Тушн Г.Е. Утебалиева, Х.С. Каскабасова. Екiншi тшдш т^ота мен тш иесшщ коммуникативтiк

Абай атындагы Каз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  2  (52),  2015 ж.
Э О Ж  81’23
К А ЗА К  Т1Л1НДЕГ1 «А К СА КА Л » С 0З1Н 1Ц  Т ¥ Ж Ы Р Ы М Ы
¥ .С .Ш а н б а е в а  -  
Абай атындагы Каз¥ПУ,  2 курс магистранты 
Г .Э . М аш и н б аева -  
филол.г.к.,  доцент, эл-Фараби атындагы Каз¥У,
Ацдатпа.  Ка^рг!  тш  бш мш   зерттеу  саласындагы  жаца  зерттеу  багыттарыныц  б1р1  т1лд1  курылымдык 
тургыда  емес,  концептшк  тургыда  зерттеу  ек ен дт  айтылып  жур  жэне  осы  багытта  жазылган  ецбектер  де 
б1ршама.  Сондай  такырыптардыц  б1р1  жеке  сездердщ  концеппсш  карастыруга  багытталып  жазылган  гылыми 
ецбектер.  Аталган  макала  казак  тш ндеп  «аксакал»  сезш  концепт  репнде  карастыруга  арналып  жазылган. 
Автор  макалада  алдымен  тш  бш мщдеп  курдел1  такырыптардыц  б1р1  адам  такырыбын  зерттеуге  арналган 
гылыми  жумыстардыц  тарихына  кыскаша  шолу  жасап  етед1  жэне  осы  багыттагы  зерттеу  жумыстарыныц 
устанган  принциптер1  мен  оларда  колданылган  эдютерге  сипаттама  бередг  Макалада  авторлар  мысалдар  мен 
плдеп  гылыми  кезкарастарга  суйене  отырып  «аксакал»  сезшщ  т1лдеп  колданыс  аясын  аныктайды  жэне  оган 
концепт репнде танытады.
ТYЙiн сездер:  концепт, зерттеу эдю1, сез магынасы, колданыс аясы.
Зерттеушшер  тарапынан  кызыгушылык  танытып  отырган  такырыптардыц  б!р!  адамныц  жасына 
байланысты  атаулар.  Адамныц  жас  ерекш елш не  байланысты  лексиканы  зерттеуш!  галымдар  адам 
жасыныц  кашан  да  физикалык  уакыт  угымымен  байланысты  зе р ттел етш д тн   айткан  [1,  361]. 
Адамныц жасына катысты  ес!мдерд!  карастырган ецбектер рет!нде  Л.Т.  Костинаныц, А.Д.Кирьянныц 
ецбектерш  атасак,  казак  тш  б ш м ш д е  С.  Касимановтыц,  К Э .  Жацатаевтыц,  С.С.Сагатованыц 
ецбектерш атап кетуге болады.
Концепт  угымыныц  теориялык  непздер!  Н.Д.  Арутюнова,  С.  Кубрякова,  Ю.С.  Степанов, 
Д.Лихачев,  P.M.  Фрумкина,  Е.В.  Рахилина,  А.  Вежбицкая,  А.П.  Бабушкин,  В.  М аслова т.б.  кептеген 
галымдардыц ецбепнде  сез болады.  Казак тш б ш м ш д е тшдш тацбалардыц семантикалык курылымы, 
концептш к  е р ю ,  концептшщ  курылымдык турлер!  М.  Куштаева,  С.  Жапаковтыц,  К.  Куркебаевтыц, 
Г.  Зайсанбаеваныц,  А.  Эм!рбекованыц т.б.  зерттеулер!нде  карастырылады.  Т!рек  концептшер  жайлы 
М.  Куштаева оларды:  «мэдениетпц б!р  элемент!,  онымен  катар  оны  тусш удщ  кш п .  Олар  мэдениетп 
ез  ш ш е н   угынуга  кемектесед!  Бул  сездердщ   жаца  магыналарыныц  пайда  болу  механизмдер! 
аркылы,  б!з  сол  м эдениетпц  езш   тани  аламыз.  Т!рек  концептшерд!  талдау  аркылы  улттык 
м эдениетпц даму калпын, оныц каз!рп  ем!рдеп жай-куйш бшем!з»,  - дейд!  [2, 28 б.].
Концепт табигатын тус!нуд!  киындататын жагдай - оган уксас б!ркатар угымдар мен терминдердщ 
болуында.  Олар:  концепт,  угым  жэне  магына.  Бул  у™  терминнщ   айырмашылыктары  каз!рп 
теориялык  тш  бш м ш д е  дау  тудырып  келед!  Концепт  пен  угым  терминдер!  ш й   формасына  карай 
уксас.  Себеб!  латынныц  conceptus  -   угым  деген  сезш щ   тшелей  калькаланган  тур!  деп  те  айтылып 
жур.  Алайда  угым  танылатын  объектшщ  мэнд!,  мазмунды  касиеттерш щ   жиынтыгы  болса,  концепт 
улттык  болмыска  непзделген  ментальд!  б ш м н щ   жиынтыгы  деп  тус!ну  кажет.  Егер  «аксакал» 
лексемасын  мазмун  ретшде  карастырсак,  онда  бул  туралы  ужымдык,  тулгалык  санадагы  барлык 
б ш м и   акпараттар  шогырынан  турады.  Сондай-ак,  «аксакал»  лексемасын  турпат  межесшде  алсак, 
онда  айналасына  уйымдаскан  тшдш  б!рл!ктерд!  лексикалык,  фразеологиялык,  макал-мэтелдер 
жуйесш  керем!з.  Концептш! таныту уш ш  кез келген тшдш б!рл!к,  лексика-фразеологиялык магынасы 
бар  б1рлштер  алынады.  Алайда  концепт  р е т в д е   барлык  угым  алынбайды,  тек  б е л гш   б!р  мэдениетп 
тануда  колданылатын  жалпыулттык  кундылыктардыц  ерекш елш н  танытатын  курдел!  угымдар  гана 
жш   танылады.  Концепт  пен  угымныц  баска  да  езгешелштер!  бар:  угым  ез  бойына  мэнд!,  мацызды 
белгшерд! жинайды,  ал концепт -  мунымен коса, мэнд! емес ниеттерш де камтиды.
Сонымен,  концепт  пен  угым  -   гылымда е й   турл!  термин.  ¥ г ы м   -   логика,  философия  термин!,  ал 
концепт -   математикалык логика,  мэдениеттану,  когнитивтш тш  б ш м !  термин!.  Концепт пен магына 
б!ржакты угымдар  емес.  Концепт дуние туралы туракты  мэл!меттер жинайды,  ал сез ез магынасымен 
концептш щ   б!р  элементш  гана  танытады.  Концепт  терминш   аныктау  сез  магынасыныц 
калыптасуына ущлуден туындайды.
Когнитивтш  гылым  базасында,  терец  зерттеулердщ нэтижес!нде  концептш щ  санада ойлау эр е к е т 
аркылы  калыптасып,  психикалык  ментальд!  кабшеттер  непзш де  танылатыны  айкындалды.  Кец 
-------------------------------------------------------------------------   89  -------------------------------------------------------------------------

Вестник КазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  2  (52),  2015 г.
угымда,  концепт  -  санадагы  ментальд!  б1рлштер  мен  психикалыщ  ресурстар  щызмет!  арщылы 
индивидтщ тэж !рибес мен б ш м ш  танытатын ащпараггыщ щурылым  [3,  90 б.].
0з!м!з  щарастырып  отырган  «ащсащал»  сeзi  ер  адамга  щатысты  щолданылатын  сeз.  «Ер  адам» 
концептшер!  кез  келген  мэдениетте  кездесетш  концепт  болгандыщтан,  эмбебаптыщ  сипатща  ие. 
Дегенмен,  «Ер  адам»  к о н ц е п п с   барша  халыщща  ортащ  концепт  болганымен,  эр  халыщтыц 
менталитетше,  дуниетанымына,  болмысына  орай  оныц  концептосферасы  айщындалып  отырады. 
Еркек  атаулыны  сипаттауда  оныц  жас  ерекш елш ,  отбасындагы  орны,  элеум етпк  орны,  туыстыщ 
байланысына  щарай  атаулары  да  эртурл!  лексемалармен  бершедь  Мысалы,  «ер  адам»  тезаурсын 
тузетш  ул,  ер  бала,  бозбала,  ж т т ,   ер,  еркек,  куйеу ж т т ,   отагасы,  эке,  ата,  баба,  ащсащал,  шал сeздерi 
мащал-мэтелдерде  «еркек-ул»,  « ер к ек -ж тт» ,  «еркек-ер»,  «еркек-куйеу  ж т т » ,  «еркек-эке»,  «еркек- 
ата»,  «еркек-баба»,  «еркек-ащсащал»  когнитивтш  модельдерш  щурады.  Аталмыш  уйытщы  сeздер 
щатысщан  мащал-мэтелдерден  «Ер  адам»  концептюше  байланысты  этностыщ  дуниетаным  мен 
халыщтыц улттыщ-мэдени е р е к ш е л т н  ацгаруга болады.  Ер адамга тэн щасиеттерд! халыщ аса багалап- 
щастерлеген.  Ер  адамга тэн  ащылдылыщ,  батырлыщ,  eткiрлiк,  б ш м д ш к ,  пысыщтыщ  т.б.  щасиеттер  улт 
мэдениет! шецбер!ндеп  «Ер адам» концептюш щалыптастырады.
Уикипедия  -   ашыщ  энциклопедиясында:  Ащсащал  -   ауыл-аймащтыц  жасы  егде  тартщан  щурметп 
адамы.  0 з ш щ   eмiрлiк  тэл!м-тэж!рибесш,  халыщтыщ  иг!  дэстурлер  мен  салт-сананы  уйретуш!,  улп - 
e ^ r e  кeрсетушi.  Эрщашан аталы  сeз айтып, туыстыщты,  б!рл!кп,  е л д ш т сащтау жолындагы уагызшы. 
Ащсащал тек отбасыныц емес,  барша ауылдыц турм ы с-трш ш гш е,  шаруашылыгына басшылыщ жасап, 
!зп  ыщпалын  типзедь  Жастарды  б ш м ге,  !зеттш кке,  ецбекке  баулумен  б!рге  ауыл  арасыныц 
киюлж!цдер!  мен  щащтыгыстарына  да  б!туажа  сeз  айтып,  табыстырып,  щауыштырып  отырады.  Б!ращ 
мундай  кезде  айтщан  б т м   сeздерiне  щарап,  оларды  билермен  шатастыруга  болмайды.  Билер  мен 
ащсащалдар  арасындагы  айырмашылыщ  елеул!  (щ.  Билер).  Ащсащал  айтщан  аталы  сeз  ешщашан  аящща 
басылмаган. 
Аталы 
сeзден 
аттаган 
- 
жугеншздш, 
тэрбиешздш 
деп 
есептеледь 
Ащсащалдармен шаруашылыщ,  экономикалыщ,  тэрбие  т.б.  мэселелер!  жeнiнде  р е т   келгенде  ресми 
басшылар да ащылдасып  отырады.  -  деп бершген.  К елтрш ген  аныщтамадан туйгешм!з,  ащсащал  щазащ 
щогамында  барлыщ  билеуш!  тулгалардан  да  жогары  тура  алатындай  беделге  ие  щогамдыщ  тулга. 
Еж елп  кездерде,  щауым  ш в д е ,   отбасында  ащсащалы  щурметтелмеген  щогам  болмагандыгы  туралы 
гылыми  ецбектерде  айтылып  жур.  Эрб!р  жэне  улкен  щауымдарда  eз  ащсащалы  билш  айтып,  ел  мен 
елд! б т м г е р ш ш к к е  шащырып отырган.
Ащсащалдар  щазащ  щогамында  эулет  басщару,  ауыл  басщару  юше  араласщан  тулгалар.  Казащ 
щогамында  б ел гш   б!р  ж е т   аталас  туыс  адамдар,  ягни  ж е т   ата  адамдары  б!р  эулет  болып  табылады 
(шамамен  20-25  уй).  Басщарудыц  бул  буыны  туысщандыщтан  туратындыщтан  бурын  эулеттщ 
басщарушысы  болып,  сыналган  жагдайда,  басща  жащтан  ю с   !здемей-ащ  араларынан  ерекше  газге 
тускен  адам  басщарып  кете  берген.  Эулет  басщарудыц  н е п з п   жумыстары  -   туыстар  арасындагы 
шаруадан  басща,  ш!лдеханадан  бастап,  щайтщан  щариясын  жeнелтуге  деш н п   ютерд!  уйлеспрш , 
осыларды  барлыгына  хабарлап,  щатыстыру  м в д е т ш   атщарган.  Эулет  басшысы  эулет  улкеш  мен 
сыйлысыныц  алдынан  eтiп,  кел ю м ш   алатын  болган,  ал  той  немесе  басща шаруа  иелер!  басшыга  ере 
барып,  ол  туралы  ащсащалдыц  батасын  алатын  болган.  ^ ш п е л !   елдщ  eзiндiк  демократиясы 
болгандыщтан  ел  басщару  мансабына  усынылган  азаматтар  эдетте  журтшылыщща  эбден  жагымды 
болган мшез!мен, ю м е н  ерекшеленш,  кeбiнесе  «сешм б!лд!ру» арщылы  (щол кeтерiп не  басща жолмен 
сайланбаса  да)  басщару  юше  келген.  Сондыщтан  басщару  басына  осындай  жолмен  тагайындалган 
адамдарды  жалпы  журт  тыцдайтын  болган.  Эулет  басщарушыларды,  эдетте  пэленшеке,  тугеншеке, 
ага,  ащсащал деп  щурметтеген  [4,17].  Казащ  щогамындагы  рубасы  болган  ащсащалдар  ресми  лауазымды 
(би  жэне  рубасы)  иеленбесе  де,  щогамдыщ  eмiрдегi  орны  мен  рeлi  ресми  билштщ  eкiлдерiнен  кем 
болган жощ.  Осы тулганыц ащсащал деп аталуы  оныц биологиялыщ ерекш елш н гана емес,  ец алдымен 
eмiр  тэж!рибесшщ  тезшен  eткен  ащылгeй  щасиетш  элеум етпк  ортаныц  мойындаганы,  hэм 
багалаганы.
Ащсащал деп -  тек «жасы улкен щурметп  адамды» гана айтпайтындыгын,  онымен б!рге, тeцкерiске 
д еш нп  щазащ  ауылыныц ру  басын,  билш  иесш де,  «ащсащал»  деп  атаган  деген  шюр  кецес  заманында 
да  болган.  М умюн  сондыщтан  болар  Казащ  Совет  Энциклопедиясында  ащсащал  сeзiне  ею  магына 
берштк
90

Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцXабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  2  (52),  2015 ж.
1.  Ертеде  ел  таFдырын  шешкен  жасы  улкен,  ыкпалды  адам,  ру  басы;  патриархалдык-феодальдык 
билштщ е к ш .
2.  К урм етп кiсi, кария; улкенге iзет бiлдiргенде де «аксакал» деп атай бередi  [5, 26].
Аксакал сезш е орыс тiлiнiц сeздiгiнде мынадай аныктама берiледi:
1)  уважаемый  пожилой  человек  (мужчина);  старец;  старший  в  коллективе;  уважаемое  лицо;  ол 
к е п т   керген  аксакалдай  сeйлейдi  ^   он  говорит,  как  уважаемый  старец;  аксакалды  ауыл  азбас  ^   в 
ауле, где есть уважаемые старцы, там бывает все в порядке;
2)  ист.  старейшина;  патриарх;  предводитель  рода;  аксакалдар  алкасы  ^   совет  старейшин; 
аксакалдар кецесi  ^  совет старейшин;
3)  аксакал  (почтительное  обращение  к  мужчине,  старшему  по  возрасту  и  по  общественному 
положению);  почтеннейший;
4)  перен.  корифей;  эдебиеттщ  аксакалдары  ^   корифеи  литературы;  аксакалдар  алкасы  ^   совет 
старейшин.
Ежелден  калыптаскан  адам  жасын жiктеу дэстурше  сэйкес  аксакалдар  катарына адамныц  бесiншi 
мушелге  аяк  басканнан  кейiнгi,  яFни  кырык  тоFыз  жаска  толFандардан  бастап  кеш нп  жастаFылар 
жаткызылады.  В.В.  Бартольдтыц  айтуынша,  аксакал  -   колында  екш етп   билiгi  жок,  бiрак,  бурыннан 
сщген ецбегi бар, мол тэжiрибе,  парасатымен улкен-кiшiнi аузына караткан курмегтi адам.
Кауымдар  шаруашылыFына  рубасылармен  катар  аксакалдар  да  басшылык  егтi.  Казакы  ортадаFы 
аксакалдыц  беделiнiц  жоFарылыFы  соншалыкты,  ауыл  аты  да  ауыл  аксакалы  немесе  ру  аксакалы 
атымен аталFан.  Аксакал барша ауылдыц шаруашылыFына басшылык жасап,  кеш  жолдарына бастап, 
жайылымдык  жердi  тацдауда  да  шешiм  кабылдап  отырды.  Дэстурлi  казак  коFамында  ру 
аксакалдардыц  кецесi  жэне  тайпа  аксакалдарыныц  к е ц е с   сиякты  дэстурлi  билiк  жуйесiнiц 
болFандыFы  белгiлi.  Бул  билiк  жуйесiнiц  ру,  эулет,  аFайын,  туыс  арасындаFы  турмыстык 
мэселелердщ  ауыл  арасындаFы  карым-катынастыц,  жер  дауыныц  тиiмдi  шешiмiн  табудаFы  мацызы 
ерекше  жоFары  болды.  Аксакалдардыц  шешiмi  билер  сотында,  эдет-Fурыптык  кукыкта  мацызды 
орын  алды.  Билердiц  eзi  мацызды  шешiмдi  ру  аксакалдарыныц  катысуынсыз  ш ешпедг  Аксакалдар 
жайлаулар  мен  жайылымдарFа  байланысты  калыптаскан  элеум етпк  катынастарды  реттеп  отыратын 
беделдi тулFа болды.
«Султан  Мендэлi  Пiрэлиев»  деп  кол  коЙFан  «Из  Зауральской  степи»  атты  макалада  аксакалдар 
кызметш  ез  руына  карасты  жайлаулар  мен  жайылымдардыц  кожайынына  тецеуi  олардыц  кeшпелi 
ортадаFы  айырыкша ыкпалына байланысты  айтылса керек.  Тiптi,  казак  социумыныц  эбден  элсiреген 
уакыты  болып  табылатын  1928  жылFа жататын деректiц  eзi  «мурагерлiк  мэселесi  кауымныц  беделдi 
м у ш ес  молда,  аксакал  немесе  рубасыныц  катысуымен  шешiлiп»  отырFандыFын  аЙFактайды. 
Аксакалдар  ауыл  а р а ^ ^ ^ ы   курделi  турмыстык  мэселелердi,  этикалык  катынастарды  реттеп 
отырды.  Кауым  мушелерi  ушiн  аксакал  ар  кесiп  айткан  шешiм  мiндегтi  болып  саналды.  Казак 
ауылдарында  аксакалFа  курмет  керсету  «кецес»  жургiзгенде,  дау  шешкенде,  олжа  белгенде,  киiз 
уйдегi  тeрдегi  орындарда  отыруда,  табакпен  ас  тартканда  этикегтiк  норма  р е т в д е   катац  сакталды. 
Казак  коFамында  калыптаскан  билiкке  катысты  аксакалдар  к е ц е с   деп  аталатын  уFым  пайда  болды. 
Аксакалдар  к е ц е с   -   сан-алуан  мэселелердi  талкылап,  уЙFарымFа  келетiн,  ресми  орындарFа  усыныс 
беретiн кeпшiлiктi баскарудыц биресми коFамдык турi болFан [6].
Бул  жоFарыдаFылар  «аксакал»  сeзiнiц  б у р ы ^ ы   казак  коFамындаFы  рeлi.  БурынFы  деп  айтып 
отырFанымыз,  казак  коFамыныц  тарихи  эртурлi  кезендi  басынан  eткiзуi  ондаFы  турмыс-тiршiлiкпен 
коса  кейбiр  улттык  дэстурлер  мен  катынастарFа  да  эсерiн  типзбей  кеткен  жок.  Сондай  eзгерiстерге 
«аксакал»  сезш щ   бугiнгi  коFамда  да  рeлi  аздап  eзгергендiгiн  байкатады.  Осы  орайда  казакылык 
дэстур,  аталы  сезге токтау сиякты  канымызFа дарыFан касиегтердiц куны темендеп бара жаткандыFы 
жeнiнде  жазFан  макалалардан,  кез-келген  адам  карттык  жаска  келш   карт  атана  алатынын,  алайда 
аксакалдыкка  бэрi  тегiс  жете  алмайтындыFын  айтады.  Осы  кезкарастар  турFысынан  жазылFан 
макалалардан  узiндi  келтiре  отырып  бiз  аксакалдыктыц  кауым,  орта,  топ  ш в д е п   титул  екендiгiн 
дэлелдей аламыз.
Казiргi казак тiлiнде аксакал сeзiмен:  Ауыл аксакалы, аксакалдык танытты, аксакалды кария, эулет 
аксакалы,  аксакалдык  керсету,  аузы  дуалы  аксакал,  ауыл  аксакалы  атанды,  аксакалдык  сез  айтты, 
аксакалдар  алкасына  салды,  аксакалдык  децгейге  кeтерiлдi,  ак  сакалды  сары  тiстi  болды  -  деген
91

ВестникКазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  2  (52),  2015 г.
т!ркестер  бар  болса,  тш м !зд е п   сез  м эйеп  макалдар  курамында  да  аксакал  сезш   кездеспрем!з. 
Айталык олар:1. Аксакалы сиреген ауылдан ар-иман кашады т.б.
Аксакал  сезш щ   турл!  керкем  м этв д е р   мен  букаралык  акпарат  куралдарында  колданылган 
мысалдарынан  туйгешм!з,  аталган  сезколданыста  карттык  жаска  байланысты  каратпа  сез  р е тв д е , 
ягни  адамныц  жас  е р е к ш ел т н е   байланысты  колданынылатындыгында  жэне  екшш щ ен  б е л гш   б!р 
когамда,  аталы  сез  айтып елге  езш  сыйлата алатын тулга рет!нде  колданылатын магыналарыныц бар 
екендш не  кез  жетюздш.  Сез!м!з  дэлелд!  болу  уш ш   мысалдар  келт!ре  отырайык.  Аксакал  сез!  карт 
сез!мен  барлык  колданыста  синонимдш  мэнде  жумсалады  ма  деген  сурак  туындауы  мумкш.  Эрине 
аксакал  сез!  де  карт  сез!  де  адамныц  кемелденген  жастагы  шагы  оган  аксакал  мен  карт  сездерш щ  
аныктамаларын келт!ру  аркылы  кез жетюзу!м!зге  болады.  Аксакал  сез!  барлык колданыста б!рыцгай 
когамдагы  беделд!  б!р  мушенщ  атауы  р е т в д е   колданыла  алмайды.  Аксакал  сез!  адамныц  карттык 
шагына катысты  колданылатын  карт,  кария  магынасында немесе  шал  магынасында да колданылады. 
Колданыстыц  бул  тур!нде  ез  ш ш е н   аксакал  сезш щ   магынасын  б!рнеше  топка  белш   керсету!м!зге 
болады.
Б!ршш! топта аксакал сезш щ  каратпа сез р е т в д е  колданылуы.  Бул туста аксакал сез! кария сезш щ  
орнына  каратпа  сез  р е т в д е   ж уред!  Кария  -   бейтарап  сез.  Ол  жасы  улкен,  картая  бастаган  ер  жэне 
эйел  жынысты  адамдардыц  бэрше  ортак  колданыла  беред!.  Казак  т ш н д е п   адамга  катысты 
айтылатын  каратпа  сездердщ   ш в д е   «аксакал»  сез!  де  каратпа  р е т в д е   колданылатындыгы  жешнде 
айтылып жур.
Профессор  Р.  Эм!ров  каратпа сез  сейлемнщ   коммуникативтш талабына сай эмоциялыкты  бшд!ру 
уш ш   кызмет  е теи н д ш н   керсетш   кеткен  [7].  Fалым  айткандай  аксакал  сез!  каратпа  сез  ретшде  эр 
турл! эмоцияны бергенде де колданылады.
Д.  Исабековтыц  «Дермене»  атты  шыгармасында  Токсанбай  шал  жалгыз  баласынан  айырылып, 
п р ш ш к т щ   камымен  немересш  ертш   дермене  оруга  шыкканда,  оны  шал  деп  касындагы  баланы  б!р 
адамга  есептемей  жарты  ецбекакы  телеуге  усыныс  жасаган  дерменешшерден  тауы  кайткан  кария 
кетш   бара  жатканда,  оныц  ашуын  басу  максатында  айткан  кешпкер  сез!  дэл  осындай,  адамды 
сабасына тус!ру,  оны  курметтеп  сейлеп,  езш   темендету  сиякты  психологиялык  амалда  колданылган 
сиякты. Мысалы, сол шыгармадан, мысалдар берш  етешк:
- Аксакал, акыры кетш  барады екем деп сезбен шымшымацыз.  «Кун керю» деп кемштпещз.  Бул да 
ею меттщ  жумысы!  (Д. Исабеков,  Тацдамалы шыгармалар,1-том , 275-бет)
-   Солай,  аксакал.  Оган  налымацыз.  Дермене  орып  жургешм!з  б!р  биыл  емес.  (Д.  Исабеков, 
Тацдамалы шыгармалар,1-том, 275-бет)
Рафаэль  Ниязбек:  Бауыржан  Момышулы  жасы  улкен  карттарды  шал,  кария,  аксакал,  абыз  деп 
тертке  белген.  Ол  ю с   от  басы,  ошак  касынан  узап  шыга  алмай  тутш   ацдып,  уй  аралап,  саяси  есек 
айтатын картты  «шал» деп,  ез эулетш шашау шыгармай уысында устап,  билш ж урпзген кэш п  картты 
«кария»  деп,  тутас  б!р  ауылдыц  ж о к -ж т г ш   тугендеп,  жыртыгын  бут!ндеп,  азаматын  атка  м ш пзш , 
айдын  асырып  отыратын  картты  «аксакал»  деп,  букш  елдщ  сезш   сейлеп,  намысын  жыртып,  дау- 
дамайын  шешш,  аргы-берп  тарихтан  эцпм е  козгап,  тула  бойына  улттык  рух,  !зп  касиеттерд! 
молынан  шщре  бшген  картты  «абыз»  деп  атаган.  К ею реп   казына  кария  туган  халкыныц  тагдырын 
кеп  ойлайтын  ед!.  К ею реп  казына  кария  туган  халкыныц  тагдырын  кеп  ойлайтын  ед!  (Адырна 
улттык-этнографиялык порталы,  15-кыркуйек, 2011  жыл).
Аксакал  деген  юм?  дегенге  проф.  М эжит  Тшеужанов:  «Аксакалдарды  каймагы  бузылмаган  орта 
тудырады.  Аксакал  атану  кейде  жасы  улгайгандыгына  карамайды.  Акыл  иес!,  кереген,  алдын 
болжагыш  парасатты  жас,  жасамыс,  егде  адамдар  да  аксакал  бола  алады»,  -  дей  келш,  езш щ  
«Аксакалдар  мектебЬ>  деген  макаласында  былай  деп  жазады:  «Аксакал»  деген  атакты  казагым  кез- 
келген  жасы  улкен  адамдарга  бере  коймады.  Аксакал  деген  курм етт  атауга  ие  болатындар  -   езш щ  
ю м ен ,  сейлеген  сез!мен,  буткш  кезкарасымен,  урпак  туралы  ойларымен,  эдет-гурыпка  б е р ш ттм е н  
ерекше  кезге  тускен  кариялар...  Аксакалдар  деп  тэл!м-тэрбие  саласында  эмэнда  улп-енеге 
керсетерлш,  кысылганда  акыл-кецес  берерлш,  адасканда  тура  жол  сштерлш,  есиет  берерлш,  букш 
ауылга (елге) ж етекш ш к рел аткарарлык акылгей,  ез урпактарына устаздык у л г  керсетерлш, ылги да 
тэл!мгерл!к кызмет аткарарлык тулга,  -дейд!
Терегелд1  Ш арманов,  академик:  Кария  болуга  да  «куш»  керек.  Кария  мен  аксакалдык  -   улкен 
дэреже, Аксакалдык жаска байланып калган категория  емес.  Кырыкка жетпей шал болатыны  сиякты, 
----------------------------------------------------------------------  92  ----------------------------------------------------------------------

Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  2  (52),  2015 ж.
халыщща  щызмет  мен  щадiрi  eткендер,  e ^ r e t i   мен  ул гю м ен   елдi  соцынан  ерте  бiлген,  жащсылыгы 
гапке  ортащ  азаматты  щырыщта  да,  елуде  де  ащсащал  децгешнде  щадiрлеп,  щастерлейдг  Демек,  жасы 
улгайган  кiсiлердiц  уш  тYрi  болады.  Ш ал,  щария  жэне  ащсащал.  Ш ал  -   шалащай,  щария  -   щадiрлi, 
ащсащал -  абыройлы деген сeз,  -дейдг  (Астана ащшамы, 20 ащпан, 2015 жыл,  1-беттен).
С. 
Досмагамбетов,  Эулиекeл ауданыныц щурметп азаматы:  Ащсащал деп сез!м!  мeлдiр, ж уреп таза, 
ад ам гер ш ш п   жогары  пэк  жандарды  (улкендерд!)  айтуга  болады.  Ал  жеке  басыныц  щасиет  елдщ 
мудде-мащсатымен  астасып  жатса,  ащсащалдыц  атащ-абыройы  еселей  т у с е т ш д т   жэне  бар.  Олай  деп 
сез!м! мeлдiр, ж уреп таза, адамгерш ш ш  жогары пэк жандарды (улкендерд!) айтуга болады.  (Ащсащал. 
«Костанай тацы» газетшен 05.09.2014).
К елтрш ген  мысалдардан  туш ндейпш м!з,  ащсащал  сeзi  эмбебап  «ер  адам»  концептюшщ  аясына 
ти есш .  Б!ращ  ащсащал  сeзiн  щарастырыганда  улттыщ  мэдениетпен  байланысты  щарастырамыз. 
Карастырган сeздiктердегi анщтамалар мен газет материалдары, кeркем эдебиеттен алынган мысалдар 
арщылы  ащсащал  сeзiнiц  мынадай  концептшерш атап  кeрсетуге  болады.  Ащсащал -   абыз  щарт,  ащсащал
-  ел агасы, ащсащал -  кeкiрегi шеж!ре ащылшы, ащсащал -  жасы улкен щария, жер дауын шешуш! адам.
«Ащсащал»  концептюш  бшд1ретш  тшдш  б1рлштер  улттыщ  психологияныц  непз!  болып  саналатын 
улттыщ  салт-дэстур,  улттыщ  таным,  улттыщ  м эдениетпц  т л д ш   кeрiнiсi  эдеби  шыгармаларда 
метофоралар,  фразеологиялыщ  б!рлштер,  мащал-мэтелдер  арщылы  жш   бершедь  Эр  халыщтыц 
м эд ен и етн д еп   eзгешелiктер  оныц  тш н д е   кeрiнiс  табады.  «Ащсащал»  сeзiнiц  концептуалды  eрiсiн, 
ондагы т л д ш  б!рлштерд! талдау келеС мащала еншюше тиедь
1.  Базен Л.  Концепция  возраста у  древних тюркских народов / /  Зарубежная тюркология.  Выпуск  1: Древние 
тюркские языки и литературы.  -  М.: Наука,  1986.  - С.  361-378.
2.  М.  ^ ш т а е в а   Т.М.  Тары  концептшнщ  семантикалыщ  цурылымы  мен  лингвомэдени  мазмуны: 
Филол.гыл.канд.дис.  -  Алматы,  2002.  -192 б.
3.  Степанов.Ю.С.  Константы.Словарьрусской культуры.Опыт иследованя.  -М : Наука,  1997.  -  562 с.
4.  Эшгмбаева  Н.М.  Байыргы  цазац  цогамындагы  атац-лауазым  атаулары:  Филол.зыл.  канд.дис.  - Алматы, 
2009.  -164 б.
5.  Жацатаев  Ц.  Адамныц  жас  ерекшелггте,  жынысына  цатысты  атаулар:  Филол.зыл.  канд.дис.  -  
Алматы,1998.  -120 б.
6.  www.el.kz.
7.  Эм1ров Р. Жай свйлем синтаксисi, Алматы,  1983.

жүктеу/скачать 6,55 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: