ТYЙiн  сездер:  сeзжасам,  тулгажасам,  сeзeзгерiм,  сeздердiц  турлену  жуйеа,  щосымша,  грамматика,  сeз

Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцXабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  2  (52),  2015 ж.
тулFажасам  деп  аталып,  сeзeзгерiмдiк  жэне  сезжасамдык  деген  турлерге  белшедЬ>  [3,  252]. 
А.В.Бондарьконыц  концепциясы  да  осыпан  ете  жакын:  «...бiр  сез  бен  эртYрлi  сeздердiц  eзгерулерi 
арасындаFы  айырмашылык,  бiздiц  ойымызша,  тулFажасам аясында журедi.  Бiр  сeздiц  езгеру жуйесш 
бiз  «сeзeзгерiм»  деген  терминмен  байланыстырамыз.  Осылайша тулFажасам  тусiнiгi  сeзeзгерiмдi  де 
(сeзeзгерiмдiк  тулFажасам)  камтиды,  будан  белек  сeзeзгерiм  емес,  яFни  сeзжасамFа  сэйкес  келетш 
тулFажасам  да  болады  (классификациялык  немесе  сезжасамдык)»  [4,  5].  Автор  будан  ары  сез 
турленуге  (словоизменение)  кандай  морфологиялык  категориялар  жататынын  нактылай  тYседi: 
«...сeзeзгерiмге,  бiр  сeздiц  тулFалык  жуйесiне  рай,  шак,  жак  формаларын  Fана  емес,  сондай-ак,  зат 
ешмнщ 
кeптiк 
формаларын, 
сын 
есiмдер 
мен 
устеулердщ 
салыстырмалы 
шырайларын, 
корреляцияныц  туракты  турлерi  мен  етiстiктiц  етiс  формалары  жатады.  Дегенмен  сeзeзгерiмнiц  екi 
т и п т   дифференциациясын  аныктау  к аж етп п   туындайды:  1)  бiрiздi  коррелятивтi  жэне  альтернативтi
-   сeзжасамFа  накты  карама-карсы  койылFан  «таза»  сeзeзгерiм»  жэне  2)  коррелятивтi  жэне 
деривациялык,  яFни  сeзeзгерiмнiц  сeзeзгерiмдi  емес  (классификациялык)  тулFажасамFа  ету 
белгiлерiн камтитын турi»  [4,  12-13].
Ал  Е.С.Кубрякова  бул  проблемаларды  шешуде  eзiндiк  баFыт  устайды.  ТулFажасам  мен 
сезжасамды  бiр-бiрiне  карама-карсы  кою  морфологияны  екi  белшке  -   бiр  жаFынан,  сез  таптары  мен 
парадигматика  iлiмiне,  екiншi  жаFынан,  деривациялык  мофологияFа  алып  келедi:  тулFажасам  тiлдiц 
парадигматикалык  жуйесiне  катысты,  ал  сезжасам  деривациялык  морфологияFа  катысты  болады. 
Сезжасамныц  негiзгi  кызметi  -   ономосиологиялык  жэне  семантикалык.  Сондыктан  ол  бупндей 
морфология  аясына  сыймайды,  соFан  орай  жеке  сипаттаманы  кажет  етедi.  Алайда,  сезжасамныц 
кандай  процестерi  болмасын  ж аца  морфологиялык  курылымдар  курумен  жартылай  белгшенген 
арнаулы  деривациялык  морфемалармен  байланысты,  бул  процестер  морфологиялык  деривация 
процесi  сиякты  сипаттап  жатуды  кажет  етедь  Деривациялык  морфология  морфологияныц  сезшз 
бeлiгi  болып  мойындалуы  керек  [2,  517].  Сондай-ак,  автор  тулFажасам  мен  сезжасамныц  а р а ж т н  
ажыратудыц  eлшемдерiн  усынады:  сезжасам  процесi  сез  мэртебесiндегi  жаца  атаулардыц  кажегтi 
санын  модельдеу  уш ш   жэне  бул  бiрлiктердiц  маFыналык  эртурлш ш н  камтамасыз  ету  уш iн  кызмет 
етед^  ал  тулжасам  процесi  тiлдегi  барлык  сeздердi,  оныц  iшiнде  сейлеуде,  м эт в д е   накты  тiлдiк 
грамматикалык  категорияларFа  сэйкес  келетш  туынды  сeздердi  пайдалану  уш ш   кызмет  етедь  [2, 
518].  Курылымдык  жаFынан  езгеше  сeзтулFасы  (словоформ)  мен  негiздердi  (основа)  карама-карсы 
кою  тулFажасамды  екi  топка  жштеуге  мумкiндiк  бередк  сез  турлену  (словоизменение)  жэне 
тулFажасамныц  eзi.  Сез  турлену  флексияныц  кем епм ен  iске  асады  [2,  520].  Сезжасамды  ш т е й   екi 
топка жштеуге  болатынын кeрсетедi:  «тубiр  eзгерiмi жэне тубiр жасау»  [2,  522].  Автор  осы  айтылFан 
пiкiрлерiн жинактай келе  ф лекти вт  тiлдер  сипаттамасы  бойынша морфологиялык деривацияныц екi, 
уш  емес  терт  процесш  ажырату  кажет  деп  кeрсетедi:  тулFажасам  аясындаFы  екеу  -   сeзeзгерiм  жэне 
тулFажасамныц  eзi  (морфологиялык  негiздiц  пайда  болуы)  жэне  сезжасам  аясындаFы  екеу  -   тубiр 
eзгерiмi мен деривациялык тубiр жасам  [2,  523].
