Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2015

 
128 
УДК 796.853.23.015.12(574) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Тренеры Казахстана  
об особенностях 
проведения учебно-
тренировочных 
занятий  
по физической 
подготовке в дзюдо 
 
Аннотация  
По  результатам  проведенного  анкетиро-
вания  тренеров  дзюдо  со  всех  регионов 
Казахстана  авторы  анализируют  вопросы 
проведения  учебно-тренировочного  процесса 
по  физической  подготовке  в  дзюдо,  подборе 
тренировочных 
заданий 
для 
развития 
физических качеств, особенностей организации 
тренировочных занятий с девушками. 
Ключевые  слова:  физическая  подготовка, 
физические качества, индивидуальные занятия, 
групповые  занятия,  специальная  физическая 
подготовка. 
 
 
Последние 
изменения 
в 
правилах 
соревнований  по  борьбе  дзюдо  сделали 
соревновательный 
поединок 
более 
интенсивным 
и 
зрелищным, 
а 
снятие 
ограничений на дополнительное время схватки 
делает  поединок  более  длительным.  Поэтому 
возникает необходимость формирования новых 
подходов 
к 
организации 
учебно-
тренировочных 
занятий 
по 
физической 
подготовке,  выбора  эффективных  трениро-
вочных средств и создания новых методик для 
развития  специальных  физических  качеств 
дзюдоистов [1, 2]. 
Для  этого  нами  была  разработана  анкета 
тренера,  которая  позволила  по  результатам 
опроса  определить  особенности  организации и 
проведения 
тренировочных 
занятий 
по 
физической  подготовке  в  дзюдо,  времени 
отводимого  на  ОФП  и  СФП  в  тренировочном 
процессе,  индивидуализации  тренировочного 
процесса  с  учетом  половых  различий,  мнение 
тренеров  по  организации  и  проведению 
учебно-тренировочных занятий по ОФП и СФП 
[3, 4].  
В  анкетировании  приняли  участие  83 
тренера  различной  квалификации,  различного 
возраста и стажа тренерской работы, имеющих 
разнообразные спортивные звания.  
По стажу тренерской работы опрошенные 
тренеры распределились следующим образом: 
до 5 лет – 21 человек; до 10 лет – 14; до 15 
лет – 20; до 20 лет – 10; до 30 лет – 11; свыше 
30  лет  –  7  человек.  Среди  участников 
анкетирования высшую тренерскую категорию 
имеют  –  30  человек,  первую  категорию  –  15 
человек. 
М.Н. Шепетюк 
Казахская академия спорта и 
туризма, к.п.н., профессор 
 
А.Р. Житкеев  
Казахская академия спорта и 
туризма, докторант 
 
Е.К. Насиев 
Казахская академия спорта и 
туризма, магистр 
 
Н.М. Шепетюк 
Казахский национальный 
университет им. Аль-Фараби, 
к.п.н., доцент 
 

 
129 
По спортивным званиям тренеры распределелись следующим образом: заслуженных 
тренеров РК – 4, мсмк – 4, мастеров спорта – 33, кандидатов в мастера спорта – 30 и без 
звания – 12 человек. 
Анкета состояла из 15 вопросов, основные из которых следующие: 
- какое время отводится для ОФП и СФП в учебно-тренировочном занятии? 
- какие физические качества наиболее важны для дзюдоистов? 
- какие упражнения наиболее важны для развития физических качеств? 
- учитываются ли половые различия при организации и проведении занятий по ОФП 
и СФП? 
-  как  организуется  проведение  занятий  по  ОФП  и  СФП  в  предсоревновательном 
периоде? и т.д. 
По результатам опроса тренеры, ответившие на вопросы анкеты, были распределены 
нами на шесть групп по стажу тренерской работы. В первую группу со стажем работы до 
5 лет вошли 21 тренер, среди которых 11 мастеров спорта, 8 кандидатов в мастера спорта, 
6 из них имеют первую тренерскую категорию и 7 - вторую. Из 21 - 13 тренеров работают 
со смешанными группами девушек и юношей. 
Во  вторую  группу  вошли  15  тренеров  со  стажем  работы  до  10  лет,  из  них  два 
тренера  имеют  высшую  тренерскую  категорию,  7  -  первую,  1  –  вторую.  В  этой  группе 
один  имеет  звание  мастера  спорта,  9  кандидатов  в  мастера  спорта,  11  тренеров  из  15 
работают со смешанными группами. 
Третью группу представляют 20 тренеров, имеющих стаж тренерской работы до 15 
лет. В числе этих тренеров двое имеют звание мастер спорта международного класса, 9 – 
звание  мастера  спорта,  4  -  кандидата  в  мастера  спорта.  В  представленной  группе  10 
человек  имеют  высшую  тренерскую  категорию,  7  -  первую  категорию  и  2  -  вторую.  11 
тренеров работают в смешанных группах. 
В  группу  тренеров,  имеющих  стаж  работы  до  20  лет,  вошли  10  тренеров,  из  них 
заслуженный  тренер  1,  мсмк  –  1,  мастеров  спорта  –  4,  кмс  –  4,  высшую  тренерскую 
категорию имеют 3 человека, первую – 6 человек, вторую – 1. Пять тренеров работают со 
смешанными группами. 
В пятую группу включены 11 тренеров, имеющих стаж тренерской работы до 30 лет, 
в  числе  этих  тренеров  мсмк  –  1,  мс  –  6,  кмс  –  3,  восемь  тренеров  имеют  высшую 
категорию, 3 тренера – первую, семь тренеров работают со смешанными группами. 
И только 7 тренеров включены в шестую группу со стажем работы свыше 30 лет. Из 
числа этих тренеров трое являются заслуженными тренерами РК, трое мастерами спорта, 
все 7 человек имеют высшую тренерскую категорию, со смешанными группами работают 
6 человек.  
Анализируя ответы на вопрос «Расставьте в порядке значимости наиболее важные на 
Ваш взгляд физические качества дзюдоистов» мы выявили, что тренеры отвечают на этот 
вопрос по-разному (рисунок 1). 
0
1
2
3
4
5
до 5 лет
до 10 лет
до 15 лет 
до 20 лет
до 30 лет
+ 30 лет
Сила
Быстрота
Ловкость
Выносливость
Гибкость
 
Рисунок  1  Распределение  физических  качеств  по  степени  значимости  тренерами 
дзюдо 

 
130 
Молодые  тренеры,  имеющие  тренерский  стаж  до  5  лет,  наиболее  важным 
физическим  качеством  для  дзюдоистов  считают  быстроту  (2,05),  на  второе  место  они 
поставили  гибкость  (2,57),  незначительное  количество  баллов  уступила  сила  (2,71),  на 
четвертом месте ловкость (3,67) и на пятом месте выносливость (3,4). 
Тренеры,  имеющие  стаж  тренерской  работы  до  10  лет,  также  наиболее  значимым 
физическим качеством определили быстроту (1,8), на втором месте сила и гибкость (2,67), 
на четвертом месте ловкость (2,87), на пятом месте выносливость (3,4). 
Тренеры со стажем работы до 15 лет наиболее важным физическим качеством также 
считают  быстроту  (1,78).  Четыре  остальных  физических  качества  набрали  примерно 
равные  показатели:  ловкость  -  на  втором  месте  (3,1),  на  третьем  месте  -  выносливость 
(3,27), на четвертом месте - сила (3,33), на пятом месте - гибкость (3,5). 
Тренеров со стажем работы до 20 лет в опросе участвовало 10 человек. Физические 
качества  по  значимости  для  дзюдоистов  они  распределили  следующим  образом:  на 
первом месте быстрота (2,0), на втором месте сила (2,6), на третьем месте - выносливость 
(3,0), на четвертом месте - ловкость (3,7), на пятом - гибкость (3,8). 
Принимали  участие  в  анкетировании  одиннадцать  тренеров  со  стажем  тренерской 
работы  до  30  лет.  Наиболее  значимым  физическим  качеством  для  дзюдоистов  они 
считают  быстроту  (2,2),  затем  силу  (2,7),  выносливость  (2,9),  ловкость  (3,5)  и  гибкость 
(3,6). 
Тренеры  со  стажем  работы  свыше  30  лет,  а  их  в  анкетировании  участвовало  7 
человек,  распределили  физические  качества  следующим  образом:  на  первом  месте 
быстрота  (1,6),  на  втором  месте  -  сила  (2,0),  на  третьем  месте  -  ловкость  (3,4),  на 
четвертом месте - выносливость (3,8), на пятом месте - гибкость (4,2).  
Неожиданный  результат  получен  в  ответах  тренеров,  имеющих  стаж  работы  до  10 
лет  и  до  5  лет,  а  их  оказалось  36  человек,  15  и  21  соответственно.  На  втором  месте  по 
значимости  у  этих  тренеров  оказалось  физическое  качество  -  гибкость.  Гибкость 
необходима  для  всех  видов  спорта,  но  для  борьбы,  и  особенно  дзюдо,  она  не  является 
столь  важным  показателем.  Это  нашло  подтверждение  в  ответах  более  опытных 
специалистов,  которые  поставили  гибкость  на  5  место  до  15  лет,  до  20  лет,  до  30  лет  и 
свыше 30 лет. 
Мы  можем  предположить,  что  при  планировании  тренировочного  процесса  менее 
опытные  тренеры  со  стажем  работы  до  10  лет  развитию  гибкости  уделяют  больше 
времени  в  ущерб  другим  физическим  качествам  –  ловкости,  силе  и  выносливости. 
Подобный  подход  не  способствует  всестороннему  физическому  развитию  дзюдоистов, 
что несомненно отражается на их результатах на соревнованиях различного уровня. 
Для  определения  способов  организации  занятий  по  ОФП  и  СФП,  нами  был 
сформулирован  следующий  вопрос  «Способы  организации  Ваших  занятий  по  ОФП  и 
СФП?»  и  предложены  три  варианта  ответов:  а)  индивидуальные;  б)  групповые;  в) 
смешанные (рисунок 2). 
В  группе  тренеров  до  5  лет  тренерского  стажа  ответы  распределились  следующим 
образом:  индивидуальные  занятия  проводят  4  тренера,  групповые  –  11  тренеров, 
смешанные  –  5.  К  конкретному  соревнованию  занятия  по  ОФП  проводят  –  14  тренеров, 
иногда  –  6  тренеров,  а  по  СФП  учебно-тренировочные  занятия  проводят  –  16  тренеров, 
иногда – 4 тренера. 
На  вопрос  «Проводите  ли  Вы  занятия  по  ОФП  и  СФП  менее  чем  за  20  дней  до 
соревнований?» Тренеры этой группы ответили следующим образом: да - 12 человек, нет 
– 2, иногда – 5 человек. 

 
131 
0
2
4
6
8
10
12
до 5 лет
до 10 лет
до 15 лет
до 20 лет
до 30 лет
+30 лет
индивидуальные
групповые
смешанные 
 
Рисунок 2. Способы организации занятий по ОФП и СФП тренерами дзюдо  
 
В группе тренеров со стажем работы до 10 лет занятия по ОФП и СФП чаще всего 
проводят  групповые  –  8  человек,  индивидуальные  –  3,  смешанные  –  1.  К  конкретному 
соревнованию занятия по ОФП проводят 9 тренеров, иногда – 3, не проводят – 2 тренера, 
по  СФП  проводят  –  11  тренеров,  иногда  –  2,  не  проводят  –  1.  Менее  чем  за  20  дней  до 
соревнований занятия по ОФП и СФП проводят – 9 тренеров, иногда – 3, не проводят – 2 
тренера. 
В  группе  тренеров  до  15  лет  групповые  занятия  по  ОФП  и  СФП  проводят  –  8 
тренеров,  индивидуальные  –  6  тренеров,  смешанные  –  6.  К  конкретному  соревнованию 
занятия  по  ОФП  проводят  16  тренеров,  иногда  –  3,  не  проводит  –  1  тренер,  по  СФП 
проводят  –  18  тренеров,  иногда  –  1,  не  проводит  –  1  тренер.  Менее  чем  за  20  дней  до 
соревнований занятия по ОФП и СФП проводят – 16 тренеров, иногда – 3, не проводят – 2 
тренера. 
В  группе  тренеров  до  20  лет  групповые  занятия  проводит  –  1  тренер, 
индивидуальные  –  3  тренера,  смешанные  –  6.  К  конкретному  соревнованию  занятия  по 
ОФП  проводят  7  тренеров,  иногда  –  1,  не  проводит  –  1  тренер,  по  СФП  проводят  –  7 
тренеров,  иногда  –  2.  Менее  чем  за  20  дней  до  соревнований  занятия  по  ОФП  и  СФП 
проводят 5 тренеров, не проводят – 3 тренера, иногда – 1 тренер. 
В  группе  тренеров  до  30  лет  смешанные  занятия  по  ОФП  и  СФП  проводят  –  5 
тренеров,  групповые  и  индивидуальные  по  3  тренера.  К  конкретному  соревнованию 
занятия  по  ОФП  проводят  5  тренеров,  иногда  –  3  тренера,  не  проводят  –  2  тренера,  по 
СФП  проводят  –  9  тренеров,  иногда  –  1,  не  проводит  -  1.  Менее  чем  за  20  дней  до 
соревнований  занятия  по  ОФП  и  СФП  проводят  9  тренеров,  не  проводит  –  1  тренер, 
иногда – 1 тренер. 
В  группе  тренеров  свыше  30  лет  индивидуальные  занятия  проводят  –  4  тренера, 
смешанные  –  1  тренер,  групповые  -  1  тренер.  К  конкретному  соревнованию  занятия  по 
ОФП проводят 6 тренеров, иногда – 1 тренер, по СФП проводят – 7 тренеров. Менее чем 
за  20  дней  до  соревнований  занятия  по  ОФП  и  СФП  проводят  3  тренера,  иногда  –  3 
тренера. 
Учитывая  тот  факт,  что  сегодня  женское  дзюдо  представлено  на  Олимпийских 
играх, Чемпионатах Мира, Универсиадах и других крупнейших турнирах, мы посчитали 
необходимым  выяснить  учитывают  ли  тренеры  особенности  женского  организма  при 
планировании занятий по ОФП и СФП. 
На  вопрос  «Составляете  ли  Вы  отдельную  программу  для  девушек?»  тренеры 
ответили следующим образом: 
I группа стаж до 5 лет – да – 8, чаще да – 4, чаще нет – 1, нет – 1; 
II группа стаж до 10 лет – да – 6, чаще да – 8, чаще нет – 2, нет – 2; 
III группа стаж до 15 лет – да – 7, чаще да – 4, чаще нет – 1, нет – 1; 
IV группа стаж до 20 лет – да – 4, чаще да – 1, нет – 1; 
V группа стаж до 30 лет – да – 7, чаще да – 3, чаще нет – 1; 

 
132 
VI группа стаж свыше 30 лет – да – 3, чаще да – 3, нет – 1. 
В  основном,  большинство  тренеров,  принявших  участие  в  опросе,  составляют 
отдельную  программу  тренировки  для  девушек,  за  исключением  группы  тренеров  со 
стажем работы до 15 лет, в которой только 7 тренеров составляют отдельную программу, 
а  7  -  нет.  По  нашему  мнению,  это  можно  объяснить  тем,  что  в  группах,  где  девушки 
представлены  малым  количеством,  тренеру  нет  необходимости  составлять  отдельную 
программу для них, а регулировать задания девушкам индивидуально. 
На  вопрос  «Учитываете  ли  Вы  особенности  женского  организма  при  проведении 
занятий по ОФП и СФП?» мы получили следующие ответы: 
I группа да – 11, чаще да – 3, чаще нет – 1, нет – 1; 
II группа да – 11, чаще да – 1; 
III группа да – 12, чаще да – 2, нет – 5; 
IV группа да – 5; 
V группа да – 7, чаще да – 3, чаще нет – 1; 
VI группа да – 6, нет – 1. 
Практически  все  тренеры  учитывают  особенности  женского  организма  при 
проведении занятий по ОФП и СФП.  Однако, в III группе, в которую вошли тренеры со 
стажем работы до 15 лет, не учитывают физиологические особенности организма девушек 
5  человек,  что  можно  объяснить  малым  количеством  девушек  в  их  группах  или  слабой 
теоретической подготовкой этих тренеров.  
В заключении можно сделать следующие выводы: 
-
 
наиболее  значимым  физическим  качеством  для  дзюдоистов  тренеры  считают 
быстроту,  далее  по  значимости  они  поставили  силу,  ловкость,  выносливость  и 
гибкость; 
-
 
занятия по физической подготовке дзюдоистов тренеры, имеющие стаж до 15 лет 
чаще  проводят  групповым  способом  –  27,  индивидуально  –  13,  смешанным 
способом  –  12,  а  тренеры,  имеющие  стаж  более  15  лет,  групповым  способом 
проводят  занятия  –  5  человек,  индивидуально  –  10,  смешанным  способом  –  12 
человек; 
-
 
тренировочные  занятия  по  ОФП  и  СФП  большинство  тренеров  проводят  к 
конкретному соревнованию и непосредственно перед соревнованием; 
-
 
отдельную программу тренировки по физической подготовке для девушек всегда 
составляют 35 тренеров, обычно составляют – 23 тренера, чаще не составляют – 8 
тренеров, не составляют – 6 тренеров; 
-
 
тренерам, имеющим стаж работы до 10 лет, следует внести коррективы в оценку 
значимости  физических  качеств  для  дзюдоистов,  что  позволит  больше  времени 
уделить  развитию  силы,  ловкости,  выносливости  и  повысить  эффективность 
тренировочного процесса; 
-
 
тренерам,  имеющим  стаж  работы  до  15  лет,  при  проведении  учебно-
тренировочных  занятий  по  физической  подготовке,  необходимо  чаще 
использовать индивидуальную и смешанную форму организации тренировки, так 
как возможности спортсменов, выполнять предлагаемые тренировочные задания 
не равнозначные. 
 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
 
1
 
Олейник  В.Г.  Специфика  физической  подготовленности  борцов,  различных 
тактических  манер  ведения  поединка  /  В.Г.Олейник,  П.А.  Рожков,  Н.И.  Каргин  // 
Спортивная борьба. – ФиС. - 1983. – С. 21-24. 

 
133 
2
 
Физическая подготовка борца – самбиста. Учебное пособие для тренеров. ГЦОЛИФКа. 
– 1991. – 93 с.  
3
 
Шепетюк  М.Н.,  Житкеев  А.Р.,  Шепетюк  Н.М.,  Кудашова  Н.В.  Организация 
тренировочного процесса дзюдоисток по физической подготовке // Теория и методика 
ФК. – 2013. - №1. – С.70-79.  
4
 
Волков  Л.В.,  Теория  и  методика  юношеского  спорта:  учебник  Л.В.Волков.  –  К.: 
Олимпийская литература, 2002. – 294 с. 
 
 
 
РЕЗЮМЕ 
 
Авторлар  Қазақстанның  барлық  өңірлерінің  дзюдо  жаттықтырушыларынан  алынған 
сауалнама  нәтижесі  бойынша  дзюдо  физикалық  дайындық  жұмыстарын  жүргізудің  оқу-
жаттықтыру  мәселелерін,  физикалық  қасиеттерді  дамыту  мақсатындағы  жаттықтыру 
тапсырмаларын  таңдау,  қыз  балалармен  жаттықтыру  жұмыстарын  жүргізудің  мәселелерін 
сараптайды. 
 
RESUME 
 
On the results of the survey of judo coaches from all regions of Kazakhstan, the authors analyze the 
issues: of training and preparing the process of physical training of judo, of the selection of training tasks 
for  the  development  of  physical  qualities,  characteristics  of  the  organization  of  training  sessions  with 
girls. 
 
 
 
 

 
134 
ӘОЖ 37.036.5 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
К.К. Базарбаева 
«Тұран-Астана» университеті, 
п.ғ.к., доцент 
 
А.С. Исахметова 
«Тұран-Астана» университеті, 
магистрант 
 
Шығармашылық  
іс-әрекетті  
қалыптастырудың 
негіздері 
Аннотация 
Мақалада  шығармашылық  іс-әрекеттің 
негіздері 
қарастырылған. 
Шығармашылық 
қабілет  негіздері  талданып,  бастауыш  мектеп 
оқушыларының  шығармашылық  іс-әрекетін 
қалыптастыратын негізгі әдістері сипатталаған. 
Түйін  сөздер:  шығармашылық,  қабілет, 
шығармашылық 
іс-әрекет, 
шығармашылық 
қабілет. 
 
 
Бүгінгі ұрпақ – тарихи кезеңде өмір сүріп, 
ұлттың,  елдің,  жердің  болашағы  үшін  үлкен 
жауапкершілік міндетін арқалап отырған ұрпақ, 
ғасырлар  бойы  бабаларымыздың  арманына 
айналған 
Тәуелсіздігімізге 
қол 
жеткізіп, 
егемендікті 
еншілеген 
ұрпақ. 
Олардың 
болашақта ұлттық дәстүр мен салт-сананы берік 
сақтайтын,  саналы  да  парасатты  болып  өсуінің 
бір  кілті  ұстазда  деп  білеміз.  Нағыз  ұстаз  қай 
ғасырда  да  ұстаз  болып  қала  бермек.Ұстазға 
қойылатын  талап,  айтылатын  тілек  қашан  да 
ортақ. 
Олар 
– 
білімділік, 
имандылық, 
парасаттылық. Жас ұрпақтың жаңаша ойлауына, 
олардың 
біртұтас 
дүниетанымының 
қалыптасуына  әлемдік  сапа  деңгейіндегі  білім, 
білік,  негіздерін  меңгеруіне  ықпал  ететін 
жаңаша білім мазмұнын құру жалпы білім беру 
жүйесіндегі  өзекті  мәселенің  бірі.  Қазақ 
мектептеріне 
өз 
халқының 
әдет-ғұрпын, 
тарихын  жақсы  білетін,  өмір  ағымын  жете 
түсінетін,  ойшыл,  білімді,  жаңалыққа  жаны 
құмар,  оқушылардың  шығармашылықтарын 
дамытып  отыратын  ізденіс  үстіндегі  ұстаздар 
керек. 
Бастауыш 
сынып 
оқушыларының 
шығармашылық  қабілеттерін  дамыту  мәселесі 
өзінің  тамырын  адамзат  тарихының  тереңінен 
алады.  Ұлы  Абай  өзінің  қара  сөздерінде  (43  – 
сөзі)  бала  өмірге  келгендегі  қабілеттері  әрі 
қарай  дамытуды,  шыңдауды  қажет  ететінін, 
сонда  ғана  олар  пайдаға  асатынын  жазған.  Ал 
назардан  тыс  қалған  қабілеттілер  бара  -  бара 
жойылып, жоқ болатынын айтқан [1]. 
М.Жұмабаев 
өзінің 
педагогика 
оқулығында  баланың  дамуының  мәселелерін 
көтереді.  Ол  үшін  оның  танымын,  ақылын, 
еркін,  зейінін  қалыптастыру  керек  екенін 
жазады.  Баланың  шығармашылық  қабілеттерін 
дамыту мәселесін таңдау, ең алдымен, «қабілет» 
ұғымының   мәнін   терең   түсініп  алуды  талап 

 
135 
етеді.  Философияда  «қабілеттерді»  тұлғаның  белгілі  бір  әрекетті  орындауға  жағдай 
жасайтын  жеке  ерекшеліктері  дей  келе,  олар  қоғамдық  тарихи  іс-әрекеттердің 
нәтижесінде  қалыптасып,  әрі  қарай  дамып  отыратынын  атап  көрсетеді.  «Қабілеттер»  – 
білім алуға қажетті адамның психологиялық ерекшеліктері», - дейді А.В. Петровский. 
№
 
«Қабілет  іс-әрекеттің  белгілі  бір  түрін  ойдағыдай,  нәтижелі  орындауға  тырысатын 
адамның жеке қасиеті», - деп жазады Т.Тәжібаев [2]. 
Ал «Шығармашылық» дегеніміз – «шығару», «іздену», «ойлап табу» деген мағынаны 
білдіреді.  Демек,  бұрын  тәжірибеде  болмаған  жаңа  нәрсе  ойлап,  жетістікке  қол  жеткізу 
деген  сөз.  Ал  «шығармашылық»  мәселесін  терең  зерттеген  Я.Н.  Пономарев  оны  «даму» 
ұғымымен  қатар  қояды. 
№
  Өйткені,  әрбір  жаңалық,  әсіресе  интеллектуалдық  тұрғыдағы 
баланы жаңа психикалық сапаға көтереді. Бұдан біз «шығармашылық» ұғымының негізгі 
белгісі  «жаңалық»  болғанымен,  ондағы  тұлғаның,  адамзаттың,  қоғамның  дамуына  әсер 
ететін  ерекше  күштің  бар  екенін  байқаймыз.  Шығармашылық  қабілет  деген  не? 
Қабілеттердің  шығармашылық  деңгейге  көтерілуі  неге  байланысты  деген  сұрақтар  әрбір 
ұстазды  толғандыратыны  мәлім.  Шығармашылық  іс-әрекет  өте  күрделі  үдеріс  және  ол 
адамға  ғана  тән.  Шығармашылық  іс-әрекеті  баланың  табиғатында  әуел  баста  салынған. 
Мұғалімнің  міндеті  –  оқушыға  оның  бойында  жасырынып  жатқан  мүмкіндікті  ашып 
көрсету  [3].  Шығармашылық  іс-әрекет  бүкіл  тіршіліктің  көзі.  Адам  баласының  сөйлей 
бастаған  кезінен  бастап,  бүгінгі  күнге  дейін  жеткен  жетістіктері  шығармашылықтың 
нәтижесі.  Бұған  барлық  халық  және  жеке  адамның  шығармашылығы  арқылы  келдік.  Әр 
жаңа ұрпақ өзіне дейінгі ұрпақтың қол жеткен жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс-
әрекетіне  сол  жетістіктерді  жаңа  жағдайда  бейімдеп,  жетілдіріп  отырып,  барлық  салада 
таңғажайып табыстарға қол жеткізеді. 
Ал  бүгінгі  күрделі  қоғамның  жаңарулар  тұсында  шығармашылық  қабілеттер  басты 
нысана  болып,  керісінше,  оқушыда  шығармашылық  қабілеттің  болмауы  үлкен  мәселе 
саналып,  ойландыруы  тиіс  деп  ойлаймыз.  Себебі,  адамдардың  өмірдегі  сан  алуан 
қиыншылықтарды  шешуі,  тек  шығармашылық  іс-әрекеттің  нәтижесінде  болады.  Тек 
шығармашылық  қана  қандай  түрде,  қандай  деңгейде  болмасын  адамға  өмірдің  мәнін 
түсінуге,  бақытын  сезінуге  мүмкіндік  береді.  Оқушылардың  шығармашылық  қабілеттері 
екі  түрлі  әрекетте  дамиды.  Біріншіден,  кез  келген  бала  оқу  іс-әрекетінде  адамзат 
баласының  осы  кезге  дейінгі  жинақталған  тәжірибесін  меңгерсе,  екіншіден,  кез  келген 
оқушы  шығармашылық  іс-әрекеттер  орындау  арқылы  өзінің  ішкі  мүмкіндіктерін 
дамытады. Оқу іс-әрекетінен шығармашылық әрекеттің айырмашылығы сол, ол баланың 
өзін  -  өзі  қалыптастыруына,  өз  ойларын  жүзеге  асыруына  бағытталған  жаңа  бағыттарды 
іздейді.  Екі  әрекетте  оқушылар  екі  түрлі  мүдде  көзделген  әртүрлі  мақсаттар  шешеді. 
Мысалы,  оқу  іс-әрекетінде  белгілі  бір  ережені  меңгертетін,  дағдыны  қалыптастыратын 
жаттығулар  орындалса,  шығармашылық  іс-әрекетте  баланың  іздену  жұмысы  басты 
нысанада  болады.  Сондықтан  оқу  іс-әрекеті  баланың  жалпы  қабілетін  дамытса, 
шығармашылық  іс-әрекет  нақты  жағдайды  шешу  барысында  нәтижеге  жеткізетін 
қабілеттерін дамытады. Бастауыш мектепте оқушылардың бойындағы шығармашылық іс-
әрекеттерін  дамытудың  бірнеше  амалдары  бар.  Мысалы:  Әңгіме  бойынша  сурет  салу-
оқушылардың жаңа ғана айтылған ертегі немесе әңгімеге орай қандай да болмасын сурет 
салуды  сұраңыз.  Бала  өзін  бейнелеу  өнерінің  шебері  ретінде  сезінеді,  сонымен  бірге 
әңгіменің  мазмұнын  есінде  жақсы  сақтап  қалады.  Өйткені  ол  әңгіменің  мазмұнын  ішкі 
сезімімен жеткізуді көздейді. 
Сабақтың  тақырыбы  бойынша  балалардан  адамның  әлдебір  жеке  адамгершілік 
сапасы  туралы  айтатын  бір  нәрсені  бейнелеуді  сұраңыз.  Мүмкін,  бұл  оларға  алғашқыда 
қиын тапсырма болып көрінер. Бірақ балалар уақыты келгенде кез келген шығармашылық 
ойды  қағаз  бетіне  түсіруге  болатынын  түсінеді  және  оны  өзіндік  пікірмен  қоса  әсерлі 
жеткізуді мақсат етеді. 

 
136 
Проза  және  өлең  шығару.  Балалардың  ішінде  әлдекімге  өзінің  сезімдерін  суреттер 
арқылы  емес,  сөзбен  жеткізу  жеңіл  болады.  Бұл  қабілет  егер  оқушылар  ән  айту  немесе 
музыка  тыңдау  кезінде  өздерінің  әсерленушілігі  туралы  жазуға  талаптану  кезінде 
байқалады. Кейбір балалар сезімдерін өзі шығарған өлеңдерінде айқын көрсетуге қабілетті 
келеді.  Сонымен  қатар  өзінің  ішкі  ойын  толықтыру  мақсатында  ақындардың  өлеңдерін 
пайдаланады. 
Ішкі  дүниенің  бейнелері,  бұған  дейін  айтылғандай,  тыныштықта  отыру 
шығармашылыққа кеңістік береді. Егер, балалардан өз бойына шолу кезінде олардың нені 
көргенін  қағаз  бетіне  түсіруді  сұраса,  баланың  ішкі  дүниесінің  қаншалықты  бай  екеніне 
көз  жеткізуге  болар  еді.  Балалар  ойы  ғажайып  бейнелерді  қамтуға  қабілеті  жететінін 
тәжірибе көрсетті. Солардың бірі жарыққа малынған бүкіл әлемді бейнелейді, басқалары 
өз жүрегіндегі әдемі гүл түрінде өзінің сезімдерін жеткізуге тырысады [4]. 
Біздің  ойымызша,  бүгінгі  бастауыш  сынып  оқушыларының  кез  келгені 
шығармашылық іс-әрекеттегі тапсырмаларды табысты меңгере алады. 
Ол  үшін  мына  төмендегі  шарттар  орындалуы  тиіс:  біріншіден,  баланың 
шығармашылық  қабілеттерін  дамыту  ісін  ерте  бастан  қолға  алу.  Мысалы,  біз  тіл  үйрету 
үшін  баланың  туған  сәтінен  бастап  сөйлесе  бастаймыз  ғой.  Немесе  музыканттар  жан 
ұясында  үнемі  музыка  естіп  өскен  баланың  сол  өнерге  қабілеті  ерте  ашылады.  Осыны 
басқа қабілетті дамытуға пайдалануға бола ма екен? 
Екіншіден, баланың жүйелі, тұрақты ұйымдастырылған шығармашылық іс-әрекеттер 
жағдайында  болуы.  Ерекше  ойды  талап  ететін  әлеуметтік  қарым-қатынастар 
шығармашылық қабілеттер дамытуға тиімді әсер етеді деп ойлаймыз. 
Үшіншіден,  шығармашылық  жұмыстар  баланың  ойлау  мүмкіндігінің  ең  жоғарғы 
деңгейіне  жетуі  керек.  Күн  сайын  ол  деңгей  биіктей  беретіндей  болуы  қажет.  Осындай 
тынымсыз  ой  қызметі  ғана  бала  дамуына  үлкен  нәтиже  береді.  Төртіншіден,  ең  негізгі 
шарт  -  бала  әрекеттің  әр  түрімен  айналысуға,  тыңдауына  деген  еркіндігінің  болуы. 
Баланың жұмыспен айналысуға деген қызығушылығы, қанша уақыт айналысамын десе де 
өз еркі болуы керек. Мұндай қызығушылық, қажеттілік, табысқа жетудің бірден бір кепілі 
болып  табылады.  Бірақ,  балаға  берілетін  еркіндік  үлкеннің  қамқорлығын,  көмегін  талап 
етеді.  Міне,  бұдан  шығармашылық  іс-әрекеттерді  дамытудың  бесінші  шарты  шығады. 
Еркіндік  ойға  не  келсе  соны  істеуге,  ал  қамқорлық,  көмек  бала  үшін  жұмыс  істеуге 
айналмауы  керек.  Балаға  елеусіз  болса  да  өз  күшімен,  өз  ойымен,  қиындықты  жеңе 
отырып  «жаңалық»  ашуға  жағдай  жасауымыз  керек  Сонымен,  біздің  байқауымызша, 
бастауыш  сыныптарда  шығармашылық  жұмыс  істеуге  үйренген  оқушы  жоғары 
сыныптарда шығармашылық жұмыстың қай түріне болсын бейім болады. Мектептің тірегі 
де,  жүрегі  де,  білімнің  тұтқасы  да  –  мұғалім.  Бала  тағдыры  қолына  сеніп  тапсырылып 
отырған  басты  тұлға  да  ұстаз  екені  де  баршаға  белгілі.  Ал  бастауыш  буынның  негізгі 
міндеті  баланың  шығармашылық  іс-әрекеттерін,  ұлттық  мәдениет  пен  рухани 
құндылықтарын  тәрбиелеу  ана  тілі  арқылы  жүзеге  асады.  Осы  пәннің  маңызы  туралы 
Ж.Аймауытов былай дейді: «Оқытатын пәндердің бәріне бірдей керекті, бәрін қаусырып, 
орап  алатын  пән  -  ана  тілі  екені  даусыз.  Ана  тілін  жақсы  меңгеріп  алмай,  өзге  пәндерді 
түсіну  мүмкін  емес.  Ана  тілін  үйрену  –  сөздерді  жаттау,  олардың  жүйесін,  өзгеру 
заңдарын  білу  ғана  емес,  тіл  үйренумен  қатар,  бала  тілдің  сансыз  көп  ұғымдарын, 
ойларын, сезімдерін, сұлу үлгілерін ойлау жүйесін, ой пәлсафасын да меңгереді». 
№
  Ал, 
ана  тілін  оқыту  арқылы  шығармашылық  іс-әрекетті  қалыптастыру  дегеніміз  –  өмір 
шындығында  өзін-өзі  тануға  ұмтылу,іздену.  Осыған  орай,  В.В.Давыдов:  «Бастауыш 
мектепте  шығармашылық  қабілеттіліктер  оқу  іс-әрекетінде  көрінеді,  даму  өнімі  оқуға 
құштарлық,  ынталылық»,-  дейді.  Ал  шығармашылық  іс-әрекет,  әр  баланың  табиғатында 
болуы  мүмкін.  Оқушылардың  танымдық  ізденімпаздығы  арттыруда  шығармашылық 
сипаттағы  сабақтар  түрлерін  өткізудің  маңызы  зор  [5].  Мұндай  сабақтардағы  түрлі  оқу 

 
137 
жұмыстары оқушының шындық белсенділігін арттырып, оқу мен ойлау әрекетінің тиімді 
амал-тәсілдерін, шығармашылық іс-әрекеттерін дамытады. 
Шығармашылық  сабақтардың  жоспарын  жасауда  оқушыңызға  шығармашылық  іс-
әрекетінің  бағдарына  сәйкестендіріп,  олардың  қабілеттері  ескерілуі  тиіс.  Оқушылардың 
шығармашылық  әрекетін  тудыратын  сабақтарды  өткізу  жоспары  мен  кезеңдерін 
қарастырамыз. Шығармашылық сипаттағы сабақтардың жоспарын жасау үшін тақырыбы, 
мақсаты,  іс-әрекет  түрі  және  нәтижелері  бір-бірімен  байланысты  сабақтарды 
топтастырып,  таңдап  алуға  болады.  Оқушыларды  шығармашылық  іс-әрекетке  баулып, 
олардың  белсенділігін  дамытады.  Шығармашылық  іс-әрекетін  оқушылардың  жеке 
қабілеттері  мен  мүмкіндіктерін,  танымдық  іс-әрекеттері  мен  дағдыларының  дәрежесін 
көрсетіп  береді.  Шығармашылық  жұмыстарды  орындау  тәртіптері:  мақсаты  жұмыс 
барысы, алынған нәтижелері бойынша өзіндік ұстауы, сондай-ақ оқушылардың пікірлері 
енгізіледі,  таңдаулы  жұмыстардың  авторларына  қорғау  қорытындысы  бойынша 
марапаттау рәсімі жүргіземін, жұмыс мектеп көрмесіне қойылады немесе шығармашылық 
жұмыс  жинақта  жарияланады  т.б.  Оқушылар  өздері  таңдаған  шығармашылық 
жұмыстарды ықыласпен тындайды. Бастауыш мектеп оқушыларының шығармашылық іс-
әрекеттері жалғасын таба береді. 
 
 

жүктеу/скачать 3,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: