Әшімбаев М. С., кеңес төрағасы Асқаров Ә. А., жауапты хатшы

158
158
159
ӨТЕГЕН  БАТыР
Айдаһар көлденеңдеп қалды жатып,
Қойды ғой жолаушыны таңырқатып.
«Құтылдық қой,—деген кезде,—бір бәледен»,
Көңілді тағы қойды жабырқатып.
Өтеген сонда батыр сөйлейді кеп:
—Не себептен жолды бізге бермедің?—деп.
Айтшы маған көңілдегі арманыңды,
Осынша қыр соңымнан қалмадың еріп.
Айдаһар сол уақыт ысқырды енді,
Жер сабап құйрығымен ышқынды енді.
Құйрығымен жіберді жерді ұрып,
Бұларға мұндай істі тұс қылды енді.
Қан сиіп сонда аттары жата қалды,
«Не мұқтажың бар?» деп Өтеген айта қалды.
Қара қазан, сары баланың қамы үшін
Өтеген бір басына шатақ алды.
Көзі тұр айдаһардың оттай жанып,
Айтуға тілі жоқ, тұр іші жанып.
Айдаһар жолға түсті ажағайлап,
Айдаһар жүріп берді тауға қарап,
Жарқырап екі көзі оттай жайнап.
Бес кісімен ер Өтеген келе жатыр,
Ойлайды «бұл қалай?» деп тамашалап.
Айдаһар келді таудың етегіне,
Өтеген қалмай, жүрді жетегіне.
Бес кісімен Өтегенді ертіп алып,
Өзінің келіп жетті мекеніне.
Таудан шығып екі айыр су ағып жатқан,
Мекені айдаһардың батыс жақтан.
Өзінше қазынасы болмақ керек
Отан ғып бұрыннан да бағып жатқан.
150
160
170

160
ТАРИХИ  ЖыРлАР
160
161
Өтеген таң қалады ерің енді,
Үңгірді тамашалап көріп енді.
Жер екен шаңдақтаған ойнағы бар,
Бұрын мұндай нәрсені көрмеп еді.
Айдаһар үңгірге кеп тұра қалды,
Мойынын Өтегенге бұра қалды.
Өтеген ишарат қып «тартынба» деп,
Көңіліне айдаһардың қуаныш салды.
Айдаһар үңгіріне кетті кіріп,
Өтеген қарап тұрды келген еріп.
Біраздан соң әлгі айдаһар шыға келді,
Қараса үсті-басы қан боп кеткен.
—Тартынба, тағы қайта кіргін,—деді, 
Алланың не салғанын көргін,—деді.
Алысқан сен жауыңды алып шыққын,
Сонан соң ерлігімді көргін,—деді.
Қайтадан таудың асты дүрсілдеді,
Өтеген «Не болды?» деп күрсінді енді.
Өтеген ыңғайланып күтіп тұрды,
Намысты қолдан бекер берсін бе енді!
Бір уақытта екі айдаһар шыға келді,
Шыққанын ер Өтеген көзі көрді.
Тіресіп бірін-бірі тістелесіп,
Беттесе қатарынан тіке тұрды.
Қып-қызыл, жылтыр шұбар бір айдаһар,
Аузынан отты жалын, шығады зәр.
Мекенін айдаһардың тартып алып,
Жатқан екен ие боп, пейілі тар.
Бір кез басы анадан озып тұрды,
Батырдың ашуы кеп, қозып тұрды.
Қараса жас айдаһар күші басым,
Кәріні көп алысып зорықтырды.
180
190
200

160
160
161
ӨТЕГЕН  БАТыР
Мылтығын ер Өтеген қолына алып,
Бұрыннан қойған еді оғын салып.
Атуға айдаһарды ыңғайланып,
Мылтығын тұра қалды бетіне алып.
Сол жерде айдаһарды атып салды,
Оқ тиіп маңдайынан жатып қалды.
Соғысын екеуінің көргеннен соң,
Азамат қызығына батып қалды.
Айдаһар шалқасынан құлады енді,
Қимылдаған жерінің бәрін шайнап.
Көңілін кәрі айдаһар тындырды енді,
Ерлігін ер Өтеген білгізді енді,
Хош қылып жолдастарын күлгізді енді.
Айдаһар суға аунап тазаланып,
Қайтадан төмен қарай жүргізді енді.
Жолымен қайта жүрді төмен қарай,
Айдаһар бастап келе жатыр қалмай.
Кейінгі жолдасына алып келді,
Айдаһар тағы жүрді тыным алмай.
Артынан кешке шейін ерген енді,
Ақылға ер Өтеген зергер енді.
Ілесіп айдаһармен келе жатыр,
Бір үлкен ну тоғайды көрген енді.
Айдаһар сол тоғайға кіріп кетті,
Артына қарамастан жүріп кетті.
Жолдасын ертіп келген адастырып,
Бұларды таң-тамаша етіп кетті.
Сонда Өтеген батыр: «Бұл қалай?—деп қайран қалды да,—
бұл  жерге  тегін  алып  келген  жоқ  қой.  Бір  ғажайып  нәрсе  бар 
ғой»,—деп жан-жағына көзін салып қарайды. Сонда қараса, бір 
жалғыз ақ үй көрінеді.
Ер Өтеген ал сонда,
Атының басын бұрады,
11-205*
210
220
230

162
ТАРИХИ  ЖыРлАР
162
163
Әңгіме-дүкен құрады.
«Бұл тоғайда не бар?» деп,
Олай-бұлай қарады.
Қарап тұрса тоғайдан
Бір үлкен ақ үй көрінді.
«Айдалада отырған
Үй екен,—деп,—не қылған?»
Үйге таман барады.
Үй артына жетіп кеп,
Сөйлес хабар қылады.
Сол уақытта бір адам
Үйден жауап қылады.
Үйдегі адам мынандай жауап береді:
—Ер Өтеген сенбісің,
Қосын тартып жүрісің,
Бейуақытта келіпсің.
Осынша жерге келгенде,
Қасыңдағы жолдасың
Тұра қалсын далада.
Өзің аттан түсіп кеп,
Жайыңды айтқын, жан балам.
Әдеппен жүріп ақырын,
Үйге кіріп, сәлем береді.
Жол болсын айтып танысып,
Жай-мәнісін біледі,
Ол үйде қожа отыр екен.
Сонда Өтеген сөйлейді.
Сөйлегенде бүй дейді:
—Мен ғаріп айтқан сөзіме,
Қожам, құлақ сал,—дейді.
Арып келген жолаушы
Өтеген деген мен едім,
Жаһан кезген ер едім.
Қатын-бала қамы үшін
Қоныс іздеп кеп едім.
240
250
260
270

162
162
163
ӨТЕГЕН  БАТыР
Мекен қылып отырған
Жетісу деген жер еді,
Үш Алматы кері еді,
Қазақ деген ел еді.
Көнелердің айтуы 
Осы Жетісуды
Орыс алар деп еді.
Сол себептен бұл жерге
Өтегендей ғарібің
Қоныс іздеп кеп еді.
Жақсы қоныс бар болса,
Айтып бер, қожа, сен,—дейді.
Сонда қожаның жауабы:
—Ей, Өтеген батыр-ау,
Ел тіліңді алмайды-ау.
Айтқаныңа бағынып,
Назар соған салмайды-ау.
Әуре болып ел үшін,
Еңбегің сенің жанбайды-ау.
Шөлдегенің ел үшін,
Сусының сенің қанбайды-ау.
Қамы үшін еліңнің
Құрбан қыпсың жаныңды.
Өтеген, сен ер едің,
Қоныс іздеп кеп едің.
Қамы үшін еліңнің
Еңіреп туған ер едің.
Іздеп кепсің алыстан
Елің үшін, батырым.
Елдің сиқы алты ауыз,
Болмады-ау сенің көмегің.
Елің үшін туыпсың,
Жұртың үшін күйіпсің.
Әуреге сап басыңды:
«Тие ме,—деп,—жұртыңа
Тіршілікте себебің».
Ер Өтеген батырым,
280
290
300

164
ТАРИХИ  ЖыРлАР
164
165
Қырық шілтен біз қосылып,
Бағып енді жатырмын.
Ел күзетіп олар жүр,
Дүниені аралап,
Елдің біліп мәнісін.
Соныменен елсізді
Мекен қылып отырмын.
Ер Өтеген батырым,
Ауыр бейнет көріпсің.
Барсакелмес жолына
Құдай айдап түсіпсің.
Қауіп-қатер жолында
Толып жатыр көрерің.
Зияндасты көргенде,
Сонда, батыр, сезесің.
Сонда Өтегеннің жауабы:
—Ешкім бұзып жөндемес
Тағдырдың салған қармағын.
Не болса да, қайтпаймын,
Көңілімде көп алғаным,
Ішімде кетер арманым.
Өтеген едім елімде
Туғаннан-ақ жағымды.
Дұшпан менің сындырып
Көрген емес сағымды.
Жаһан кездім ел үшін.
Қонысқа жайлы жер үшін,
Осынша жерге келгенде
Бір сынайын бағымды.
Жатыр дейді дос қылып,
Көңілім әбден хош қылып.
Қожаның жауабы:
—Ей, Өтеген, құлақ сал,
Бір ақыл саған айтайын.
310
320
330

164
164
165
ӨТЕГЕН  БАТыР
Сол ақылды ұғып ал,
Асылыңды байқайын.
Дегеніңе жеткізсін,
Орындалып талабың.
Алғыр бүркіт секілді
Көрінеді қабағың.
Түнде барма үйіңе,
Күндіз барғын, шырағым.
Айтқанымды ұғып ал,
Сөзімде екен құлағың.
Әр іске сабыр ет,
Ақылменен жалғанның.
Жандырарсың шырағым,
Осы сапар көрерсің
Бұл жалғанның қыспағын.
Ашуың келсе егер де,
Арашалап сол қолың,
Оң қолыңды ұстасын.
Қош айтысып қожамен
Өтеген батыр кетеді.
Сәскелікке озып жүретін
Өтегеннің әдеті.
Жолаушылар жол жүріп,
Мезгілінде жерге жетеді.
Бірқатар күн жол жүріп,
Аз ғана емес мол жүріп,
Шықты қоңыр беліне.
Адам жақын жүрмейді
Өтегеннің шеніне.
Мақсұты оның көңілінде
Қоныс тауып бермекке,
Іздеп жүріп еліне.
Аз дамылдап бұл жерде,
Тағы да атқа мінеді.
Қосын тартып ілгері,
Тәуекелмен жүреді.
Кент аралдың жолына
340
350
360
370

166
ТАРИХИ  ЖыРлАР
166
167
Өтеген батыр түседі.
Кент аралды аралап,
Одан дағы өтеді.
Тас аралға тағы кеп,
Оған дағы тоқтамай,
Құм аралды аралап,
Байқап барып шамалап,
Кендірлінің тұмсығын,
Басып өтіп Өтеген,
Қасқа жолға жетеді.
Қасқадан да асады,
Бірқазан таудан аяңдап,
Жолын келіп басады.
Батыр туған Өтеген
Көңілі судай тасады.
Бірқазан құсты атып ап,
Қызыққа әбден батып ап,
Көз ұшында көрінген
Бір үлкен ну тоғайға
Соған қадам басады.
Тоғайға кіріп тынығып
Біраз сонда жатады.
Осы жолда Өтеген бейнетті көп көреді. Бір қалың тоғайдың 
ішінде айдаһарды өлтірмек болып жатқан әбжыланды өлтіреді. 
Сол  тоғайға  түнегенде,  өлімнен  құтқарған  айдаһар  бұларды 
түнімен  қорғап,  күзетіп  шығады.  Таңертең  айдаһардың 
сыйлыққа  тығып  кеткен  кесек  алтынын  тауып  алады.  Өтеген 
одан  ай  жүріп,  тағы  қалың  шеңгелді  жерге  келеді.  «Тар  жер» 
деп ұнатпайды. Мұнда бір жезтырнаққа кездесіп, айласын тау-
ып, оны өлтіреді. Бірақ тұрақтап дем алып жата алмайды.
Одан шығып Өтеген,
Қосын тартып жөнеді.
«Тәуекел,—деп,—Құдайға»
Жолға түсіп келеді.
Неше түрлі көрмеген
Жолын олар көреді.
380
390
400

166
166
167
ӨТЕГЕН  БАТыР
Қырық күншілік бір көлге 
Соған жетіп келеді.
Көлден жолды таба алмай,
Жағадай өрге жүреді.
Көлдің басын айналып,
Неше күндер болғанда,
Суы жоқ көлге келеді.
Ебін тауып Өтеген,
Қырық бес күндер болғанда
Шөлден әрең өтеді.
Шөлден шығып өткен соң,
Қалың қара шеңгелді,
Аспанменен сөйлескен
Тоғайға келіп жетеді.
Сол шеңгелдің қасында
Біраз күн тынығып
Өтеген батыр жатады.
Өтеген сонда сөйлейді,
Сөйлегенде бүй дейді:
—Қалың қара шеңгелдің
Ар жағында көрмеген
Бір жақсы жер бар,—дейді.
Сол жерге енді баруға
Енді қайрат сал,—дейді.
Енді қарап тұрмалық,
Бұл шеңгелден кіл қалың
Көңілімізді алаң қып,
Басқа жаққа бұрмалық.
Қазірден бастап қиялық,
Күшімізді жиялық.
Аман болсақ, жігіттер,
Қырқып шығып шеңгелді,
Абиырды алайық.
Содан қырық күн болғанда қырқып шығып, ар жағындағы 
Жиделі Байсын деген жерге барады. Бір жылдай аралап, тегіс 
көріп қонысқа жаратпай қайтады.
410
420
430

168
ТАРИХИ  ЖыРлАР
168
169
Шеңгелді қырқып, жол салып,
Өтіп шықты Өтеген
Жиделі Байсын жеріне.
Кім шыдаған ол күнде
Өтегендей еріңе!
Құлақ құрышың қанбайды
Батырдың көрген кебіне.
Айтарлықтай не деген
Жиделі Байсын жер екен.
Өз әлінше Өтеген
Көзі ашық туған ер екен.
Заманында ер туған
Жүректі туған ер екен.
Жиделі Байсын жеріңіз
Ағашы қалың жер екен.
Жиде менен пістесі,
Жемісі оның көп екен.
Уылжып піскен жемістен
Дәмін татып, жесеңіз,
Алуан шекер, бал екен.
Неше түрлі, көрмеген
Хайуанат, құстар көп екен.
Топ-топ болып шіліктер,
Отан қылған жер екен.
лақтай болып қояны,
Қарақұрт, шаян мысықтай,
Төл болып өскен жер екен.
Жылқыдай болып құланы,
Екі еседей бұланы.
Домбай деген тағы аң бар,
Төрт есе үлкен лағы.
Қарасақа деген бір киік
Пілдей болып тұрады.
Жайылған жылқы секілді
Аңдарының көптігі
Салбыраған бұғағы.
Жер шырайын қарасаң,
Түбімен біткен шөптері.
Жұпардай аңқып иісі,
440
450
460
470

168
168
169
ӨТЕГЕН  БАТыР
Іштен шығар дерттері.
Таусылмайды бұл жердің
Айта берсек кептері.
Неше аралға бөлініп,
Жалпақ болып кеткені.
Жаңа дүние тапқандай
Өтегендей батырдың
Іштен шері кетті енді.
Алып келіп елімді,
«Қондырам,—деп,—бұл жерге»
Өтеген сонда серт берді.
Байсынның батыс жағында
Тұмандай болып көрінеді
Мана деген дариясы.
Дариядан бөлінген
Толып жатыр жылғасы.
Батысқа қарап бет алып
Дарияның ағысы.
«Әттең сені, дүние-ай,
Дариядан су алып,
Көшіп келсе елімнің
Жарасар еді қонысы.
Шаруасы көбейіп,
Өрлер еді табысы.
Екпей шыққан ол жерде
Жабайылап шыққан арпасы.
Сол арпаны көргенде,
Өтегендей батырдың
Іштен шықты-ау данасы.
Әттең сені, елім-ай,
Көшіп мұнда келмейді-ау,
Қадірімді білмейді-ау,
Айтқаныма көнбейді-ау.
Осы жердің қадірін
Біздің қазақ білмейді-ау.
Ақыл айтқан кісінің
Тілін ешкім алмайды-ау.
Жол бастаған ерлердің
480
490
500
510

170
ТАРИХИ  ЖыРлАР
170
171
Соңынан елім ермейді-ау.
Ел тілімді алмаса,
Бұл жерге көшіп келмесе,
Қайтіп жүрем денім сау?!
Алып келсем елімді
Жиделі Байсын жеріне,
Қалмас еді-ау арманым-ау!                   
деп, Өтеген жұрттың қайғысын жеп, жылдай жатып, аңдарын 
атып, қызыққа батып, бұдан оңаша жер таба алмай, қайта тар-
тады. Содан неше айлар жүріп, еліне келеді.
Өтеген аман-есен келді дейді,
Аралап талай жерді көрді дейді.
Жер қарап, он жеті жыл өмір сүріп,
Ел-жұртын аман-есен көрді дейді.
Ешкімге бұрылмастан жүріп кепті,
Ауыр бейнет азапты көріп кепті.
Сағынып қатыны мен балаларын,
Үйіне күндіз келмей түнде кепті.
ұйқыға елдің көзі кірген екен,
Малдары бырт күйіске кірген екен.
Кетерінде батырдың бір жас күшік
Еркелеп батыр алдына жеткен екен.
Сағынып сары далада қаңғып жүріп,
Үйіне батыр енді келді кіріп.
Ақырын төсегіне көзін салса,
Жанында бәйбішенің жатыр жігіт.
Жатқанын бір жігіттің көзі көрген,
Сазандай аппақ жігіт түрі келген.
«Мені тоспай, бұл байға тиіпті» деп,
Батырдың көңіліне ашу кірген.
Сапысын жанындағы суырып ап,
Ойланды кесуге енді оңтайланып.
520
530
540

170
170
171
ӨТЕГЕН  БАТыР
Сапысын шабайын деп көтергенде,
Сабыр қып біраз тұрды ой ойланып.
Қожа айтқаны есіне кеп түсе қалды,
Сол қолы оң қолын кеп ұстай алды.
«Әттеген-ай, үйіме күндіз келмей!» 
Деді дағы батырың теріс айналды.
Оянып бәйбіше де сезіп қалды,
«Бұл үйге ешкім батып кірмеуші еді,
Батырым келген екен,—деп оянды.
Мені сынап батыр үйге кірген екен,
Тарпаңды жанымдағы көрген екен.
Шамасы мені байға тиді ғой» деп,
Өкпелеп кейін қарай жүрген екен.
Деді дағы бәйбіше түрегелді,
Артынан Өтегеннің жүре берді.
Далаға бәйбішесі шыға келсе,
Батырды келіп тұрған көзі көрді.
Батырмен амандасып көріседі,
Хал-жайын бір-бірінің біліседі.
От жағып, үйдің ішін жарық қылып,
Батырды үйге алысып келіседі.
—Батыр-ай, көңіліңе бір іс келді-ау,
Сол ісің көңіліңе теріс келді-ау.
Шамасы, мені байға тиді деген
Көңіліңе осындай бір жұмыс келді-ау.
Жерік болып сен кеткенде қалмап па едім,
Уәде аузымнан алмап па едім.
Сондағы ішімдегі туған бала
Сақтаған жәрдем беріп Құдай пана.
Туған соң атын Тарпаң қойдым,
Ер жетіп жігіт болды, міне, қара.
550
560
570

172
ТАРИХИ  ЖыРлАР
172
173
Мінеки, он жетіге жасы толды,
Айырды жақсы-жаман, оң мен солды.
Қайғымды қанша көрген ұмыт етіп,
Көрген соң аман-есен көңілім толды.
Есітіп батырдың да көңілі тынды,
Баласын жанына алып, бетін сүйді.
Жол бейнетін ұмытқандай болды батыр 
Көрген соң баласын Тарпаң сынды.
Қаншама қауіп-қатер бәрін көріп,
Еліне қоныс тауып келген жерін.
Айтады, түк қалдырмай бастан-аяқ
—Ел үшін ауыр бейнет қатты көріп,
Жалғанның қыспағынан жедім таяқ.
Мен келдім сіздерге ел-қоныс тауып,
Көп көрдім жүрген жерден қатер-қауіп.
Жиделі Байсын деген жақсы жерге
Көшелік, тіл алсаңдар, жерден ауып.
Оңаша Жиделі Байсын жақсы қоныс,
Қазаққа қысылғанда болады тыныс.
Егер де айтқаныма көнбесеңдер,
Бұл жерді ақырында алар орыс.
Бір жұрт бар орыс деген көздері көк,
Бір жерде бекер қарап тұрмайды тек.
Келеді осы күнде жерді қаптап,
Өзінің қайрат-күші айласы көп.
Сол келіп шұрайлы жеріңді алар,
Қаратып тегісімен еліңді алар.
Көнбесең, басың түгіл, тілің кесіп,
Аузыңда сөйлеп тұрған сөзіңді алар.
Жайылған өрістегі малыңды алар,
Басың байлап, аяғыңа тұсау салар.
580
590
600

172
172
173
ӨТЕГЕН  БАТыР
Егерде оныменен қарсы келсең,
Бір шыбындай тәніңдегі жаныңды алар.
Содан кейін Өтеген батыр көрген-білгенін айтып, жұртымен 
тегіс  ақылдасады.  Жұрты:  «Бұған  баруға  болады  екен.  Оған 
қалай жетеміз?»—дейді. Сонда Өтеген айтады: «Оған бір жыл-
да  жетеді.  Биеге  айғыр  салмай,  ту  сыртын  семіз  қыл.  Қойға 
қошқар салмай, сиырға бұқа салмай, түйеге бура салмай, тура 
бір  жылда  жетеміз.  Қырық  күн  шөлі  бар.  Одан  қысты  күні 
өтеміз.  Қалың  қара  шеңгелді  қырық  күнде  қиып  өтеміз.  Со-
дан  соң  жетеміз.  Жері  кең,  бір  айрығына  бес  мың  үй  сыяды. 
Айырығы  көп  сол  жерде  емін-еркін  жатамыз.  Мен  ел  үшін  он 
жеті жыл жер қарадым. Сол көрген бейнетімнің арқасында осы-
ны таптым. Ақылдасып, тілді алыңдар»,—дейді Өтеген. Содан 
жұрт олай-бұлай ақылдасып, Өтегеннен: «Қандай малға жайлы 
екен?»—деп  сұрайды.  Сонда  Өтеген:  «Малдың  бәріне  жайлы, 
тек  жылқыға  жайсызырақ»,—дейді.  Сонда  Ерсары,  Байсары 
деген кісілер: «Ой, олай болса, жылқы—адамның қанаты, еті—
бал. Жылқыдан айрылып, адамның күн көруі кем болады. Оған 
бара  алмайды  екенбіз»,—деп  жұртқа  ылаң  сап,  бұзған  дейді. 
Ақырында жұрт Өтегеннің тілін алмасқа шығады.
Сонда  Өтеген  елден  күдер  үзеді.  Өтеген  бармағын  тістеп: 
«Әй,  әттеген-ай,  «жылқыға  да  жақсы»  деп  айтпағаным-ай!—
деп  өкініп  қалады,—қайыр  жұртым,  менен  кінә  жоқ,  кейінгі 
қара қазан, сары баланың обалы Ерсары, Байсарыға болсын»,—
деп,  Өтеген  батыр  Құдайға  зарланып,  жерімен  амандасып, 
Түркістанға кетеді.
—Жеті қыс, бес жыл дегенде,
Осы сенің жеріңе
Орыс келер деп еді. 
Орыс келсе бұл жерге,
Ерік кетер деп еді.
Билік кетіп басыңнан,
Береке кетіп асыңнан,
Дұшпан шығып қасыңнан,
Сенімдік кетер деп еді.
Орыс келсе бұл жерге,
Түймелі шекпен кидірер,
610

174
ТАРИХИ  ЖыРлАР
174
175
Түрегелтіп сидірер.
Аралда жатқан қамалып,
Қазақтың қара халқын
Бытыратып бүлдірер.
Орыс келсе бұл жерге,
Малға жұқпас деп еді
Қаратаудың шалғыны.
Сары алтындай сөзімнің
Келеді енді балғыны.
Елден шығып залымдар,
Тазыдай-ақ мойнына
Тағып алар қарғыны.
Орыс келсе еліңе,
Би-болыс шығып сол кезде,
Өтірікті шын қып жандырған.
Сөйлеп кетсе би-болыс,
Есіңді алып тандырған.
Ау, елім, елім, елім-ау,
Айтсам тілімді алмадың,
Дегеніме болмадың.
Аралда қалдың қамалып,
Көрерсің енді залалын.
Солдатқа беріп балаңды,
Міндеткер болдың, білдің бе,
Бәлеге басыңды ілдің бе!
Әжібектің жайлауы
Балды берік бас еді,
Өркештенген тас еді.
Қымызы бар арақтай,
Ішкен кісі мас еді.
Орыс келіп алады-ау,
Билік бастан қалады-ау,
Қайран жерім, қош енді!
Ой, Сарыағаш, Тәшкен-ай,
Елдер үшін жаралған.
Ортасында бұлардың
Келес деген су ағып.
620
630
640
650

174
174
175
ӨТЕГЕН  БАТыР
Талай адам егін сап,
Сол дариядан таралған.
Әулиеата жерім-ай,
Әулиенің бірі едің!
Бектауата, Бекәлім,
ықыласпен барған кісіге
Көрінеу шығып сөйлескен.
Одан бері келейін,
Аспара мен Меркім-ай,
Жатушы еді еркін-ай!
Аспара басы—Аршалы
Елім тілім алмады,
Айта-айта шаршадым.
Судың басы—Арша тау,
Шүкіршілік денім сау.
Қырғыз, қазақ елдерім
Кейде тату, кейде жау.
Бір жағым қырғыз болғанда,
Бір жағым, қазақ, сен едің.
Судың екі жағынан
Аппақ үйді тіккенде,
Жарасушы еді сәндерің.
Орыс алар бөлектеп
Ағып жатқан суыңды,
Құлатады туыңды,
Шығарар бастан буыңды.
Берекесін кетірер
Тоғай болған нуыңды.
Елім, тілім алмадың,
Айтқаныма болмадың.
Ата безер күн болар,
Ене безер күн болар.
Білімсіз келіп сөйлесе,
Үн шықпайтын күн болар.
Атаның тілін ұл алмас,
Ананың тілін қыз алмас,
Осындай заман кез болар.
660
670
680
691

176
177
Жазайын бісмілла деп қисса бастап,
Керейдің әруақты ерін мақтап.
Жасымнан үлкендерден көп естіген,
Бұл өзі хикая еді жазса жақсы-ақ.
Жәнтекей сүйіндіктен алды тарар,
Алтыдан туған сары ру болар.
Сарыдан Бақдәулет, Бердәулет боп,
Бердәулеттен туған бір батыр ұл бар.
Дейді екен оның атын ер Жәнібек,
Бұл жайлы кеңес жаздым бір тәуір деп.
Ол бұдан екі жүз жыл бұрын өткен,
Көз көрген ісім емес дәл қазір боп.
Жазғаным естігенім аңыз болған,
Сонша жыл ел керейге маңыз болған.
Сөкпеңдер мен пақырды әлдене деп,
Демеймін мұның бәрі табылды ойдан.
Бәрі де болған дейді білген қауым,
Білекпен, тілімен де ол түрген жауын.
Ат жалын тартқаннан-ақ көз жұмғанша
Есінен шығармаған елдің қамын.
Жәнекең он алтыға келген жасы,
Бұлшық етті, бура сан, зор тұлғасы.
Жауырынды, иықты, қас-қабақты,
Ер жүрек батырдың бар нышанасы.
Жәнібек батыр
10
20

176
177
ЖӘНІБЕК  БАТыР
Денелі, еңгезердей сұңғақ бойлы,
Кеуделі, кеңнен толғар терең ойлы.
Кішіпейіл, кең мінезді, кешірімді,
Тарыққанда табар ер тура жолды.
Тілеген еліне ерек берекені,
Түсінген жаудан келер әрекені.
Желбуаз жесір сөзге жан семіртпес,
Танылған жасынан-ақ ер екені.
Танылып өзі туған ел-жұртына,
Көндіріп алғаннан соң елді ырқына.
Сары үйсін нағашысын іздеп шықты,
Бірі деп үш жұртымның шыдар сынға.
Нағашысы Досымбек, Әмір деген,
Үш жүзге танылған ер сенімменен.
Дулыға, сауыт киіп, қылыш асып,
Ел жауын бет қаратпай жерге илеген.
Бүкпеген сайыстарда ол тізесін,
Жан еді тектеп мәнді сөз білетін.
Жер шалғай жалғыз қыздан туған ұлды
Күтетін туар кезді бір көретін.
Сексенге келіп аттан түскен кезі,
Ауылдан аттап шығып түстенбейді.
Тарайды өз алдынан елдің ісі,
Тебір мен тентекке әлі күш бермейді.
Жәнекең осыларға бармақ болды,
Олардан бата, тәлім алмақ болды.
Күн туса ел басына зәуде ғалам,
Арқа тұтып салмағын салмақ болды.
Жанекең нағашымды көрейін деп,
Бір барып амандасып келейін деп.
Жүргенде жол жолдасқа Кебеш ерді,
«Жалғыз жүрме мен ертіп жүрейін» деп.
12-205*
30
40
50

178
ТАРИХИ  ЖыРлАР
178
179
Жол алды екі сабаз дара аттанып,
Тобышақ тұлпар мініп қанаттанып.
Секілді Жанекеңнің түлеп ұшып,
Қырандай жүрген кезі аяқтанып.
Жанекең, Көбеш екеуі
Осылай жүріп кетеді.
Жүрер жолы тым алыс,
Уақыт зырлап өтеді.
Атын екі тағалап,
Киімді неше шешеді.
Сырмалы кепештен
Түгі тұтам өтеді.
Ат арықтап, өң тозып,
Тау асып, су кешеді.
Ай сегіз күн жол жүріп,
Сары үйсінге жетеді.
Нағашы тегі толымды
Досымбек пен Өмір-ді.
«Жиенім іздеп келді» деп,
Көңілі толып семірді.
Жиенін көріп қуанып,
Досымбек жылап егілді.
Нағашысын көрген соң
Жәнібек болды көңілді.
«Нағашы жұртың кім еді?» деп,
Сұрайтын заң бар тегіңді.
Бөгенбайлап білгіштер,
ұқсаған байқар өңіңді.
Нағашы көңілі қуанды,
Жиенін байқап сынады.
«Ержүрек батыр болар» деп,
Жиенге көңлі тынады.
Ер тұлғалы келбеті
Досымбекке ұнады.
Аман-сәлем жауабы
Сары үйсінге ұнады.
Сары үйсіннің кісісі
60
70
80
90

178
178
179
ЖӘНІБЕК  БАТыР
Сәлемге келіп шығады.
Аралатып ауылды,
Қадірлеп қонақ қылады.
Мұның бәрін сол ұлы ел
Досымбек пен Өмірдің
Құрметі деп ұғады.
Сондай шақта бір жұмыс
Елді қайран қылады.
Жәнібектен бір кәрі:
—ұраның кім?—деп сұрады.
Жәнібек бұған сөз таппай,
Мүдіріп қалып тұрады.
—Абақ, керей елі,—деп,
Досымбек жауап қылады.
—ұрансыз елде береке
Болмайды деп ұғады.
Ел басына күн туса,
ұрандап жауға шығады.
ұрансыз болса абақ ел,
Онан да бір туады.
Күні ертең соның есімін
Елі ұран қылады.
Сол ұран—бойдың тұмары,
Сол ұран—ойдың шырағы.
Сол ұран бүкіл халықты
Бір төбеге жияды.
Деп қария толғайды,
Толғауында бар қайғы.
Жәнібекке бұл кеңес
Жаймашуақ болмайды.
Жанын жердей бір жегі,
Ішкен ас бойға қонбайды.
Қайран елдің түңлігін
Қайтып қана оңдайды.
Торғай дағы шиқылдап,
Шақырады торғайды.
Атқа қонса айғайлап,
Аты ұран неге болмайды.
100
110
120
130

180
ТАРИХИ  ЖыРлАР
180
181
Осыны ойлап тықыршып,
Түнде үйге қонбайды.
Далаға төсек салғызып,
Далада жатып толғайды.
Түні бойы көз ілмей,
Түске шейін тұрмайды.
Бір күні түнде Досымбек
Жиенін жайша барлайды.
Таңға жақын жанынан
Көреді екі арланды.
Бірі бас, бірі аяқтан
Жәнекеңді аңдайды.
Көкбөрі дарып жүргенін
Досымбек ұғып таңданды.
Жәнекеңнің тұлғасы
Онсыз да оған ұнаған.
Екеу болса бірі осы,
Бірі болса өзі деп,
Досымбек, Әмір сынаған.
Кеудесі асыл, бөксесі
Жасық па деп жылаған.
Ақылы асқан данышпан
Азулы кәрі арыстан,
Досымбекке жиеннің
Басқа ісі түгел ұнаған.
Жәнібек сол жаз серуендеп,
Нағашы жұртта тұрады.
«Күз басында қайтсам» деп,
Көк бестіні сұрады.
Көк бестіні беруге
Балалары қимады.
«Бермесең де алам» деп
Жәнібек жиен тулады.
—Бір тайға тұрмас жиенді,
Жиен деме нағашы,
Дос-дұшпаның демей ме,
140
150
160

180
180
181
ЖӘНІБЕК  БАТыР
Тай құрлы жоқ бағасы.
Осы сөз жетсе құлаққа,
Жаулардың қанар табасы.
Деген кезде Досымбек
ұлдарға кеңес салады.
—Сырты түк, іші боқ бір тай,
Жиенге шын жарады.
Бермесек мұндай бір тайды
Еліне не деп барады.
Көк бестідей жылқының
Желі де бар ғой бараны.
Соның бірі күні ертең,
Жақсы ат болып жарайды.
Жиен назы қиын-ды,
Түскен екен жанары.
Бермесеңдер қолыңнан,
Еліңді ертең шабады.
Көкбөрі дарып жүр екен,
Есесін елден алады.
Осындай ер мінгенге,
Көк бесті шын жараса,
Болмағаны арманы.
Деп Досымбек қария,
Шын көңлін шертеді.
Баласының кенжесі
Сөзге көнбес ерке еді.
Соған тиген бәсіре,
Жылқы ішінде серке еді.
Оны күшпен зорласа,
Ол да тулап кетеді.
Ашуланшақ туласа,
Шорт сынатын морт еді.
Сонда қатты қиналып,
Көңілін ой өртеді.
—Балаларым көнбеді,
Қолқаң бір тай бермеді.
Сары үйсінге тұлға боп,
170
180
190
200

182
ТАРИХИ  ЖыРлАР
182
183
Досымбек қалай келген-ді.
Деп кінәлап, жиенім,
Сөге көрме сен мені.
Тұғырдан түсіп отырмын,
Құрметтейді ел мені.
Іштен шыққан ұлдарым
Қадірімді білмейді.
Ел шетіне жау келсе,
Ат ерттеп олар мінбейді.
Әкеге бала тартпаған
Бұл заман сондай күн,—дейді.
Аттан түсіп отырмын
Тағдырыма көнгелі.
Алпыс жылдық жолдасым
Сауытымды бергелі.
Қалқан, найза, қылышым
Есіңе салар шал мені.
«Ат тұяғын тай басар»
Ата сөзі бар ма еді.
Көкбестінің інісі
Көк құнанды ал енді.
Осы болды, қарағым,
Нағашыңның бергені.
Разы болып атқа мін,
Айтпайды теріп ел нені.
Келер жылы Абылай
Қол құрып жорық қылмақшы.
Жауына кеткен қазақтың
Кегін қайта қумақшы.
Жар салған барлық қазаққа,
Осында бір күн тумақшы.
Жарақтанып, жабдық қып,
Осыған барсаң тым жақсы.
Абақта жатқан жалпақ ел
Жауына жасақ құрмақшы.
210
220
230

182
182
183
ЖӘНІБЕК  БАТыР
Он сегізге шығасың,
Батамды бердім мен саған,
Белдескенді жығарсың.
Бәлкім, осы шайқаста
Ел аузына шығарсың.
Армандаған мұратың
Қабыл болар ұғарсың!
Қазақты үш жыл бұрын жауы шапқан,
Қан төгіп, малды жаулап ықсыратқан.
Айналып Алатауды, Арқаны асып,
Дайындық соған Абылай құрып жатқан.
Досымбек ұқтырған соң осы жайды,
Бергенін нағашының қабыл алды.
—Нағашы, кәрің төкпей бата бер,—деп,
Жәнекең шарт жүгініп қолын жайды.
Бата алып суыт жүріп елге келді,
Ауылдан алмас шығып жер де көрді.
Керей ел жасап құрмет жатқан ел ед,
Көбі тайқып біразы жөнге келді.
Көк құнан қыс айналып шықты дөнен,
Қысырдың сүтін беріп күтті ерен.
Құндыздай жүні түлеп, шоқтығы өсіп,
Алды-арты дөңгеленген болды берен.
Абылай жарлық шашты батыр терең,
Жиылды төңірегіне көп пен көлем.
Үш жүздің атқа қонды бар саңлағы,
Белгісіз тынатыны арты немен.
Жосылған жарақты ерлер дүрмек құрды,
Бір толқып жүрген жерін сүрең қылды.
Керейден бар шыққаны он екі адам,
Жанекең солармен бір жүрмек болды.
240
250
260

184
ТАРИХИ  ЖыРлАР
184
185
Жанекең көк дөненді мініп алды,
Сауыт-сайман құралын іліп алды.
Сауыт киіп, сайланып жарақтанып,
Сыртына түгі шығып айбаттанды.
Абылай—бас қолбасы, әскер басы,
Мөлшері қырыққа келген оның жасы.
Хан болып таққа мініп, үкім сүрген,
Қазақтың сол тұстағы патшасы.
Жай жатқан елін жау кеп шауып кеткен,
Елін жаулап малдарын алып кеткен.
Сол үшін бұл жолы ол кек алмақшы,
Жасақтанып жауына болып өктем.
Қалың қол жүріп кетті Алатауға,
Олжа алып келеміз деп жұртқа сауға.
Көтеріп Абылайдың алтын туын,
ұран сап батырлары кетті жауға.
Абылай көк атты бір бала көрді,
Анықтап байқап алмай, шала көрді.
Жанекең көлденеңдеп өтіп еді,
Абылай көзін салып қала берді.
Көк аты тұлпар текті жылқы ма екен,
Баланың көрінеді сұрқы бөтен.
Көк атты көкжал бөрі мінгендей-ақ,
Абылай ойға батты бұған төтен.
Бар екен қосынында нелер мықты,
Мінгені өңкей саңлақ, тым жүрісті.
Топ ішінде сыртынан байқап қалып,
Жанекең мен дөненге көзі түсті.
«Япыр-ау, мынау батыр болар ма екен,
Болмаса ат арытар томар ма екен.
Бір сынап бүгін кеште көрейінші,
Сыныма батыр болып толар ма екен».
270
280
290
300

184
184
185
ЖӘНІБЕК  БАТыР
Деп ойлап екі батыр шақырыпты,
Оларға берді былай тапсырысты.
«Бүгін кеш қоналқамыз ағаш бейіт»,
Деп сонда сол екеуін жасырыпты.
—Баланы сол молаға жібертемін,
Моладан отын ал деп үйретемін.
Әруақ боп барғанда оны шошытыңдар,
Байқайық батыр ма, ез бе мұның тегін.
Ер болса, танытар ол ер екенін,
Талабы қамал бұзар зор екенін.
Жаудан олжа алмаққа бара жатса,
Бармай-ақ біліп өлсін қор екенін.
Олжа үшін балалықпен бара жатса,
Жау емес, өз қолыңмен жайқап таста.
Бірің ат, бірің сауыт олжа алыңдар,
Көзім түсіп қалып ед сол көк атқа.
Қос батыр елден озып кетіп қалды,
Барды да көрге кіріп жатып қалды.
Ақшам түсе қалың қол шеру тартқан,
Молаға таяу жерге қона қалды.
Қалың қол түсіп жатыр су бойына,
Жарлығы Абылайдың тұр ойында.
Қатыбас—көпті көрген отағасы
Жұмсады Жанекеңді бір қиынға.
—Ей, балам, сенен жасы көрінбейді,
Жұмса деп тұрғандайсың өзің мені.
Қылтанақсыз далаға түнемекпіз,
Ханға бір қызмет қылар кезің келді.
Жолдағы ағаш бейіт молаға бар,
Қолыңа мықтылау бір арқан ап ал.
Ханға арнап тамақ істер отын әкел,
Осылай қызмет қылсаң, сонда жарар.
310
320
330

186
ТАРИХИ  ЖыРлАР
186
187
Жанекең сол молаға жетіп барды,
Түсе қап көк дөненді байлап салды.
Жүгініп отыра қап Құран оқып,
Тұрды дағы моланы талқандады.
Қабырдан екі батыр қарғып шықты,
Айғайлап, кең әлемді тар қып тіпті.
—Моламды неге бұзып жатырсың?—деп,
Ақ кебінмен ұмтылып салды күшті.
Жанекең ол екеуін ұстап енді,
—Хақыңды Құран оқып бергем,—деді.
Өлген әруақ сен түгіл, тірі Абылай
Өлгелі аштан онда жатыр,—деді.
Сөйтті де ол екеуін лақтырды,
Көрмеді тырбанғанын лақ құрлы.
Отынды теңдей қылып өңгеріп ап,
Қосқа әкеп аттың басын бір-ақ бұрды.
Осы алғаш Жанекеңнің байқалғаны,
Жүрегін қос батырдың қайтарғаны.
«Жас бала екеумізді лақтырды» деп,
Арланып Абылайға олар айта алмады.
Өздері Абылайдан тайсақтады,
Жуымай аулақ жүріп, жан сақтады.
Басқаға болған істі мәлімдеуден
Қорынды, қорғалады, ар сақтады.
Мол қосын Алатауды сағалады,
Тау асты ормандарын саялады.
Түн жүрді, күндіз жатып кей шақтарда 
ыстықта су бойына паналады.
Жанекең жатса, жалаң жататұғын,
ұйқыға үш күн, үш түн бататұғын.
Қосының алды жүріп өткен жерден
Төрт күнде арты әрең асатұғын.
340
350
360

186
186
187
ЖӘНІБЕК  БАТыР
Жанекең қатты ұйқыға батқан кезде,
Демалып бір түс көріп жатқан кезде.
Кеудесінен бір суық өрлеп келед,
Жылан көрді ол көзін ашқан кезде.
Қозғалса, жылан оны шағып алмақ,
Қозғалмаса, кім білер қайда бармақ.
Аузын ашып Жанекең жатады еді,
Жылан кірді ауызға ін деп барлап.
Дәл сол кезде басын ол қыршып алды,
Ирелеңдеп денесі шоршып қалды.
Жанекең оның басын шайнап бүркіп,
Жаңғыртып күліп кетті Алатауды.
Бұл қосын Алатауды барлай жүрді,
Алды-арты бір-бірінен қалмай жүрді.
Жақсы ат мінген жайтаңдап топ алдында,
Жабы мінген кейбірі жандай жүрді.
Жанекеңнің көк дөнені арындаған,
Аяңына желісті ат шалынбаған.
Сол үшін озып келіп бір түбекке,
Ер Жакең белін шешіп дамылдаған.
Бір жатса, үш күн, үш түн ұйықтар шағы,
Ол шақта сезінбейді ешбір жанды.
Жатады төрт борбайы төрт жағында,
Үстіне лыпа жаппай ұйықтайд тағы.
Таңғы шақ ұйқы тәтті мезгіл еді,
Бір күш көп Жанекеңді езгіледі.
Сасық дем қолқа жарып кетіп барады,
Илектеп, домалатып жез бүрленді.
Байқаса балпаңдаған аю екен,
Болғанда да ғажайып алып екен.
Тұрыстық бермей келіп, түрткілеп жүр,
Аң болса да, сұмырай залым екен.
370
380
390

188
ТАРИХИ  ЖыРлАР
188
189
Жанекең оны келіп сүйреп көрді,
Өңгеріп көк дөненге жүрмек болды.
Сол кезде артта жеткен бір тобына
«Сауға үшін қанжығаңа іл» деп берді.
Оларға айтты: «Мен мұны ұрғаным жоқ,
Терісінен тебендей жарғаным жоқ.
Бір ақырған үнімнен шошып өлді,
Одан басқа бұған қас қылғаным жоқ».
Деді де көк дөненмен жүріп кетті,
Жорықтың бағытына бұрып бетті.
Сойғандар қара аюдың ішін жарып,
«Айтқаны бұл баланың дұрыс» депті.
Аузына Алатаудың қосын келді,
Дабырсыз тау сағалап тосын келді.
Соғысты ертең сәрі бастамақ боп,
Жауына Абылай хан хабар берді.
Абылай хабар берді хан Суанға:
—Келіп тұр қазақ қолы кек алғанға.
Қайтарса бар шығынды айыбымен,
Тимейміз тыныш болар біткен жанға.
Болмаса тұрысатын жерге келсін,
Жөн айтпақ сауыт киген ерге жосын.
«ысқырып атқан киік обал болмас»,
Суан хан екіден бір жөнге көнсін.
Дегенге Суан қатты ширығыпты,
Салам деп Абылайға қиғылықты.
Таң ата қалың қолмен қарсы шауып,
Аламын деп жарлапты бір биікті.
Түнімен жаудың қолы жиылыпты,
Кейі атты, кейі жаяу үйіліпті.
Кейбірі үйлерінде отыра алмай,
Орданың маңына кеп тығылыпты.
400
410
420

188
188
189
ЖӘНІБЕК  БАТыР
Сайланған қазақ қолы атқа мінді,
Садақ тартып, найза ұрып, сапқа кірді.
Көк қуып, кезенген қол тисін бе оңай,
Таң ата жаудың қолын қойдай қырды.
Жаулары қамын жасап болмай жатып,
Қазақтар қырғын салды ойбайлатып.
Жауы қашып, орнын қазақ басып,
Өктем күтіп сәт-сағат тұрды аңдатып.
Күні бойы соғыс болды қиян кесті,
Шақ келді қосынға да тынар кешкі.
Жауынан қалың малды олжаға алып,
Тыныш күшті қазақ қолы шығар көшті.
Бозамықтап таң атты,
Таң астына қараса,
Будақ-будақ шаң шықты.
Шаң астына қараса,
Қисапсыз көп жау шықты.
Араласып екі жақ,
Қызыл қанға малшықты.
Садыр шықты бұрқырап,
Жосыды қан сырқырап.
Долан жирен астында
Оққа ілгізбейді сырқырап.
Он сегізде жасы бар,
Отау үйдей басы бар.
Қазақтан барған ерлерді
Жер қалмады жасырар.
Садыр шықты ақырып,
Әруағын судай сапырып.
Қазақтан барған батырдың
Айдады бәрін жапырып.
430
440
450
460

190
ТАРИХИ  ЖыРлАР
190
191
Найзасын сілтеп ұрып жүр,
Жүрген жағын сырып жүр.
Қарсы келген батырды
Шырпыдай көрмей, қырып жүр.
Жаудың қолы басты ғой,
Қазақтың қолы қашты ғой.
Ақтаңгерге оқ тиіп,
Абылай хан жаман састы ғой.
Жанекең айтты: «Барайын,
Найзамды қолға алайын.
Садырменен кезігіп,
Бір шайқасып қалайын.
Садырды жер құштырып
Долан жирен алайын».

жүктеу/скачать 1,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: