«етіс» грамматикалық концепті: когнитивті аспект
- дыр, -дір, -тыр, -тір, -ғыз, -гіз, -қыз, -кіз, -т
жүктеу/скачать 0,86 Mb. Pdf көрінісі
|
| -
дыр, -дір, -тыр, -тір, -ғыз, -гіз, -қыз, -кіз, -т. Например: Бала ұйықтады. – Мальчик уснул. Айша баланы ұйықтатты. – Айша усыпляла ребенка. Машина жүрді. – Машина завелась. Шофер машинаны жүргізді. – Шофер завел машину. Каузативные глаголы в казахском языке образуются от всех непереходных глаголов без исключения и обо - значают действие, которое совершается от воз - действия со стороны. Салт етістік обозначает действие, которое не переходит на объект и не имеет при себе прямого дополнения, выражен - ного винительным падежом. Салт етістіктер в казахском языке делятся на лексичекие и грам - матические. Лексические непереходные глаголы – это основы глагола, без специального грам - матического показателя. Например: жүру – хо- дить, жүргізу – бегать, ұйықтау – спать, қуану – радоваться и т.д. Грамматические непереход - ные глаголы образуются от основы переходно - го глагола с помощью суффиксов: -ын, -ін, -ыл, -іл. Они по значению соответсвуют в русском языке возвратному и страдательному залогами. Например: хат жазылды – письмо написано, кітап оқылды – книга прочитана, бала жуынды – мальчик умылся, Катя киінді – Катя оделась» [6, 320]. Біздің ойымызша, салт, сабақтылықты орыс тілінің үлгісімен переходность/непереход - ность категориясына байланысты сөз етпей, дербес етіс түрі ретінде арнайы қарастыру ке - рек. Сондықтан өздік және ырықсыз етістердің негізгі мәнін етістерді салт-сабақты етістікке ай - налдыру қызметімен шектеуге болмайды. Өзгелік етіс қимыл, іс-әрекеттің тікелей субъектінің өзі арқылы емес, екінші бір субъекті (ол екінші субъекті қимылды, іс-әрекетті тікелей орындап, іске асырушы субъекті агенс деп аталады) арқылы істелінетінін, іске аса - тынын білдіріп, сабақты етістіктен (кез кел - ген етістіктен емес) белгілі бір қосымшалар арқылы жасалатын етіс категориясының түрі бо - лып табылады. Демек, өзгелік етісте қимылды, әрекетті іске асырушы субъекті бір емес, екеу болады: бірі – іс-әрекетті, қимылды орында - тушыие, сөйлемде ол грамматикалық бастау - ыш қызметінде болады, яғни бұл логикалық субъекті әрі грамматикалық субъекті болады, екіншісі, іс-әрекетті, қимылды тікелей орында - ушы субъекті (агенс). Ол сөйлемде берілмеуі де мүмкін, берілсе, барыс септік тұлғасында тұрып, ол сөз сөйлемде жанама толықтауыш қызметін ISSN 1563-0223 Eurasian Journal of Philology: Science and Education. №3 (167). 2017 109 Жұбаева О.С. атқарады. Бұл – бір. Екіншіден, өзгелік етіс тек сабақты етістікпен жасалады, сабақты етістікке өзгелік етіс қосымшасы үстелгенде, ол баян - дауыш болып тұрған сөйлемде тек іс-әрекет, қимылды тікелей атқарушы барыс септіктегі екінші субъект (агенс) қана пайда болады, ба - яндауыш сабақты етістікті сөйлемде іс-әрекетті орындатушы субъект пен объект өзгелік етіс қосымшасы қосылмай тұрғанның өзінде бар бо - латын [5, 510]. Қазақ тілінің ғылыми бейнесін қалып- тастыруға атсалысқан ғалымдардың еңбектерін сараптай келе, Қ. Кемеңгерұлы мен Қ. Жұбанов беделді (өзгелік) етістің өзіндік ерекшелігін түсінгенін көреміз. Ғалымдар -т‚ -қыз‚ -тыр‚ -р жұрнақтары салт етіске жалғанса, беделді етіс емес, сабақты етіс жасалатынын, ал беделді етіс болуы үшін аталған қосымшалар сабақты етістіктерге жалғануы керектігін айтады. Сонымен қатар Қ. Кемеңгерұлы беделді етіс болу үшін тура толықтауышпен қатар жанама толықтауыштың да болуы шарт екенін ескертеді. Ғалым жүктеу/скачать 0,86 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|