Бул  уш  уFымныц  аражiгiн  ажыратып  шек  коюда  В.М.  Жирмунский  ецбегiнiц  орны  ерекше  екеш 
анык.  Fалым тулFажасамныц тек флективтi тiлдер мен орыс тш н д е  Fана емес, сондай-ак баска типтеп 
тiлдерде  де  сезжасам  мен  сез  турлендiрудiц  (словоизменение)  арасындаFы  ез  бетшше  жеке 
морфологиялык кубылыс  екенш дурыс тани бiлдi:  «тулFажасам  астарында эр  типтес тiлдердiц едэуiр 
айырмашылыктары  бар  сeзeзгерiм  мен  сезжасамыныц  eтпелi  категориясы  уFымы  тусiндiрiледi»  [5,
17].
Н.А.Лыкова  да  тулFажасам  мен  сез  турлендiрудiц  екi  турлi  уFым  екенш,  булардыц  сeзжасамFа 
караFанда  бiр-бiрiне  жакын  екенш  керсетедь  Орыс  тiлiнде  бул  уFымдарFа  кандай  категориялардыц 
жататынын  ажыратады:  «тулFажасам  аймаFына туйык  райдан  баска,  етютштщ  еткен  шак  формасын, 
кесемше  мен  ешмшеш,  сын  есiмдер  мен  устеулердщ  салыстырмалы  шырай  формаларын,  етютштщ 
рай,  етiс  формалары  мен  турлерш,  зат  есiмдер  мен  сын  еам д ердщ   субъективтi  баFалау  формалары 
жаткызу  керек.  Сeзeзгерiмге  жуйелi  турде  ауысып  туратын  жалFаулары  бар  категориялар  катары 
юредЬ>  [6,  50-51].  А.С.Герд  те  езш ен  бурынFы  барлык  ецбектердi  талдай  келе  бул  уш  уFымды  жеке- 
жеке морфологиялык процесс ретшде  карастырFанды дурыс санайды  [7, 20].
Сонымен  орыс  тш  бiлiмiндегi  ецбектердi  саралап,  талдай  келе  казiргi  орыс  тш   бiлiмiнде  бул  уш 
кубылыс  ез  алдына  жеке-жеке  морфологиялык  процесс  р е т в д е   карастырылып  жургенiн,  олардыц 
аражiгi  ажыратылып  езара  шек  койылFанын  байкауFа  болады.  Орыс  тш   бiлiмiндегi  бул  зерттеулер 
----------------------------------------------------------------------  99  ----------------------------------------------------------------------

ВестникКазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  2  (52),  2015 г.
мен  тужырымдар  турю  тш  б ш м ш е   де  ез  эсерш   типзбей  койган  жок.  Кейб!р  турколог  галымдар 
аталмыш  угымдардыц  араж ш н  жогарыда  керсетшген  тужырымдарга  суйене  отырып  шешуге 
тырысты.  Мэселен,  А.Н.Кононов тур!к т ш н щ  грамматикасында етютштщ сипатын  ею  бел!мге  белш  
карастырады:  I.  Етютштщ  тулгажасамы;  II.  Е л с п к т щ   сезжасамы  [8,  190].  Б!ршш!  топка  етю 
категориясын, етютштщ турлерш, етютштщ шак жэне рай категорияларын, етютштщ жш телуш  (лицо 
и  число  глагола),  етютштщ  модальдык  формаларын,  ешмшеш  жэне  кесемшеш   жаткызады.  Сейтш  
етютштщ  тулгажасам  мен  сез  турлену  жуйесш  б!р  топта  карастырады.  Б!рак  сезезгер!м 
(словоизменение) деген терминд! колданбайды.
Турю  тш дерш щ   грамматикаларында  эдетте  сез  курамын  жасайтын  морфологиялык  кубылыс 
ретшде  сезжасам  мен  сезезгер!м  терминдер!  берш ед!  Кейб!р  ецбектерде  сезезгер!м  термин! 
тулгажасам  термишмен  ауыстырылып  езара  синоним  рет!нде  бершсе,  ал  кейб!р  ецбектерде  бул 
терминдер  жеке-жеке  угымдар  р е т в д е   карастырылады.  К еш н п   турю  тш дершщ ,  атап  айтар  болсак 
карайым,  гагауыз,  карашай-балкар  тш дерш щ  грамматикаларында да сез таптарын сипаттау ею топка 
карастырылады:  1.  Сезжасам (словообразование); 2.  Сезезгер!м (словоизменение).
Турю  тш дерш щ   курылысын  терещрек  зерттеген  галымдардыц  б!р!  -   Н.А.Баскаков.  Оныц 
айтуынша  сез  турленд!рудщ  ерекше  синтаксиспк  аныктамасы  бар,  ягни  сез  турленд!ру  «сез 
т!ркестер!  мен  сейлем деп  сездердщ   тулгалык  керсетю ш терш щ   жуйесЬ>  болгандыктан,  «сез 
т!ркестер!  мен  сейлемнщ   морфологиясы»  немесе  «синтаксиспк  морфология»  рет!нде  танылады. 
Fалым  «тулжасам»  деген  терминд!  мулдем  мойындамайды,  «сез  турленд!ру  дегеннщ   ез! 
шындыгында тулгажасам дегенд!  бшд!редЬ>,  -  деп,  булардыц арасында ешб!р  айырмашылык жок деп 
есептейд!.
Сезжасам  деген  угымды  Н.А.Баскаков  лексикалык  морфологияга  жаткызады  жэне  жацадан  сез 
жасаудыц  тулгалык  керсетю ш терш щ   ж у й е с   деп  тусш д!ред!  Автор  сезжасам  мен  сез  турленд!руд! 
тшдш  механизмнщ  морфемалар  жиынтыгы,  грамматикалык  керсетюштер  жиынтыгы  деп  таниды. 
Сондай-ак,  галым  сез  турлену  ж у й е с   «сез  т!ркестер!  мен  сейлем деп  мушелердщ  таза  си н таксиста 
катынасын б!лд!редЬ> деген тужырым жасайды  [9,  7-8].
Аталмыш  угымдардыц  ара ж ш н   ажыратуда турю  тш  бш м !нде  ецбеп  сщген  галымдардыц  б!р!  -  
М.А.  Хабичев.  Автор  карашай-балкар  тш дерш щ  деректерше  суйене  отырып,  бул  уш  угымныц  езара 
ерекшелштерш  керсетш   берд!  «Егер  сезжасам  аффикстер!  жаца лексикалык  сез  жасайтын  болса,  ал 
тулгажасам  жаца  лексикалык  сез  жасамайды,  ол  н е п зп   жэне  туынды  туб!рге  жалганып,  сезге  жаца 
грамматикалык  магына устейд!  Ол  магына  эртурл!  болады:  тэуелдш,  салыстыру,  уксату,  юш!рейту, 
катыстык  т.б.  Тулгажасамныц  кейб!р  аффикстер!  кеп  магыналы  болып  келед!  де,  синкретпк  рольде 
колданылады.  Кейде тулгажасам аффикстер! лексикага айналып сезжасамга ауысады»  [10,  7].
Сондай-ак автор тулгажасам аффикстершщ айырмашылыктарын да керсетедк
1. 
Тулгажасам аффикстер! кебш есе сезезгер!м аффикстершщ алдында колданылады.
2. 
Тулгажасам аффикстер!мен келген ес!мдер  езше сезезгер!м аффикстерш кабылдайды.
3. 
Тулгажасам аффикстершщ магынасы сезезгер!м аффикстершщ магынасынан кещрек.
4. 
Ешмдердщ  тулгажасам  аффикстер!  тек  ес!мдер  мен  субстантивтенген  сездерге  гана
жалганады.
5. 
Тулгажасам  аффикстерше  аякталган  сездер  сейлемде  бастауыш,  толыктауыш,  аныктауыш
жэне пысыктауыш кызметш аткарады.
6. 
Кейб!р тулжасам аффикстер! ундестш зацына багынбайды:  -ча,  -нуки.
7. 
Тулгажасам аффикстер! н е п зп  туб!рдщ курамына юредь
8. 
Тулгажасам 
аффикстер! 
б!р-б!рше 
кабатталып 
колданыла 
беред! 
Одан 
сездщ
грамматикалык магынасы  эр! карай дамиды:  юйнюкю-юйнюкюдеги  [10,  7-8].
Автор  куман  т ш н щ   деректер!  постфикстерд!  терт  турге  белуге  мумюндш  беретш ш   айтады: 
«ез!нд!к курылымдык-семантикалык жэне грамматикалык ерекшелштер! бар сезжасамдык аффикстер 
(суффикстер),  тулгажасамдык  аффикстер  (суффикстер),  синкретпк  аффикстер  (суффикстер), 
сезезгер1мдш морфемалар  (флексиялар)»  [10,  34].
М.А.Хабичев  «формообразование» деген терминд! ею магынада колданады.  Б!ршш!, тар магынада 
н е п зп   жэне  туынды  туб!рге  жалганып  жаца  сез  жасамайды,  оган  косымша  грамматикалык  магына 
устейд!  жэне  мынадай  формалар  жасайды:  тэуелдш,  катыстык,  салыстырмалы,  уксату,  юш!рейтпел!, 
меншштш,  привативт!,  салыстыру  дэрежелер!,  сапалык  кемдш  [10,  34-35].  Еюнш!  «тулгажасам  кец 
магынада  турю  тш д ервд е  езш щ   курамына  аф ф и кст  тулгажасамды  (ягни  суф ф и кст  тулгажасам), 
----------------------------------------------------------------------  100----------------------------------------------------------------------

Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  2  (52),  2015 ж.
аналитикалыщ  тулгажасамды  ^ з д е р д щ   тркесу!  арщылы  жасалган  сипаттамалы  немесе  курдел! 
тулгажасам),  ф лективт  тулгажасамды  (сeзeзгерiм)  щамтиды»  [10,  179].Сонымен  щатар  автор 
тулгажасам  мен сeз турленд!ретш аффикстердщ жалпы  сипаттамасын,  олардыц тшдш (фонетикалыщ, 
сeзжасамдыщ, 
морфологиялыщ, 
синтаксист^) 
ерекшелштерш, 
оган 
щандай 
грамматикалыщ 
категориялардыц  жататынын  жэне  олардыц  щай  сeз  таптарына тэн  екенш жан-жащты  щамтып,  толыщ 
тус!нд!рш бередг
Т у р к   т л д е р ш д е п   сeз  турленд!ру  ж у й е с   В.Г.Гузевтщ  монографиясында  да  кещрек  сeз  болады. 
Автор  сeзжасам  мен  сeз  турленд!руд!  тш дщ   ущсас  морфологиялыщ  механизм!  ретшде  салыстыра 
зерттейдь  Олардыц  eзiндiк  ерекшелштерш  айщындайды:  «...сeзжасам  eзге  тшдш  жуйелерден  щорда 
бар  лексикалыщ б!рлштердщ н е п з в д е  жасалган жаца лексикалыщ магыналардыц,  тшдш щуралдардыц 
жиынтыгы болып табылады.
СeзжасамFа  щараганда,  сeзeзгерiм  эртурл!  сeз  формаларын  жасау  уш ш   щолданылатын  тшдш 
щуралдарды  щамтиды  да,  оныц  н еп зш   тшдш  магыналары  бар  тeмендегi  операциялар  щурайды:  1) 
атауыштыщ  немесе  щосымша  лексикалыщ  магыналардыц  грамматикалыщ  магыналармен  уйлесуц  2) 
жекелеген  лексемалардыц  магыналары  мен  магыналыщ  комбинациялардыц  окказионалды  (ягни 
коммуникативтш к  щажеттшк  болган  жагдайда  гана  жузеге  асатын)  жштелу!,  булар  сeйлеуде 
сeзформаларымен  немесе  грамматикалыщ  магыналарды  бшд!ретш  сeз  т!ркестер!мен  бершед!  де, 
нэтижесшде  сeздер,  сeз  формалары  немесе  сeз  тркестер!  арщылы  бершген  ой  мазмуны  заттыц, 
белгш щ  немесе жагдайдыц б ей н ес ретшде кeрiнедi»  [11,  39].
Сондай-ащ  сeз  турленд!ру  жуйесш   магыналыщ-коммуникативтш  eрiсте  ею  турге  бeлiп 
щарастырады:  1)  жеке  категориалды  магынасы  бар  тулгажасам;  2)  категориалды  магынаныц  eзiне 
емес, категориалды магына арщылы бершетш тшдш б!рл!кке багытталган тулFаeзгерiм.
Тулгажасам  -   грамматикалыщ  формалар  жэне  оныц  категориалды  магыналарыныц  категориясын 
щамтитын  сeзeзгерiмнiц  н е п зп   тур!.  Тулгажасам  аущымына  сондай-ащ  б!р  мушел!  жэне  кeп  мушел! 
категориялар (септеу, субъективт багалау, сандыщ щатысым) да юредь
TулFаeзгерiм  -   тек  гап   мушел!  категорияларга  гана  тэн,  эр!  оныц  категориалды  магынасын 
eзгертпейтiн тулгаларды щамтитын сeзeзгерiмнiц тур!  [11,  137].
Л.А.Покровская  турю  тш дерш деп  аффикстерд!  орыс  тш   б ш м !  дэстур!мен  уш  топща:  сeзжасам, 
тулгажасам,  сeзeзгерiм  деп  бeлудi  щостайды.  Алайда  турю  тш д ер вд е  флекция  да,  суффикс  те  жощ, 
сондыщтан  бул  тшдер  уш ш   тулгажасам  мен  сeз  турленд!ру  аффикстерш  ажыратуда  eзiндiк  eлшем 
табу  керек.  Автор  осы  eлшем  бойынша  аффикстерд!  жштейдь  Корыта  келгенде,  турю  тшдер1ндеп 
тулгажасам  сeзжасам мен сeзeзгерiмнiц ортасындагы  аф ф и кст жеке  морфологиялыщ щубылыс болып 
табылады  [12,  14-16].
Казащ  тш  бш м!нде  бул  мэселен!  шешу  щосымшаларды  жштеу  тургысында  щарастырылып  келдь 
Алайда щосымшаларды жштеуге н еп з болган белгшер мен eлшемдердiц эртурл! болуына байланысты 
б!рнеше  шюр  щалыптасты.  Каз!рп  щазащ  т ш   жайлы  зерттеулерде  щосымшаларды  жштеуде  н е п зп   уш 
багыттыц бар екен! ацгарылады.  Оныц б!р!  «...  cerom , осындай магыналары мен щызметтерше щарай, 
сeзден сeз тудыратын жэне  сeзден жаца форма тудыратын щосымшалар  (морфемалар) журнащтар деп, 
сeз  бен  сeздi  байланыстыратын  щосымшалар  (морфемалар)  жалгаулар  деп  аталады.  Сeз  тудыратын 
журнащтар  eзi  щосылып  айтылган  сeздерiнен  жаца  туынды  сeз  жасайтын  болгандыщтан  лексика- 
грамматикалыщ  категория  щатарына  жатады,  форма  тудыратын  журнащтар  eзi  щосылып  айтылган 
сeзiнiц  б ел гш   б!р  сeз табына тэн  грамматикалыщ  щызметш  аныщтау уш ш  щолданатын  болгандыщтан, 
функционалды-грамматикалыщ  категория  щатарына  жатады.  Ал  жалгаулар  сeйлем  ш ш д е п   сeздердi 
б!р-б!р!мен  байланыстыратын  болгандыщтан  таза  грамматикалыщ  категорияга  жатщызылады.  Б!ращ 
щазащ  т ш н д е п   журнащтар  арщылы  сeз  тудыру  грамматикамен  де  тшелей  байланысты»  [13,28]. 
Осындай шюрд!  проф.  К.Ахановтан да  кездеспрем1з.  Автор  щосымшаларды жалгау жэне  журнащ деп 
еюге  бeлiп  щарастырып,  журнащтардыц  ею  топща  бeлiнетiнiн  кeрсетедi:  «журнащтардыц  ш ш е н   сeз 
тудырушы  журнащтар  жалганган  сeзiнен  жаца  сeз  тудырады  да,  ондай  туынды  сeздер  дербес 
лексикалыщ  единицалар  (eз  алдына  бeлек  сeздер)  ретшде  щаралады,  форма  тудырушы  журнащтар 
жалганган сeздерiнен  eз алдына бeлек сeз р етн д е щаралатындай туынды сeздер жасай алмайды,  олар 
тек сол сeздiц эртурл! формаларын тудырады»  [14, 282].
Еюнш! багыт проф.  Э.Ибатов т ю р ь   Бул галым та щазащ т ш н д е п  щосымшаларды ш т е й  курдел! уш 
салага  бeледi.  Бул  жштеу  магынасы  мен  щызмет!  жагынан  жогарыдагы  шюрмен  толыщ  сэйкес 
----------------------------------------------------------------------101-----------------------------------------------------------------------

Вестник КазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  2  (52),  2015 г.
келгешмен,  автор  оларFа  е з в д ш   атау  усынады:  сезжасам  (словообразовательный),  сезтурлем 
(формообразовательный), сезбайлам (словоизменительный).
Сезжасам  косымшалары  деп  б е л гш   бiр  тубiр  негiздер  мен  туынды  негiздерден  жацадан  туынды 
сез тудыратын, жаца сез жасайтын косымша морфемаларды айтамыз:  басшы -  бас+шы, акта -  ак+та.
Сезтурлем  косымшалар  деп  негiз  тубiрлер  мен  туынды  непздердщ ,  сeйлемдегi  аткаратын 
кызметiне  байланысты  косылып  айтылатын,  жацадан  сез  жасай  алмайтын  функционалды- 
грамматикалык  косымшаларды  айтамыз.  М ундай  косымшалар  тубiрлер  мен  непздерге  жаца  тур- 
турпат берiп турлендiру ушiн колданылады. Мысалы:  аFырак -  ак+ырак, алFыз -  ал+Fыз т.б.
Сезбайлам  косымшалар  -   непзш ен  жалFаулар.  Сeйлемдегi  сeздердi  бiр-бiрiмен  байланыстырып 
туру  уш ш   жумсалатын  негiзгi  кызметiне  сэйкес  «сезбайлам»  косымша  деп  атадык  (орысша 
словоизменительный).  БуFан кeптiк, септiк, тэуелдш, жiктiк жалFаулары жатады  [15,  34-35].
Е.Мергенбаев  «Казак  тiлiндегi  сeзeзгерiм  жуйесЬ>  монографиясында  Э.Ибатовтыц  жоFарыда 
кeрсетiлген  ш ю рш   басшылыкка  алFан,  дегенмен  оныц  езш дш   ерекшелiктерi  де  бар.  Автор  сездщ  
тулFалык 
жактан 
тYрленуiне 
байланысты 
сезжасам 
(словообразование) 
жэне 
сeзeзгерiм 
(словоизменение)  деген  терминдердi  колданады.  Сезжасам  тулFалар  сездщ   заттык,  кубылыстык, 
кимыл, iс-эрекегтiк белгшерш жалпылап керсетсе, сeзeзгерiм тулFалар заттар мен кубылыстардыц iC- 
эрекет  жэне  белгшердщ  жалпылама  аракатысын,  байланысын  аныктайды  [16,  17].  Есiм  сeзeзгерiмдi 
тулFажасам  косымшалары  жэне  сезбайлам  косымшалары  деп  ею  топка  топка  бeледi.  ТулFажасамFа 
зат  есiмнiц экспрессивтi-эмоционалды  журнактары  мен  сын  еи м н щ  шырай  категориясын,  р етп к сан 
есiмнiц  жэне  устеудiц  кейбiр  тулFажасам  журнактарын  жаткызады.  Сезбайлам  косымшаларына  зат 
есiмге  (немесе  субстантивтенген  баска да сез таптарына)  жалFанатын кеш гк,  септiк,  тэуелдiк,  жiктiк 
жалFауларын жаткызады  [16,  20].
Автордыц  устеулердiц  тулFажасам  косымшаларына  келтiрген  кейбiр  журнактары  мен  сезбайлам 
косымшалары  деген  термишмен  келiспегенiмiзбен,  оныц  сeздiц  тулFалык  eзгерiске  ушырауын 
сезжасам  жэне  сeзeзгерiм  деп  ею  топка  бeлiп  кeрсетуi  ете  орынды.  Казак  тiл  бiлiмiнде 
косымшаларды  осылайша  екi  топка  бeлiп  карастырудыц  н еп зш   калаFан  проф.  Ы.Маманов  болатын. 
Fалым сын есiмге  тэн шырай формаларыныц,  етiстiкке  тэн есiмше,  кесемше,  рай формаларыныц,  зат 
есiмге  тэн  сешгк,  тэуелдiк,  кeптiк,  иелiк  формаларыныц  косымшалары  жэне  ж1кпк  жалFауларыныц 
жалFанFан  сездерш щ   сездш  маFынасын  езгертпей,  тек  грамматикалык  маFына  устейтiнiн  баса 
кeрсегтi.  Олардыц  аткаратын  кызметi  -   сeздiц  грамматикалык  формасын  тудыру.  Сондыктан 
буларды  жалFау  (словоизменение)  жэне  форма тудырушы  (формообразование)  деп  ею  топка белмей, 
грамматикалык  форма  тудырушы  косымшалар  деп,  бiрiктiрiп  карау  дурыс  болар  едi.  Барлык 
косымшалар,  непзш ен,  ею-ак  турлi  кызмет  аткарады:  бiрi  -   сез  тудыру,  ею н ш ю   -   сeздiц 
грамматикалык формасын тудыру  [17,  51].
Проф.  Ы.М амановтыц бул тужырымын проф.  С.Исаев толыктырып, теориялык турFыдан эрi карай 
дамытты.  Алайда  бул  Fалым  косымшаларды  жштегенде  олардыц  бiлдiретiн  жэне  беретiн  маFынасы 
бiрiншi  кезекте,  ал  аткаратын кы зм ет  екiншi  кезекте  туруы  керек деп есептейдi  [18,  219].  Сондай-ак 
косымшаларды  сезжасам  косымшалары  жэне  форма  тудырушы  косымшалар  деп  ею  улкен  топка 
белудщ  Fылыми да,  практикалык та мэш  бар  екенiн кeрсегтi  [18,  222].  Одан эрi  бул косымшалардыц 
басты  грамматикалык  касиегтерiн,  маFыналык  ерекшелштерш,  тiлдiк  кабаттарын,  колданылу  аясы, 
мен  маFыналык  шецберiн  жан-жакты  талдай  келш,  форма  тудырушы  косымшаларды  эрi  карай 
жштейдь  Оныц  сез  байланыстыру  кызметш аткаратын турiн жалFау деп,  сез байланыстыру кызметiн 
аткара  алмайтын,  категориялык  грамматикалык  маFына  Fана  тудыратын  турш   журнак  деп  атайды. 
Ж урнактардыц  езш   беретiн  маFынасы  мен  аткаратын  кызметше  карай  модификациялык  немесе 
лексика-грамматикалык  журнактар,  екiншi  турiн  таза  грамматикалык  немесе  категориялык 
журнактар,  -   деп  еюге  бeледi.  Модификациялык  журнактар  жаца  маFыналы  сез  тудырмаFанымен, 
тубiрге  косымша  грамматикалык  маFына  устеумен  бiрге  тубiр  сездщ   лексикалык  маFынасына 
семантикалык  рецк  косады  да,  сейлеу  процесiнде  колданылуы  жаFынан  тубiрдiц  грамматикалык 
сипатын сактап  калады,  сeйтiп,  бiр  сез табыныц шецбершде  жасалатын туынды  тубiрге уксап кетедь 
Казак  тiлiнде  модификациялык  косымшаларFа  зат  ешмнщ  рецк  мэндi  журнактары,  сын  ешмнщ 
шырай  формалары,  регтiк  сан  ешмнщ  журнактары,  етiстiктiц  етiс,  кушейтпелi  етiстiк,  болымсыз 
етiстiк  журнактары  жатады.  Ешмше,  кесемше,  рай,  шак  тулFалары  етiстiктiц  таза  грамматикалык 
категорияларыныц  парадигмалык  журнактары  болып  саналады  да,  тубiр  тулFаларды  жiктеуге  жэне 
----------------------------------------------------------------------  102----------------------------------------------------------------------

Абай атындагы Каз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  2  (52),  2015 ж.
етютштщ  н е п зп   кызмет!  -   предикат  кызметш  аткаруга  дэнекер  жэне  н еп з  болып  турады.  Осы 
тургыдан автор  зат ешмнщ  кеш гк категориясыныц керсетюш! деп танылып журген  кептш  жалгауды 
жалгау деп танымайды, оны грамматикалык журнактар катарында карастырады.  Эйткеш  кептш  тулга 
сейлемде  сез  бен  сезд!  байланыстырмайды.  Эз!  жалганган  сезге  кептш  угым  гана  устейд!  Сонда 
форма  тудырушы  косымшалардыц  жалгаулар  тобына  тэуелдш,  грамматикалык  септш,  келемдш, 
ж ш п к  жалгаулар  жатады  [18,  226-228].  Бул  жерде  С.Исаев  Ы.М амановтыц  "кеш гк  жалгауыныц  сез 
бен сез арасын байланыстыру к аб ш ет жок" деген ш ю рш  непзге  алады.
Ж огарыда  аталган  турю  жэне  казак  тш  б ш м в д е п   ецбектерд!  саралай  келгенде  б!р  ортак 
тужырымды  ацгаруга болады.  Ол  косымшалардыц  бшд!ретш  жэне  беретш  магынасы  мен  аткаратын 
кызметше  карай  уш  топка  топтастырылуы.  Олар  -   сезжасам  косымшалары  (словообразование), 
тулгажасам  косымшалары  (формообразование)  жэне  сезезгер!м  (сез  турленд!ру)  косымшалары 
(словоизменение).  Аталган  авторлар  сезжасам  косымшалары  жайлы  ортак  б!р  мэмшеге  келсе,  ал 
соцгы  екеу!  туралы  турл!  кайшылыктар  кездесед!.  Бул  кайшылыктар,  эс!ресе,  казак  т ш н д е п  
ецбектердщ  авторларында аталмыш  косымшалардыц  атауынан  керш едь  Бул  угымдарга  байланысты 
сезтурлем,  сезбайлам  [15;  16],  сез  турленд!ретш  (форма  тудыратын)  формалар,  сез  жалгастыратын 
формалар  [13],  сез  тудырушы  косымшалар  мен  грамматикалык  форма  тудырушы  косымшалар  [9], 
журнак  пен  журнакша  [19]  жэне  сезжасам  косымшалары  жэне  форма  тудырушы  косымшалар  [18] 
деген турл! атаулар колданылып жур.
Еюнш!  кайшылык  кейб!р  косымшалар  жайында.  Мэселен,  сын  ешм  мен  устеудщ   шырай 
формасыныц  косымшалары.  Оны  аталмыш  галымдар  сезжасам  косымшалары  [19,78;  9],  форма 
тудыратын  журнак  [13],  тулгажасам  косымшалар  [16,  22],  модификациялык  косымша  [18,  227]  деп 
ту р л ш е  атап  жур.  Соган  орай  кейб!р  авторларда  сезжасам  курамында,  енд!  б!реулер!нде 
тулгажасамда  карастырылган.  Б!з  сын  ес!м  мен  устеулердщ  шырай  формаларын  тулгажасам 
курамында  карастыру  дурыс  деп  есептейм!з,  ейткеш  олар  туб!р  сезден  ешкандай  жаца  лексикалык 
туынды  сез  жасап  турган  жок.  Бар  болганы  оны  грамматикалык  тургыдан  толыктырып,  айкындай 
тускен.  Мше,  турю  тш  б ш м !  мен  казак  тш  б ш м !н д еп   осындай  кайшылыктарды  талдап,  б!р-б!р!мен 
салыстырып,  саралай  келе,  б!з  ез  тужырымымызды  усынуды  уйгардык.  Турю  тш  б ш м ш д е п   бул 
ецбектердщ  барлыгы  дерлш  орыс  тш н д е   болгандыктан жэне  каз!рп  казак т ш н д е п   косымшалардыц 
бшд!ретш  магынасы  мен  аткаратын  кызметш  ескере  отырып,  б!з  бул  жерде  орыс  т ш н д е п  
словообразование,  формообразование,  словоизменение  деген  угымдарга  жакындатып  сезжасам, 
тулгажасам  жэне  сезезгер!м  косымшалары  деген терминдерд!  колданып,  оны  косымшаларды  жштеу 
тургысынан алганды ж ен кердш.  Оныц ез!нд!к себептер! де жок емес.
Сезжасам  каз!рп  тш  б ш м ш д е  ез  алдына  дербес,  жеке  салага  айналып  отыр.  Соган  орай  оныц 
теориялык жэне  практикалык мэселелер!  зерттелш, тш б ш м !н д еп   езш дш  орнын тапты  деуге болады. 
Сондыктан  б!з  бул  угымга  терец  токталмаймыз.  Сезжасам  косымшаларга  б е л гш   б!р  туб!р  немесе 
туынды  непздерден  жаца  туынды  сез  тудыратын,  жаца  лексикалык  сез  жасайтын  косымшаларды 
жаткызамыз.
Тулгажасам  мен  сезезгер!м  де  турю  тшдер!нде  теориялык  тургыдан  б!ршама  зерттел!нд!.  Бул 
багытта,  эс!ресе,  В.Г.Гузев,  М.А.Хабичев,  А.А.Покровская  сынды  галымдардыц  ецбектер!  ерекше 
дараланады.  Соган  карамастан  бул  угымдар  казак тш н д е   эл!  кунге  деш н  тек  косымшаларды  жштеу 
тургысынан  карастырылып  келед!  Тек,  Е.Мергенбаев  кана  бул  багытта  езш дш  жол  салып,  аталмыш 
мэселелерд!  теориялык  кырынан  зерттеген  монография  шыгарды.  Автор  бул  ею  угымды  б!р!кпрш  
сезезгер!м  деп  атайды  да,  оныц  н е п зп   тэсшдерш  керсетед!  синтетикалык  тэсш   жэне  аналитикалык 
тэсш.  Синтетикалык  тэсшд!  ес!мд!  сезезгер!м  жэне  етю тш т  сезезгер!м  деп  ары  карай  жштеп,  ол 
тулгаларды  ш т е й  ею турге  б елед !  б1ршшю -  сезге  функциональды-грамматикалык магына устейтш 
тулгажасам  косымшалар,  еюншю!  -   сездерд!  б!р-б!р!мен  байланыстыру  уш ш   колданылатын  таза 
грамматикалык сезбайлам косымшалар  [16,  20].  Fалымныц аталмыш ею угымды б!р!кпрш  сезезгер!м 
деп атауын  куптаганымызбен,  тулгажасамга байланысты  кейб!р  шюрлер!мен келюе  алмаймыз.  Оныц 
устеулерге катысты жерлер! теменде сез болады.
Корыта  келгенде,  бул  угымдарды  сезжасам  жэне  сезезгер!м  деп  ею  топка  белуд!  ж ен  кердш. 
Сезезгер!мге  тулгажасам  мен  сездердщ   парадигмалык  турлену  жуйесш   жаткыздык.  Тулгажасам  зат 
ешмнщ  рецк  мэнш  тудыратын  журнактарды,  иел!к  мэн  тудыратын  журнактарды,  сын  ес!м  мен 
устеулердщ  шырай  формаларын,  р етп к   сан  ес!м  формаларын  жэне  етютштщ  етю,  ес!мше,  кесемше, 
----------------------------------------------------------------------103-----------------------------------------------------------------------

Вестник КазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  2  (52),  2015 г.
рай,  шак  категорияларыныц  формаларын  жэне  кептш   категорияныц  кeрсеткiшi  кептш   жалFауды 
камтиды,  ал  сeзeзгерiм  септiк,  тэуелдш,  жiктiк  жалFауларын  амтиды.  Бiз  бул  жерде  сeзeзгерiм 
терминiн  екi  маFынада  колдандык.  Бiрiншi  кец  маFынада,  яFни  сeздiц  турлi  грамматикалык 
формаларFа  ие  болып  тулFалык  eзгерiстерге  ушырауы  да,  екш ш ю   тар  маFынада,  яFни  сездердщ  
септiк,  тэуелдiк, жiктiк жалFаулар  аркылы  езгеру жуйесь  Эр  сез табыныц сeзeзгерiм жYЙесi  бiркелкi 
емес.  Ол сез таптарыныц грамматикалык категорияларына байланысты  болады.
1.  Самойлович А.Н.  Тюркское языкознание.  Филология. Руника.  -М .: Восточная литература,  2005.  - 1058 с.
2.  Кубрякова Е. С.  О формообразовании,  словоизменении,  словообразовании и их соотношении / /  ИАН,  Серия 
литература и язык.  Т.35.  № 6.  -М .: Известия А Н  СССР,  1976.  - 514-520 с.
3.  Реформатский А.А.  Введение в языкознания.  -М .: Просвещение,  1967.  -252 с.
4.  Бондарко  А.В.  Формообразование,  словоизменение  и  классификация  морфологических  категории  (на 
материале русского языка) / / Вопросы языкознания.  -М .,  1974,  №2.  -3-14с.
5. Жирмунский В.М.  О границах слова / / Морфологическая  структура слова в языках различных типов.  -  М.
-  Л.; Изд-во А Н  СССР,  1963.  -  291  с.
6.  Лыкова  Н.А.  О  границах  между  словоизменением,  формообразованием  и  словообразованием  в русском 
языке / /  Филолог.  науки.  -М.,  1981.  №3.  -48-53с.
7.  Герд  А.С.  Словообразование,  формобразование  и  словоизменение  / /   Лингвистика  и  модели  речевого 
поведения. Межвуз.  сборник.  -Л.,  1984.  -13-20с.
8.  Кононов А.Н.  Грамматика современного турецкого литературного языка.  М-Л.:  Изд-во А Н  СССР,  1956.
-  569 с.
9.  Баскаков Н.А.  О  границах  словобразования  и  словоизменения  тюрских языках / /  Советская  тюркология, 
1986, №2.  - 3-11  с.
10.  Xабичев М.А.  Карачево-балкарское  именное  формообразование  и  словоизменение:  опыт  сравнительно- 
истоического изучение.  -Черкесск:  Ставроп.  книж.  изд-во,  1977.  -  110 с.
11. Гузев В.Г.  Очерки по теории тюркского словоизменения:  Имя.  -Л .: Изд-во ЛГУ,  1987.  -  141  с.
12.  Покровская Л.А.  Формообразование и его отношение к словоизменению в тюркских языках / /  Советская 
тюркология.  1990.  №  1.  -12-16 с.
13.  Ысцацов А.  Цаз1рг1 цазац т т .  -  Алматы: Ана тт1,  1991.  - 384 б.
14. Аханов К.А.  ТЫ бт мт щ  нег1здер1.  -  Алматы: Мектеп,  1975.  - 390 б.
15.  Ибатов А.  Сездщ морфологиялыц цурылымы.  -  Алматы: Гылым,  1983.  - 146 б.
16. Мергенбаев Е.  Цазац т ш нщ  сезезгергм ЖYйесi.  -  Алматы:  Санат,  1994.  - 228 б.
17. Маманов Ы.Е.  Цазац т л   (лекциялардыц текстерi).  -  Алматы: ЦазМУ баспасы,  1973.  - 90 б.
18.  Исаев С.  Цазiргi цазац тiлiндегi сездердщ грамматикалыц сипаты.  -  Алматы: Рауан,  1998.  - 304  б.
19.  Цазiргi цазац т т т ц сезжасам ЖYйесi.  -  Алматы: Гылым,  1989.  308 б.
20. Гочияева С.А.  Наречие в карачево-балкарском языке.  -   Черкесск:  Ставроп.  книж.  изд-во,  1973.  -  119 с.

жүктеу/скачать 6,55 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: