гипостенурия (1,012 және одан төмен), гиперстенурия (1,010 және одан жоғары), изостенурия (1,010-1,011 деңгейінде бекіту).
Бүйректің зәрді сұйылту және шоғырландыру қабілеті организмдегі жасушадан тыс және жасушаішілік сұйықтық көлемінің тұрақтылығын сақтайды. Бүйректің концентрациялық функциясының бұзылуы ПГПТ-ның ықтимал көріністерінің бірі болып табылады. Интипид синдромының клиникалық дамуы (шөлдеу және полиуриямен көрінеді) несептің осмолярлығының төмендеуімен және несептің осмолярлығының қан космолярлығымен байланысты. Алайда, ауыр полиурия және дегидратация өте сирек кездеседі, әдетте, аурудың ауыр ағымында, PTH және кальций деңгейінің жоғарылауымен бірге жүреді.
ПГПТ - да өлім туралы болжамдарға арналған зерттеуде бүйректің концентрациялық функциясының бұзылуы (зәрдің осмолярлығының 0,6 осм/кг-нан аз төмендеуі) маңызды қауіп факторларының бірі болды. Мұндай көрсеткіштер емделушілердің 28% емдеуге дейін болған [30]. Бұл ПГПТ бар пациенттерде өлім қаупі бар бүйректің концентрациялық функциясының бұзылуының үлесін қарастырған жалғыз зерттеу.
Қазіргі уақытта бүйректің концентрациялық функциясының төмендеуінің патогенезінің негізгі буыны гиперкальциемия немесе гиперкальциурия болып табылады. Кальцийдің жоғарылауының CaSR-ге әсері натрий мен су иондарының реабсорбциясының бұзылуына әкеледі. CaSR арқылы вазопрессиннің тиімділігін басу және зәр концентрациясының түпкілікті төмендеуі жүзеге асырылады.
Бүйректің сүзу функциясы гломерулярлық сүзу жылдамдығымен бағаланады. Тіпті СКФ-ның Оқшауланған төмендеуі созылмалы бүйрек ауруын диагностикалауға негіз болуы мүмкін.
Бүйректің созылмалы ауруы-бүйректің зақымдану белгілері бар және/немесе олардың функциясының төмендеуі (СКФ төмендеуі) бар пациенттерді үш ай немесе одан да көп тәуелсіз диагнозбен біріктіретін наднозологиялық ұғым. БСА диагнозы үшін бүйректің зақымдану белгілерінің болуы қажет (тәулігіне 30 мг-нан астам альбуминурия немесе несептің альбумин/креатинин қатынасы 30 мг/г-дан астам, несеп тұнбасының өзгеруі, электролиттік бұзылулар, морфологиялық өзгерістер, бүйрек трансплантациясы). СКФ 60 мл/мин/1,73 м2 аз болған жағдайда, бүйрек зақымдануының басқа маркерлері болмаса да, БСА диагнозы қойылады.
Бүйректің созылмалы ауруы СКФ мөлшері бойынша 5 сатыға бөлінеді (1.3-кесте). 90 мл/мин / 1,73 м2 деңгейіндегі СКФ көрсеткіші норманың төменгі шегі ретінде қабылданды. СКФ деңгейі 60 мл/мин / 1,73 м2 сау бүйректің сүзу қабілетінің 50% жоғалуын білдіретіндігіне байланысты БСА диагнозын қою үшін шекті болып таңдалды.

55. Жүрек циклы және оның фазалық құрылымы. Жүрек жұмысы кезіндегі, жүрек дыбысының туындауы.
Адам жүрегі – қуысты бұлшықетті мүше. Тұтас вертикаль перде арқылы ол екі жарты бөлікке бөлінеді: сол және оң. Горизонталь бағытта өтетін екінші перде жүректі төрт қуысқа бөледі: жоғарғы қуыстар- жүрекшелер, төменгі- қарыншалар. Жаңа туған нәрестенің жүрегінің массасы орта есеппен 20 г- ға тең. Ересек адамның жүрегінің массасы 0,425—0,570 кг. Ересек адамның жүрегінің ұзындығы 12—15 см- ге жетеді, көлденең қимасының өлшемі 8—10 см, алдыңғы- артқы 5-8 см. Жүректің массасы мен өлшемдері кейбір ауруларда (жүрек ақауы) және ұзақ уақыт ауыр дене еңбегімен немесе спортпен шұғылданатын адамдарда өзгереді. Жүрек қабырғасы үш қабаттан тұрады: ішкі, ортаңғы және сыртқы.
Жүрек циклы - жүрек соғылған кезде пайда болатын оқиғалардың тізбегі. Жүрек соғылғанда, қанның ағза және жүйелік тізбегі арқылы айналдырады. Жүрек циклінің екі фазасы бар. Диастол фазасында жүрек қарыншалары босаңсытып, жүрегі қанмен толтырылады. Систола фазасында қарыншалар жүрек пен артериялардың қанын сорып алады. Бір жүрек циклі жүрек камералары қанмен толтырылған кезде аяқталады және қаннан жүреді.
Жүрек-тамыр жүйесі
Жүрек циклы жүрек-қан тамырлары жүйесінің жұмыс істеуі үшін маңызды. Жүрек- қан айналымы жүйесінен тұратын жүрек-қантамыр жүйесі қоректік заттарды тасымалдайды және ағзаның жасушаларынан газ тәрізді қалдықтарды кетіреді. Жүректің жүрек айналымы қанға қанға қажетті «бұлшық еттерін» береді, ал қан тамырлары әртүрлі бағыттарға қандарды тасымалдау үшін жол ретінде әрекет етеді. Жүрек циклінің қозғаушы күші - жүрек өткізгіштік . Жүректің өткізілуі - жүрек-қан айналымын және жүрек-тамыр жүйесінің жұмысын қамтамасыз ететін электр жүйесі. Жүрек түйіндері деп аталатын мамандандырылған тіндер жүректің бұлшықетіне келуіне әкелетін жүрек қабырғасында жүретін жүйке импульстарын жібереді.
Жүрек циклі фазалары
Төменде сипатталған жүрек циклінің оқиғалары жүрекке енген кезде қан жолын қадағалайды, өкпеге апарылады, жүрекке қайта оралады және дененің қалған бөлігіне шығарылады. Бірінші және екінші диастолды кезеңдерде орын алған оқиғалар бір мезгілде орын алатындығын атап өту маңызды. Сонымен қатар, бірінші және екінші систолалық кезеңдердегі оқиғалар да орынды.

жүктеу/скачать 1,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 19