Ф. Ш. Оразбаева Гылыми редакторлар

Абай атындагы Каз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  1  (51),  2015 ж.
тэжш-парсы тш нде  20,  азербайжан тш нде  4, т'дак (осман) тш нде  14,  курд тш нде  1  жэне  кене  езбек 
тш нде  де 
1
  назире  дастандар  жазылFан деген  тYЙiнге  келедь  МэжнYн тахырыбы  бYгiнгi  кYнге  дейiн 
жYЗдеген ахындардыц хиялын тербетш, мыцдаFан беттерге жететiн шыFарма жазуына себеп болуда.
ШыFыс  эдебиетiнде  махаббат  Yшiн  ахылынан  адасхан  сол  М эж щ н  образы  шын  тарихта  болFан 
ба,  элде  араб  ауыз  эдебиетiндегi  ойдан шыFарылFан  образ ба  ?  Бул мэселе 
бугiнге  дейiн шыгыс 
эдебиетiнде  шешiмiн  таппаFан  мэселенiц  бiрi  болып  табылады.  Бул  жерде  араб  тш н д еп   деректер 
кемекке келмек.  Сол бар деректердi сурыптай келе, М эж щ н тахырыбына хатысты деректердiц iшiнен 
Ибн Кутайбаныц (?- 276h/889)  «Китаб аш-ши‘р уа ш-шу‘ара» («Поэзия жэне ахындар кiтабы»),  Эбу-л 
-Фарадж 
эл-Исфаханидiц 
(h.284/897 
- 
h.356/967) 
«Китаб 
эл-аFани» 
(«Эндер 
кiтабы») 
антологияларыныц  ахын  Кайс  ибн  эл-Муллаууахха  (МэжнYнге)  арналFан  тарауларын,  Эбу  Бэкр  эл- 
Уэлибидiц  (?)  «Ахбар  эл-Мэджнун  уа  эш ‘аруЬу»  («МэжнYн  туралы  деректер  жэне  оныц  елецдерЬ>) 
атты 
монографиясындаFы 
деректердi 
зерттеу 
хаж етпп 
туады. 
ЯFни, 
алFашхы 
араб 
дерекнамаларыныц жазылу мезгiлi IX Fасырдыц бiрiншi жартысына келедi.  ТоFыз томдых «Китаб аш- 
ши‘р уа ш-шу‘ара» антологиясыныц екiншi томында МэжнYнге арналFан он бiр беттiк тарау бар.  Осы 
антология жазылFаннан  кейiн  шамасы  бiр  гасыр  айырмашылыхпен  белгiлi  исфахандых  филолог  эл- 
Исфахани  жиырма  терт  томдых  «Китаб  эл-агани»  антологиясыныц  екiншi  томында  ахын  М эжщ н 
туралы тохсан алты бетпк маглуматтар берген.
Антологияларда  арабтардыц  М эж щ н  атты  бiрнеше  ахынныц  болFаны  туралы  айтылады.  Олар- 
Кайс  ибн  Му‘аз,  эл-Ахра  ибн  М у‘аз,  Махди  ибн  эл-Мулаууах,  Музахих  ибн  эл-Харис  эл-Мэджнун, 
Му‘аз  ибн  Кулайб  эл-Мэджнун  жэне  т.б.  Дегенмен  жоFарыда  айтылFан  араб  жазба  дерекнамалары 
авторларыныц ойынша Кайс ибн эл-Мулаууах ахын М эжщ н болып табылады.
VII  Fасырдан  бастап  араб  ахыны  Кайс  ибн  эл-Мулаууах  хахында  кептеген  ацыздар  пайда  бола 
бастайды,  оныц  эндерi  ел  арасына  тарайды,  уахыт  ете  келе  ахын  тахырыбындаFы  ацызFа  ацыз 
хосылып, 
0
Fан  езге  ахындардыц  эндерi  телiнедi.  Авторы  б ел п аз  махаббат  тахырыбына  арналFан 
елецдер,  Лэйлэ  есiмi  кездескен  хандай  да  болмасын  лирикалых  елендердiц  барлыFы  ахын 
шыгармасына  жатхызылады.  Осылайша  X -шы  Fасырда  ахын  МэжнYн  образы  араб  эдебиетiнде 
толыхтай халыптасып, халифатта езiнiц «салтанатты шеруш» бастайды  [1,  623].
ЖоFарыда  аталFан  араб  жазба  дерекнамаларыныц  iшiнде  М эж щ н  туралы  аных  деректер  Эбу  л- 
Фарадж  эл-Исфаханидiц  «МэжнYн  туралы  маFлуматтар»  («Ахбару  Мэджнун»)  атты  тарауында 
берiлген.Себебi бiрiншiден, шыFарма саны жаFынан Fана емес, сапасы жаFынан да жоFары; екiншiден, 
тараудаFы  ’иснадтар  (сiлтемелер)  тарихта  белгш   FалымдарFа  негiзделген,  сiлтемелер  хронологиясы 
да  (Fалымдардыц  емiр  сурген  кезецдер^  сауатты  берiлген;  жэне  ец  мацыздысы  ецбекте  тарихта 
болFан  адамдар  еамдерш   кездестiруге  болады.  Олардыц  бiрi  Мухаммед 
(
c
.
f
.
c
.) 
паЙFамбардыц 
серiктестерiнiц  бiрi  ‘Абд  ар-Рахман  ибн  ‘Ауфтыц баласы,  Мэдинэ  эмiрiнiц салых жинаушысы  ‘Омар 
(ацыздыц  кейбiр  жерлерiнде 
Мухаммед  немесе  Хумайд)  болса,  екiншiсi  Науфал  ибн  Мусахих 
биографиялых  сездiктерiнiц  бiрiнде  Мэдинэдагы  алым-салых  белiмiнiц  басхарушысы  хызметiн 
атхарган  [2,  603].  Ал  кейбiр  деректерде  Науфал  эмiр  ‘Абд  эл-Мэликтiц  жарлыгымен  шамамен  702 
жылы  Мэдинэнiц хади (сот)  хызметшен босатылган деген мэлiметтер бар.  Эл-Исфаханидщ ецбегiнде 
Науфал  бейнесi  кездесетш  бiр  белiм  бар,  ол  «Науфал  ибн  Мусахихтыц  МэжнYнмен  кездесуi  туралы 
маглуматтар»  деп  аталады.  Кездесу  сю ж ет  темендегiдей:  «Ол  айтты:  курсiне  дем  алды  да  есiнен 
танды.  Тагыланып кетуiнiц себебi сол (ессiз гашых болуы) едi. Науфал ибн Мусахихты кездестiргенге 
дейiн оган ештеце де  эсер  етпедь  Науфал айтты:  шел далага келдiм де  ол (М эжщн) туралы  сурадым. 
Маган  айтты:  ол  есшен  адасты,  хайда  екенiн  бiлмеймiз.  КYндердiц  кYнiнде  достарыммен  бiрге  тагы 
тау текесiн аулауга ацга шыхтым.  Эл-Хамййде  Yлкен  ’арактыц  (тYЙелер  жейтш бута)  мацайынан тау 
теке  байхадых.  Буталардыц  артынан  адамды  кердiк.  Бул  кершю  менiц  достарымды  хатты  тац 
халдырды.  Ал  мен  болсам,  оныц  МэжнYн  екенiн  тYсiнiп  атымнан  тYсiп,  оган  жахындап  келдiм. 
Yстiмдегi  артых  (сырт  киiм)  киiмдерiмдi  шешiп  тастап  ( ^ ю т т   алмау  Yшiн),  жанына  отырдым  да 
оныц  бiр  бэйтiн  охи  бастадым»  [2, 
6 6
].  Ары  харай  Науфал  езiне  белгiлi  МэжнYн  елецдерш  ахынга 
охиды,  ал  МэжнYн  болса  сол  елецдердi  жалгастырып  жаца  елецдерш  жауап  ретвде  охиды. 
Науфалдыц айтуынша МэжнYннiц даусы хулахха жагымды «эуезд^ Yндi» едi.
Ацызда  берiлген  халиф  Маруан  ибн  эл-Хакам  VИ-шi  гасырдыц  екiншi  жартысында  Мэдинэ 
халасыныц  билеушю,  ал  гасыр  соцында  халиф  болтаны  тарихта  белгш   жайт.  Осы  фактшерге 
CYЙенсек, араб эдебиетiнде МэжнYн тахырыбыныц бастауы  VИ-шi гасырга алып келетш  айхын. 
-------------------------------------------------------------------  93  -------------------------------------------------------------------

Вестник КазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  1(51),  2015 г.
И.Ю.Крачковский  езшщ  «Ранняя  история  повести  о  Маджнуне  и  Лейли  в  арабской  литературе» 
атты  зерттеу  ецбепнде  Мэжнун  туралы  араб  деректершщ  ш ш ен   Эбу  л-Фарадж  эл-Исфаханидщ 
ецбегш  мацыздылыFы  туpFысынан  бipiншi  оpынFа  кояды:  «Онсыз  бiз  Х-шы  FасыpFа  дeйiн  Мэжнун 
туралы  жазылFан  повестер  тарихы  туралы  eшбip  сeнiмдi  турде  талдау  жасай  алмас  eдiк»  [1,  590]. 
Оныц  сeбeбi  де  тYсiнiктi  сиякты.  Ибн  Кутайба  алдына  анык  тарихи  деректерге  суйенген  ецбек жазу 
максатын  коймаFан.  Ол  кeлeмi  11  бerriк  окуFа  жецш,  эpi  кызыкты  эцгiмe  жазFан.  Ибн  Кутайба  eзi 
колданып  отыpFан дереккездерш де  атамайды,  тек  бip  эпизодта автор  эл-Хайсам  ибн  ‘Адидiц  сезше 
жYгiнiп,  жас  жiгiттiц  Маймун  кудышыныц  жанында  бip  топ  адамдардыц  ш ш ен   эбден  элсipeгeн 
МэжнYндi  кepгeндiгi  туралы  жазады  [3,  472].  Эбу  л-Фарадж  эл-Исфахани  сол  эпизодты  былай  деп 
бередк  «Эл-Куpанидiц  сeзiнe  суйенген  аFам  (маFан)  эл-Хайсам  ибн  ‘Адидiц  айтканын  жeткiзiп  eдi. 
Жэне  (дэл осыны) оны бiзгe  Эбу Мискиннiц эцпмесш eсiнe  алFан  эл-Хайсам ибн  ‘Адидщ айтканына 
суйенген  ‘Умар  ибн  Шаббаныц  айтканын  Хабиб  ибн  Наср  мен  ‘Абд  эл-Азиз  эл-Джаухари  айтып 
едь..»  [2,  23].  Екi  деректе  де  дерек  кeзi  peтiндe  эл-Хайсам  ибн  ‘Адидщ  аты  аталады.  Эбу  л-Фарадж 
эл-Исфахани  нускасында  эл-Хайсам  ибн  ‘Адидщ  дepeккeзi  болып  Эбу  Мискин  аты  аталады  жэне 
баска да адамдаpFа сштеме  бepiлeдi.  Бул жерде  бiз таFы да Эбу л-Фарадж эл-Исфаханидщ ете мукият 
зepттeушi  eкeндiгiнe  кез  жетюзе  отырып,  ез  eцбeгiн  жазу  кезшде  акикатка,  тарихи  дэлдiккe  жакын 
жазуFа тырысканын кepeмiз.
Екi  деректеп  Мэжнун  ныспысы  туралы  бepiлгeн  юрюпеш  салыстырайык.  Ибн  Кутайба  нускасы 
бойынша:  «Ол-  Кайс  ибн  Му‘аз,  жэне  де  (ол  туралы)  айтылатын-  Бэну  Джа‘да  ибн  Ка‘б  ибн  Раби‘а 
ибн  ’Амир  ибн  Са‘са‘адан  шыккан  Кайс  ибн  эл-Муллауах,  таFы  да  ол  Бэну  ‘Укайл  ибн  Ка‘б  ибн 
Раби‘адан  eдi  дeлiнгeн»  [3,  467].  Эбу  л-Фарадж  эл-Исфаханидщ  нускасы  бойынша:  «Ол-  оныц 
ныспысы  мен  шы^у  тeгiн  зeprreушiлepдiц  айтуы  бойынша-  Кайс,  жэне  де  айтылды:  Махди, 
акикаrrыFы  (ол)  Кайс  ибн эл-Мулаууах ибн Музахим ибн  ‘Удас ибн Раби‘а ибн Джа‘да ибн Ка‘б ибн 
Раби‘а  ибн  ’Амир  ибн  Са‘са‘а.  Атыныц  Кайс  eкeндiгi  турасында  Лэйлэнiц  айканы  (бэйтi)  дэлел:  О, 
мен канша каЙFы  шeктiм,  Кайс  кеткенде,  егер  (ол)  кайтса F
0
^   МаFан  ’Ахмад  бин  Зухайрдан еспген 
Эл-Хасан  ибн  ‘Али  айтты:  «Мэжнуннщ  нeгiзгi  аты  -   Кайс  ибн  Муллауах.  Оны  растайтын 
адамдардыц  санын  бiлу  тiптi  мYмкiн  емес»  [2,  1,2].  Эбу  л-Фарадж  эл-Исфахани  мен  Ибн  Кутайба 
нускаларын  салыстыра  отрырп,  бiз  Эбу  л-Фарадж  эл-Исфахани  ецбепнде  бершген  маFлуматтаp 
аукымды,  дepeккeздepi  накты,  мэтш  лексикасында  автор  ертерек  жазылFан  Ибн  Кутайба  дepeктepi 
емес,  ауызша  дepeктepдi  кeцiнeн  колданFанын,  жэне  де  бершген  деректерге  акикаттык  сипатын 
беруге тырысканын кepeмiз.
Егер  бiз  Эбу  л-Фарадж  эл-Исфахани  ецбепнде  непзп  жэне  жанама  дepeккeздepi  (’иснадшылар) 
peтiндe Х-шы Fасыpда eмip  сурген бeлгiлi араб филологтары  ’Ахмад ибн  ’Абд  эл-’Азиз эл-Джаухари, 
‘Умар  ибн  ‘Абдаллах  ибн  Джамил  эл-‘Атаки,  сол  кезенде  eмip  сурген,  eсiмi  бYкiл  араб  eлiндe 
мэшhYp  болFан ацыз жинактаушы  ‘Иса ибн эл-Хусейн эл-Уаррак  (оpтаFасыpлык Шышыста  колжазба 
кeшipмeшiлepi,  кiтап  жинактаушы,  оларды  сатушылаpFа  бepiлeтiн  «эл-Уаррак»  лакап  аты 
K
0
лданылFан), шамамен VШ-шi Fасыpда eмip сурген атакты араб ацыздарын жинактаушы, генеалогия 
саласыныц  бiлгipi  Ибн  Д э’б  Эбу  л-Уалид  ‘Иса  ибн  Иазид  ибн  Бэкр  ибн  Дэ’б  эл-Лэйси  жэне  т.б. 
кептеген  атакты  Fалымдаpдыц  айткан  маFлумаrrаpыныц  колданылуы-  Эбу  л-Фарадж  эл-Исфахани 
ецбепнде  бершген  маFлуматтаp  мен  деректердщ  pастыFына  деген  сeнiмдi  улFайтып,  eцбeктi 
зерттеуде зор зeйiн, ыждаhатты ыкыласты талап eтeдi.
Ибн  Кутайба нускасындаFы  ацыз  Мэжнун  мен  Лэйлэнщ  бip-бipiнe  Fашык  болу жаFдайы,  екеушщ 
ел  iшiндeгi  дакпыртпа  сезден  кашу  ушш  ез  сeзiмдepiн  жасыруы,  Мэжнуннщ  Науфалмен  кeздeсуi, 
Мэжнун  экeсiнiц  ЛэйлэFа  куда  тYсуi,  махаббат  азабынан  айы^у  Yшiн  МэжнYннiц  экeсiмeн  бipгe 
Меккеге  сапар  шеккен кeзiндe  Минаныц жанында Лэйлэ  еимш   eстiп,  eсiнeн танып  кулауы,  Маймун 
KудыFы  жанындаFы  эпизод,  Мэжнун  Лэйлэ  дем  алFан  ауасымен  дем  алу  Yшiн  Неджге  сапары,  Бэну 
Мурра  тайпасынан  бip  шейхтщ  Мэжнунмен  кeздeсуi  жэне  Мэжнун  eлiмi  эпизодтарын  камтиды.  Ал 
Эбу л-Фарадж эл-Исфахани  нускасындаFы  ацыз сол эпизодтаpFа коса,  МэжнYннiц акылынан адасуы 
туралы бipнeшe  косымша маFлумаrrаp, Мэжнун экесшщ кайтыс болуы, Мэжнун анасыныц Лэйлэмен 
кeздeсуi,  Лэйлэнiц турмыска шыFу жаFдайлаpы, Лэйлэ туыстарыныц султанFа арыздануы,  султанныц 
МэжнYндi  eлтipугe  (егер  ол  таFы  да  Лэйлэ  косына  кeлeтiн  болса)  руксат  бepуi,  таFы  да  ацыз 
сюжетнде  мацызды емес маймен, кeмipмeн байланысты косымша эпизодтармен катар, ацызда кустар 
мен хайуанаттар  кeздeсeтiн эпизодтар,  Мэжнуннщ тоpFа тускен  каракуйрыктарды  босатуы,  олардыц 
-------------------------------------------------------------------  94  -------------------------------------------------------------------

Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  1  (51),  2015 ж.
Мэжнунге  Лэйлэш  еске  тусру^  эpтYpлi  жагдайларда  Мэжнун  елец  шыгаруы  жэне  т.б.  кептеген 
эпизодтармен толыктырылган.
Ибн  Кутайба  н^скасында  МэжнYннiц  38  бэйтi  бершсе,  Эбу  л-Фарадж  эл-Исфахани  н^скасында 
Мэжнуннщ 400-ден аса бэйтi беpiлген, соцгы н^скада МэжнYннiц кейбip бэйттеpi кайталанады.
Эбу Бэкр  эл-Уэлибидiц  «Ахбар  эл-Мэджнун уа эш ‘аpуhу»  («Мэжнун туралы  деректер  жэне  оныц 
елендерЬ>)  атты  монографиясы  Мэжнун  такырыбына жазылган  араб  тш нде  керкем  шыгарма  болып 
табылады.  Эл-Уэлибидщ  емip  сурген  жылдары  белгiсiз,  жэне  макала  авторы  оныц  осы  аталмыш 
ецбегшен  баска  ецбектеpi  туралы  ешкандай  мэлiметтеp  бiлмейдi.  Дегенмен  кеpкемдiк  тургыдан  б^л 
монография  толык,  ацыз  сю ж ет  динамикалы  т^ргыда  дамитын,  кажетп  жерлерде  косымша 
эпизодтармен  толыктырылган  шыгарма  болып  табылады.  Автор  Эбу  л-Фарадж  эл-Исфахани 
н^скасын  негiзге  ала  отырып,  сюжеттеpдi  дамыткан.  Мысалы,  Эбу  л-Фарадж  эл-Исфахани 
н^скасында:  «Олар  бала  кездершде  жащяларыныц  малдарын  багып  жургенде  бip-бipiне  ынтык 
болды.  Осылай олар  бip-бipiн ^натты,  кейiн ержеткен кездеpiнде  екеуш айырып жiбеpдi»  [2,  11].  Эл- 
Уэлиби  н^скасында:  «Олар  жан^яларыныц б^заулары  мен козыларын багып жургенде  достаскан  едi. 
Олар  есiп,  ержеткен  сайын  махаббаттары  да  сагат  сайын,  кун  сайын  кушейе  тYCтi.Ол  (Лэйлэ) 
елендердерд^  эдебиеттi,  джаЬилиййа  жэне  Ислам  кезецдершдеп  арабтар  туралы  эцгiмелеpдi 
^нататын.  Бэну  Амир  тайпасыныц  бозбалалары  Лэйлэмен  араласып,  оган  ездеpiнiц 
елендеpiн 
окитын.  Кайс та олардыц бipi етiн.  Оган (Лэйлэга) ол (Мэжнун) катты ^найтын»  [4,  5].
Эл-Исфахани  н^скасында  Мэжнун  мен  Лэйлэ  тек  ауызша  сэлемдемемен  араласатын  болса,  эл- 
Уэлиби  н^скасында  гашыктар  делдалдар  аркылы  хат  алмасады.  Эл-Уэлибиде  баска деpеккездеpiнде 
кездеспейтiн  темендепдей  эпизoдтаp  бар:  МэжнYндi  емдеу  ушш  Вавилонга  апарады;  Мэжнун 
Лэйлэнi  алу  ниетшде  екiншi  рет  к¥да  туаредц  Лэйлэ  да  экесiмен  бipге  кажылыкка  барады,  онда 
Лэйлэнi  сакиф  тайпасыныц  бip  адамы  ^натып,  кейiннен  Лэйлэга уйленедц  Xалифтiц  эмipi  бойынша 
Мэжнуцщ ^стап экеледi,  Мэжнун  елецдеpiн ^наткан халиф  оны  босатып жiбеpедi;  Мэжнун мойнына 
шынжыр  салдыртып,  мYCкiн  кейшнде  кемпipдiц жетегiне  еpiп  кездеспекке  Лэйлэ  косына келедi;  Екi 
салт атты  Мэжнунге  Лэйлэ  елiмiн  естipтедi.  Мэжнун  Лэйлэ  бейтi  басында  гашыгына арнаган  соцгы 
елецiн окып, сол жерде  езi де  еледi. МэжнYндi Лэйлэнщ касына жеpлейдi.
Сездiц  pетi  келгендштен  айта  кету  абзал  болар,  жогарыда  айтылган  кемпip  образы  [4,  45]  кешн 
шыгыста  Мэжнун  такырыбына  жазылган  дастандарда  да  кездеседь  Низами,  Физули  жэне  т.б. 
акындар  кемпip  образы  бар  эпизодты  ез  шыгармаларында  тиiмдi  колданган.  Сонымен  катар  эл- 
Уалиби  монографиясында  акын  МэжнYннiц  гашыгы  Лэйлэ  тагдырыныц  соцы  белгiлi.  Ибн  Кутайба 
мен эл-Исфахани н^скаларында Мэжнун елiмi туралы жазылады да, ал Лэйлэ туралы еш магл^маттар 
беpiлмейдi.  Б^л  жайт  эл-Уэлиби  ецбегiнiц  угымды  т^старыныц  бipi  болып  табылады.  Б^л  эпизод 
кешннен жазылган шыгыс акындары дастандарына да енедi.
Эл-Уэлиби  ецбегiнде  ежелп  араб  эдебиетiне  тэн  бэдэуилер  т^рмысын  сипаттау,  т^рмыста 
кездесетiн  май,  кемip,  отпен  байланысты  эпизодтардыц  орын  алмауы,  оныц  есесiне  шыгарманы 
кеpкемдiк жагынан же^лвдре  тYсетiн косымша кейiпкеpлеp  ( Э б у   ‘Иса ибн ар-Рашид,  акын Кусаййр, 
кемпip)  мен эпизодтардыц  енуi,  елецдердщ  кеpкемдiк  сапасыныц  кетеpiлуi,  ежелгi  рулык,  тайпалык 
эдебиеттен  кYPделi  сатыга  кетершгендш-  шыгарманыц  калыптаскан  кеш  ортагасырлык  туынды 
екендiгiн  кеpсететiн  тэpiздi.  Эл-Уэлиби  ецбеп  негiзiнен  фактiлеp  мен  кеpкемдiк-эстетикалык 
к^ндылыктарга  тапшы  такырыпты  дамытып,  толыкканды  етш  жазылган  шыгарма  болып  табылады. 
Эл-Уэлиби  ецбегшде  эл-Исфаханиге  ешкандай сiлтеме  бермейдь  Бipак  б^л жагдай  ештеценiц дэлелi 
болмаса  керек,  себебi  эл-Уэлиби  максаты-  сюжеттiк  тургыдан  д^рыс  к¥растырылган,  окушыга 
кызыкты  керкем  шыгарма  жазу  болган  сиякты.  Б^л  ретте  эл-Исфаханидiц  максаты  -  Мэжнун 
такырыбына  акикатты  деректер  беру,  ол  деpектеpдi  с^рыптау  болатын.  Мэжнун  такырыбын  зерттеу 
iсiнде  Эбу  л-Фарадж  эл-Исфаханидщ  «Китаб  ал-агани»  антологиясында  беpiлген  деректер  ете 
мацызды болып табылады.
1.  И.Ю.Крачковский.  Ранняя история повести о Маджнуне и Лейли в арабской литературе.  Избр. 
соч.  2 т. М М   1956.
2.  Эбу л-Фарадж эл-Исфахани.  Китабу л-агани.  2т. Мысыр.  1992.
95

Вестник КазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  1(51),  2015 г.
3.  Ибн Кутайба Абу Мухаммад Абдуллаh  ибн Муслим.  Китаб аш -ш ир уа аш -ш у‘ара.  2 т.  Бэйрут. 
1964.
4.  Эбу Бэкр эл-Уэлиби. Ахбар эл-Мэджнун уа аш ‘аруhу.  Тебриз. Дэр эл-хилафа’.1270h.
ОБРАЗ М ЕДЖНУНА В АРАБСКИХ ИСТОЧНИКАХ 
А.О. А ргынбекова -  ст.  преподаватель кафедры востоковедения ЕНУ им. Л.Н.  Гумилева
Резюме
Основа дастана «Лейли-Меджнун» в  литературе  восточных народов  лежит в  арабской литературе. 
Автор  в  статье  рассматривает сказания  о  поэте  Меджнуне, данные  во  втором томе  антологии «Китаб 
ал-агани»  («Книга  песен»)(Хв.).  Опираясь  на  прямые  и  косвенные  данные,  автор  статьи  пытается 
установить  происхождение,  историчность  поэта  Меджнуна.  Также  в  статье  рассмотрены  такие 
источники  как  «Китаб  аш-шир  уа  ш-шуара»  («Книга  поэзии  и  поэтов»)  (1Хв.)  и  монографию  Ибн 
Кутайбы «Ахбар ал-Маджнун» («Сказания о Меджнуе и его песни»).
Клю чевые слова:  арабская литература, дастан, антология, личность, источники.
IM AGE OF MEDZHNUN IN ARABIC  SOURCES
S.A. A rgynbekova -  Senior Lecturer Department o f Oriental Studies o f ENU L.N.  Gumilev
Sum m ary
Dastans  "Lejli-Medzhnun"  in the literature  of east people  are based on the Arabian Literature.  The  author 
in  article  considers  legends  on  poet  Medzhnune  which  are  given  in  the  second  volume  o f the  anthology 
«Kitab  is  al-agani»  («The  Book  o f songs»)  (X  century).  Using  the  direct  and  indirect  data,  the  author  of 
article tries to establish origin and historicity o f poet Medzhnuna.  Sources like  «Kitab ash-shir уа sh-shuara» 
(«The  Book  of  poetry  and  poets»)  (1Х  century)  and  the  monography  o f  Ibn  Kutajby  «Ahbar  is  scarlet- 
madzhnun» («Legends on Medzhnue and his songs».) are considered as well.
Keywords: Arabic literature, Dastan, anthology, personality,  sources.
Э О Ж  82-32
М. МАГАУИН Н ОВ ЕЛЛ И СТИ КА СЫ Н ЬЩ  К 0РКЕМ Д 1К ЭЛЕМ1 
С.Асылбекулы -  Абай атындагы Каз¥ПУ-мц доцентi,  филология гылымдарыныц докторы
Ацдатпа. Бул махалада хазiргi хазах прозасыныц кернект  екшдершщ бiрi, жазушы М.Магауиннщ 
новеллалары  мен  эцпмелершщ  непзп  тахырыптары,  езект  идеялары,  керкемдш  ерекшелштер^ 
поэтикалых  жацалыхтары  талданады.  Автор  бул  суреткердщ  керкем  эдебиеттеп  баяндаушы 
(жазушы)  мен  оныц  кешпкерш  бiр  субъекпге  айналдыру  архылы  ез  шыгармаларыныц 
шыншылдыгын бурынгыдан да терецдете тYсуiнiц керкемдiк диалектикасын ашып керсетедi.
Сондай-ах  ецбекте  бул  жазушыныц  1960  жылдары  сол  кездеп  хазах  совет  эдебиетiнде  Yстем 
болган  социалистiк  реализм  эдiсiнен  бас  тартып,  улттых  сез  енерiндегi  неореализм  багытыныц 
негiзiн  салушылардыц  бiрi  болгандыгы  нахты  мысалдармен  дэлелденедi.  Социалистiк  реализмдi 
устанушылардыц  емiр  хубылыстарын,  эдеби  образдарды  типтецщруге  хатты  мэн  беретiндiгi, 
сондыхтан  мундай  эдеби  эдюпен  жазылган  шыгармалардагы  образдардыц  бiрыцFай  не  жагымды,  не 
жагымсыз  болып  келетiндiгi,  олардыц  охига  желшерш  ербiтуде  де,  бас  кейiпкерлердiц  арасындагы 
тартыстарды  хуруда  да,  тiптi  керкем  тiлдi  талгап  холдануда  да  соцреализм  эдюше  тэн  халыптасхан 
белгiлi бiр канондарды хатац устанатындыгы айтылады.
М.Магауин 
ез 
эцгiмелерi 
мен 
новеллаларында 
басты 
кейiпкерлерiн 
ешхашан 
идеализацияламайды,  олардыц пенделш кемшiлiктерiн жасырып жаппай,  буткiл болмысымен эрхилы 
ракурстардан ашып керсетедi.  Сондыхтан да охырман оларды  бiрыцFай жек керш те,  немесе  емешеС 
езш п   жахсы  керiп  те  кетпейдi,  тура  ездерiмен  бiрге  хоян-холтых  емiр  с ^ ш   журген  таныс,  эрi 
бейтаныс  замандастарындай  шынайы,  кесек  кYЙлерiнде  хабылдайды,  бiрах  аталган  персонаждардыц 
тагдырлары  оларды  бей-жай  халдырмайды,  керiсiнше  жандарын  сан  алуан  терец  толхыныстарга 
тYсiрiп,  бiресе  ^ и н ^ р е д ^   бiресе  CYЙiндiредi,  CYЙтiп  тYптiц  тYбiнде  жан  дYниелерiн  имандылыхха, 
адами iзгiлiкке белейдi.
Тiрек сездер:  новелла, эцпме, авторлых идея, субъект, поэтикалых жацалых.
96

Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  1  (51),  2015 ж.
Казipгi  казак  эдебиетшщ  аса  кернект  еюлдершщ  бipi,  Казакстан  Республикасы  Мемлекетпк 
сыйлыFыныц  лауреаты  (1984ж.),  Казакстанныц  Халык  жазушысы  (1996  ж.),  «Турю  дуниесше 
кызмет»  сыйлыFыныц  лауреаты  (1997  ж.)  Мухтар  МаFауин  -   прозаныц  кeлeмi  жаFынан  аукымды 
тYpлepi  болып  табылатын  повесть,  романдармен  катар  оныц  кeлeмi  шаFын  тYpлepiнe  жататын 
новелла,  эцпме  жанрында  да  eзiндiк  кайталанбас,  айкын  суpeткepлiк  колтацбасымен  кepiнгeн 
каламгер.  Оныц каламынан шыккан ец алFаш туындысы  осы  автордыц сонау 20 жасар  балац студент 
кeзiндe  жазFан  «Бip  уыс  бидай»  атты  новелласы-тын.  Алайда  бул  шыFаpма  кeзiндe  советпк  катал 
цензураныц  сынынан  ете  алмай,  аpаFа  кырык  жыл  салып  барып  кана 
2 0 0 0
  жылы  баспасез  бетше 
шыFады.  Сондыктан да бiз  куш  бугшге  дeйiн  оныц  шыFаpмашылык жолындаFы  тула бойы  туцFышы 
peтiндe  1964  жылы  сол  кездеп  казак  тш н д еп   жалFыз  керкем  эдебиет  журналы  «Жулдызда»  жарык 
керген  «Кешкурым»  дeйтiн  эцпмесш  атап  жYpмiз.  Содан  бepi  жазушы  прозаныц  осы  бip  кeлeмi 
шаFын  болFанымeн,  окыpманFа  айтар  ойы  мен  сeзiндipep  сeзiмiн  экспресше  заулаFан  замана 
аFымынан калыспай, уакыт пен мезгшдщ тыныс-тipшiлiгiн iлe-шала суреттеп бepiп отыратын елгезек 
жанрынан  ешкашан  кол  узген  емес.  Дегенмен  де  осы  арада  М.МаFауин  новеллалары  мен 
эцгiмeлepiнiц басым кeпшiлiгiнiц  1960-1980 жылдардыц аpалыFында жазылFанын айта кeтуiмiз лэзiм. 
Сондыктан  да  оныц  сол  заманда  бipiнeн  соц  бipi  жарык  керген  «Акша  кар»  (1960  ж.),  <^ip  атаныц 
балалары»  (1973  ж.),  «КияндаFы  кыстау»(1977  ж.),  «Кек  кептер»  (1979  ж.)  деп  аталатын  эцгiмeлep 
мен  баяндар  жинактарында  кeйiнipeктeгi  романист  М.МаFауин  емес,  алFашкы  новеллист 
М.МаFауингe  тэн  колтацбалардыц  iздepi  сонаpFа  жаца  Fана  тускен  жас  iздepдeй  айкын  сайрап 
жатады.
Улттык,  немесе  элемдш  эдeбиerriц  тарихына  мукият  зер  салсак,  эpбip  талантты  жазушыныц, 
немесе  акынныц,  дpаматуpгтiц  шыFаpмашылык  тулFа  peтiндe  дамуыныц  eзiндiк  траекториясы 
болатыны айкын байкалады.  Эpбip суpeткepдiц шышармашылык жолы Fана емес, пенде р етн д еп   eмip 
жолы да eкiншiсiнe  уксай бepмeйдi.  Осы туpFыдан келгенде,  каламгер  М.МаFауиннiц  есу жолы да ез 
эpiптeстepi  жYpiп  еткен  сокпактарды  кайталамайды,  тiптi  кейде  ол  окырмандар  кутпеген  кiлт 
буpылыстаpFа  ушырап  жатады.  Мэселенки,  эуeлi  болашаFынан  улкен  Yмiт  кутпретш  бiлiмдi  жас 
аспирант,  сонан  соц  Казак  хандышы  тусындаFы  жыраулык  поэзияныц  бiлгip  зeprreушiсi  peтiндe 
кepiнгeн ол айтулы  «Кобыз сарыны» монографиясын жарыкка шыFаpFан соц,  Fылымды жылы жауып 
койып,  керкем  эцгiмeлep  мен  баяндар  жазуFа  кулшына  кipiсeдi.  Онан  соц  «Кек  мунар», 
«Аласапыран»,  «Шакан  шерЬ>,  «Жармак»  сeкiлдi  шыFаpмалаpы  аркылы  ез  еим ш   казак  эдeбиeтiнiц 
тарихына романист ретнде  алтын эpiптepмeн жазады.  Ал аумалы-тeкпeлi  1990  жылдары  ол кебшесе 
от  ауызды,  орак  тiлдi  публицист,  заман  мен  уакыт  тамырын  деп  басатын  эссеист  peтiндe  кepiнeдi. 
Сонымен бipгe  eткeнi мен кeткeнiнe уцшш мемуар да жазып байкайды.  ( «Мен» романы).  Бул кундepi 
ол  жасыныц  жер  ортасынан  асканынан  карамастан,  эйгiлi  ШыцFыс  хан  туралы  аукымды  дерект 
роман жазу устiндe.
Жазушыны  булайша  сан  «кубылткан»  нендей  куш?  Бiздiцшe,  ол  алапат  кYштiц  аты  заман,  уакыт 
болса  керек.  Эр  мезплдщ,  заманныц  eзiнe  Fана  тэн  рухани  сураныстары  болады.  Жазушы  -  
уакыттыц,  заманныц  пepзeнтi,  сондыктан  да  ол  eмip  сурген  мeзгiлдiц  кекейкест  мэсeлeлepi  бipтe- 
бipтe  сол  мезгш,  уакыт  шeцбepiндe  eмip  суpiп  жаткан  суреткердщ  де  мэсeлeсiнe  айналады,  суйтш 
оны  кундiз  кулкiдeн,  тунде  уйкыдан  айырады.  Жазушы  мундай  жан  азабынан  тек  iшiндe  талайдан 
KоpдаланFан ойлары мен сeзiмдepiн ак каFаз бетше ту ар ш  кана кутыла алады,  мше, осындай шынайы 
рухани  сураныстыц  нeгiзiндe  Fана  акики  eмip  кepiнiстepiмeн  суаpылFан  керкем  туынды  дуниеге 
кeлeдi.  Сол себепт F
0
Й данышпан Лев Толстойдыц eзiнeн акыл суpаFан жас жазушылаpFа:  мЖазбауFа 
болатын болса, жазбацдар!.."  деп кецес беретш^
М.МаFауин  новеллистикасыныц  ец  уздш  улгiлepiнe  оныц  «Кешкурым»,  «Эйел  махаббаты», 
«КияндаFы  кыстау»,  «Шацка»,  «Кек  кептер»,  «Шеше»,  «Иeсiз»,  «Тарпац»,  «Менщ  балалаpымныi 
туыскан  аFасы»,  «Кутпеген  кездесу»,  «Тулымханныц  бакыты»,  «Архив  хикаясы»  сeкiлдi  эцгiмeлepiн 
жаткызуFа  болады.  Неге  десещз,  ец  алдымен  оныц  бул  эдеби  туындыларында  шынайы  eмipдiц 
шынайы картиналары бар.  Жазушы  М.МаFауин аталFан шыFаpмалаpындаFы образдарды  сомдауда да, 
табиFат суреттерш бейнелеу  мен  сюжеттер  куруда да,  ец акыр  аяFында адам  портеттерш  бейнелеуде 
де  шындыкка адал болып кала алFан, ал бул таботатынан суреткер болып жаpалFан жандаpFа Fана тэн 
касиет,  солардыц  Fана  бойларынан  табылатын  мiнeз,  устаным,  eйткeнi  улттык  жэне  элемдш
97

Вестник КазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  1(51),  2015 г.
эдебиеттщ  бiлгiрi  Э.Кекшбаев  айтхандай,  «ахихатха  адал  емес  суреткердiц  енер  алдында  да  адал 
болуы еш мYмкiн емес  [3,303б ]».
М.Магауин  сондай-ах  езше  дейiнгi  1940-50  жылдардагы  хазах  прозасында  айхын  бел  алган 
социалистiк  реализм  деп  аталатын  эдiстен  туцгыш  рет  бас  тартхан  жазушылардыц  бiрi  болды. 
Социалист^  реализмдi  устанушы  халамгерлер  емiр  хубылыстарын,  эдеби  образдарды  типтендiруге 
хатты  мэн  беретiн,  сондыхтан  олардыц  кейiпкерлерi  не  бiрыцFай  жагымды,  не  бiрыцFай  жагымсыз 
индвидтер  болып  келетiн.  Олар  охигалардыц  желiсiн  ербiтуде  де,  бас  кешпкерлердщ  араларындагы 
тартыстарды  хуруда  да,  т ш т   керкем  тiлдi  талгап  холдануда  да  соцреализм  эдiсiне  тэн  халыптасхан 
белгш   бiр  канондарга багынатын,  сондыхтан да осындай шыгармаларды  охып халыптасхан охырман 
жацагыдай  эдеби  туындылар  сюжеттершщ  хай  жерде  хандай  шешiммен  аяхталатынын  ездерi-ах 
алдын ала шамалап б ш п  отыратын.
Сонымен  бiрге  соцреализм  эдеби  шыгармаларыныц  басты  кейiпкерлерi  не  коммунист^,  не  сол 
коммунистердiц  ертецгi  iзбасарлары  болып  табылатын  комсомолдых  элитаныц  екшдер^  немесе 
революциялых  шайхастарда,  не  екiншi  дYниежYзiлiк  согыстыц  майдандарында  ерен  ерлiктерiмен 
кезге тYCкен батырлар,  кеуделерiнде  медальдар  мен ордендер  саудыраган хып-хызыл белсендi колхоз 
председательдерi  мен  завод-фабрика  директорлары,  партком  секретарьлары,  бiр  сезбен  айтханда, 
советтiк,  коммунистiк  номенклатураныц  кернектi  екiлдерi  болып  келетiн.  Ал  харапайым  пенделер 
ондай  шыгармаларда назарга iлiкпейтiн,  ш ксе  де  тек эпизодтых,  жанама персонаждар  ретiнде  атYCтi 
гана  суреттелетiн,  сондыхтан  мундай  туындыларда  адамзаттыц  кэдiмгi  к ^ д е л ^ т   кYЙбец  тiршiлiгi, 
ягни  шынайы  емiрдiц  YЙреншiктi  ахихаты  тасада  хала  беретш.  Бул  жагынан  келгенде  социалистiк 
реализм  шыгармалары  классицизм  туындыларын  еске  тYсiретiн,  олардыц  басты  айырмашылыгы  тек 
мынада  едi:  егер  классицизм  эдеби  эдю мен  жазылган  романдар  мен  баяндардыц,  эцпмелердщ, 
драматургиялых  пьесалардыц  басты  хаИармандары  патшалар  мен  корольдар,  ханшайымдар  мен 
ханшалар,  генералдар,  дворяндар  болса,  соцреализм  шыгармаларыныц  басты  геройлары  советтiк, 
коммунистiк элитаныц срт бетiне шыххан хаймахтары болып келетш.
М.Магауин  улттых  эдебиеттiц  киелi  табалдырыгынан  1960  жылдары  алгаш  аттаган  бiр  топ 
талантты  эрiптестерiмен бiрге  хазах  керкем  прозасына ешкiмнен  ерлшмен де,  саяси  белсендiлiгiмен 
де  асып  бара  жатхан  тугi  жох  харапайым  отандастарын  алып  келдi.  Мысалы,  оныц  «Тарпац» 
эцгiмесiнiц  басты  кейiпкерi  Б этш   ауылдых  поштаныц  хатардагы  хызметкерi  болса,  ал  «КYтпеген 
кездесудiц»  негiзгi  персонажы  Кешiм  аула  сыпырушысы,  ал  «Тулымханныц  бахытындагы» 
Тулымхан,  басханы  былай  хойганда,  езiнiц  хойнындагы  эйелiне  ие  бола  алмай  журген  бiр  ынжых, 
мше,  осылай  кете  бередi.  Тiптi  сол  персонаждар  галереясыныц  арасында  элгiндей  харапайым  адам 
кейiпкерлердi  былай  хойганда,  ешюмге  керексiз  болып,  кешеде  хацгырып  халган буралхы  ах ханден 
ит  те  бар.  Бул  шыгармалардыц  осындай  шынайылыгы  суреткер  М.МаFауиннiц  емiр  шындыгы  мен 
енер  шындыгын  барынша жахындастырып,  бiр  бYтiнге  айналдырып  жiбергенiн  аных  байхатады.  Ал 
бул тYсiнген кiсiге  сол  1960-1970 жылдардагы хазах прозасында жасалган Yлкен поэтикалых реформа 
болатын.  Сонымен  хатар  сол  туста  М.Магауин  езшщ  талантты  замандастары  Э.Кекiлбаев, 
С.Муратбеков, 
А.СYлейменов, 
Д.Исабеков, 
КМуханбетхалиев, 
Т.Эбдiков, 
О.Бекеев, 
Т.Нурмаганбетов,  Ж.ТYменбаев,  тагы  басхалармен  бiрге  шыгармадагы  емiр  шындыгын  бурынгыдай 
тек  бiрыцFай  автордыц  аузымен  гана  емес,  сол  эдеби  туындыдагы  басты  кейiпкерлердiц  бiрiнiц 
атынан  баяндайтын  жаца  эдiстi  улттых  эдебиетiмiзге  алып  келiп,  оны  бiрте-бiрте  бiздiц  керкемсез 
енерiмiзге  эбден  жершцщрш  жiбердi.  Керкем  эдебиетте  баяндаушы  (жазушы,  автор)  мен  оныц 
кешпкерш  бiр  субъекпге  айналдыру  архылы  шыгарманыц  шыншылдыгын  бурынгыдан  да  бекемдей 
тYCкен,  эдебиетке  керкем  харасездщ  тендессiз  шеберi  А.П.Чехов  алып  келген  бул  эдю  кезшде 
элемдiк  керкемсез  енерiндегi  айтулы,  езгеше  хубылыс  ретiнде  тiркелген  болатын.  Эйткеш  ендi 
«шыгармада кейiпкер  ненi  керш,  неш  сезiнсе,  сол  гана  суреттелш,  сол  гана баяндалатын  болган-ды. 
Осылайша буган дейiнгi прозада дара-дара туратын авторлых баяндау мен суреттеудiц, автор сезi мен 
кейiпкер сезiнiц ара ж т  жымдасып, кiрiгiп кеткен-дi.  [3,381  б.].”
М.Магауин  мен  оныц  жогарыда  бiз  аттарын  атап  еткен  тустарына  дейiнгi  прозада  авторлых 
баяндауга ерекше  басымдылых берiлетiн.  Сондыхтан да ондай шыгармаларда эдеби туындыга бYткiл 
ic-эрекепмен,  iшкi  дYниесiнде  журiп  жатхан  алуандаган  психологиялых  арпалыстарымен  жан  берiп 
турган  кейiпкерлерден  герi  автордыц  позициясы,  устанган  идеялых  концепциясы  кебiрек  Yстемдiк 
хуратын.  Ал  бул  эдеби  туындыны  емiрдiц  хайнаган  шындыгынан  емес,  белгiлi  бiр  жазушыныц 
-------------------------------------------------------------------  98  -------------------------------------------------------------------

Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  1  (51),  2015 ж.
киялынан,  ойынан,  устанымынан  туып  жаткан  жасанды  дуние  секiлдi  етш  керсетпей  коймайтын. 
СYЙтiп  керкем  шыгармадагы  шынайылыктыц,  ягни  кеpкемдiктiц  аягына  жем  тусетш. 
0
йткенi  не 
нэрсе шынайы болса, сол гана керкем гой.
М.Магауин 
езшен 
бурынгы 
казак 
совет 
эдебиетiнiц 
шыгармаларындагы 
осындай 
келецсiздiктеpден  Yзiлдi-кесiлдi  бас  тартып,  бiздiц  улттык  керкем  кара  сезiмiздi  элемдiк  эдебиеттiц 
А.П.Чехов,  И.Бунин  секiлдi  алыптары  орныктырган  жаца  шыгармашылык  рельске  салып  беpдi. 
СYЙтiп  бiздiц  улттык  керкемсез  енеpiмiзге  шынайы  емip,  сол  емipдi  шынайы  етiп  турган  сырткы 
пiшiндеpi  карапайым болгандарымен, мазмундары  ете терец, кат-кабат образдар галереялары дуниеге 
келдi.
«Кеpкемдiк  факт  -   сурыпталган  емipлiк  факт»  деген  YЙpеншiктi  формуланыц  А.П.Чехов  кул 
талканын  шыгарды.  [  3,381б.]  деп,  Э.Кекiлбаев  айтпакшы,  М.Магауин  мен  оныц  1960  жылдары 
улкен  эдебиетке  аяк  баскан  талантты  тустары  да  емip  шындыктарын  «мынау  -   жаксы,  мынау  -  
жаман,  мына  кейiпкеpлеp  мен  емipлiк  ситуациялардыц  керкем  эдебиет  беттершде  емip  суруге 
хакысы  бар,  мыналардыц  хакысы  жок»  деп,  сурыптап  жатпастан,  ездеpiнiц  жYpегi  мен  сезiмiн 
козгаган  болмыс  шындыктарын  енер  айдынына алып  шыкты.  Сондыктан  да  елде  жок  ерек  окигалар 
мен кунделшт  емipде  кеп кездесе бермейтш бай, багландардыц, батырлар мен сершердщ бастарынан 
еткен  тацгажайып  хикаяларды  окып,  эдеттенiп  калган  сол  кездегi  желекпелеу  окырмандар 
алгашында  кеpкеменеpдегi  бул  жаца  кубылысты  калай  багаларын  бiлмей,  дагдарып  калды.  Кейiн 
YЙpендi,  бipте-бipте  казак  эдебиетше  мыктап,  дендеп  ене  бастаган  бул  поэтикалык  реформаныц 
болашагы зор екендшне кездеpi жете бастады.
М.Магауин 
ез 
эцгiмелеpi 
мен 
новеллаларында 
басты 
кешпкерлерш 
ешкашан 
идеализацияламайды,  оларды  пенделш  кемшiлiктеpi  мен  жетiстiктеpiн  жасырып,  жаппай,  буткш 
болмысымен  ашып  кеpсетедi.  Сондыктан  да  «Тарпацдагы»  шагын  ауылдыц  буткш  жiгiт-желецiне 
мурнын  шYЙipiп  жуpiп,  акыр  аягында  турмеден  былтыр  гана  босанган,  басбузарлау  шопыр  жiгiт 
Жартыбайдан  ж у кт  болып  калган тэкаппар,  сулу  кыз  Б этш   те,  койнында жаткан  жары  Шэрипаныц 
ез  бастыгымен  кецiлдестiгiн  тап  бастырмай  дэлелдеп  бере  алатын  айкын  айгактары  бола  тура  соны 
туинуге  акылы  жетпеген  иiс  алмас  момын  Тулымханды  да  («Тулымханныц  бакыты»  эцпмеи), 
суйген кызына езiнiц елiп е ш т  махаббатын дэлелдемек болып, трамвайдыц астына тYсiп, бip аягынан 
айрылып  калган,  бipак  кейiнipек  езiнiц  шын  бакытына  жолыккан  аулашы  Кешiмдi  де  («Кутпеген 
кездесу»)  окырман езiнiц ескi бip таныстарындай  ете  жылы кабылдайды.  Оларды  бipыцFай жек кеpiп 
те,  немесе  емеш ес  езiлiп  жаксы  кеpiп  те  кетпейд^  тура  ездеpiмен  бipге  коян-колтык  емip  CYpiп 
журген  таныс,  эpi  бейтаныс  замандастарындай  шынайы,  кесек  куйлервде  кабылдайды,  бipак  ец 
бастысы  аталган  персонаждардыц  тагдырлары  оларды  бей-жай  калдырмайды,  кеpiсiнше  жандарын 
эркилы терец толкыныстарга тYсipiп, бipесе CYЙiндipедi, бipесе кушцщред^ CYЙтiп тYптiц тYбiнде жан 
дуниелерш  имандылыкка,  адами  iзгiлiкке  белейдi.  Мше,  керкем  шыгарманыц  адамзат  емipiндегi  ец 
басты миссиясы да осы.  Сондыктан да бiз М.  Магауин атты суреткердщ новеллалары мен эцгiмелеpiн 
езшщ дiттеген максатыныц Yдесiнен шыккан,  адамныц сезiмi  мен акылын шыцдайтын,  оны жаца бip 
имани,  рухани  ерютерге  жетелеп  алып  шыгатын,  езiнен  бурынгы,  эм  кейiнгi  баска  жазушылардыц 
шыгармаларына уксай беpмейтiн езiндiк бip кайталанбас кеpкемдiк элем деп батыл айта аламыз.
1. 
Магауин М. Б1р атаныц  балалары.  -  Алматы,  1974.  -  240 б.
2. 
Магауин М.  Квк кептер.  -  Алматы,  1979.  -296 б.
3. 
Кектбаев  Э.  Заманмен сухбат.  -  Алматы,  1996.  -592 б.
4. 
Цазац эдебиеттщ тарихы,  9-т.  -Алматы,  2005.  -998 б.
Х УДОЖ ЕСТВЕННЫ Й М ИР Н О ВЕЛЛИСТИКИ  М.МАГАУИНА
С.Асылбекулы -  доцент КазНПУ им. Абая,  доктор филологических наук
Резюме
В  этой  статье  наряду  с  основными  темами  и  авторскими  идеями  анализируется  поэтическая 
новизна  рассказов  и  новелл  видного  современного  казахского  прозаика  Мухтара  Магуина.  Автор 
раскрывает 
диалектику 
художественного 
процесса, 
так 
как 
данный 
писатель 
добился 
неопревержимой правдивости  в  своих новеллах и рассказах,  превращая речь  повествователя  (автора, 
писателя) и персонажа в один субъект художественного произведения.
---------------------------------------------------------------------- 
99
  ----------------------------------------------------------------------

Вестник КазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  1(51),  2015 г.
В  данной  статье  также  раскрывается,  как  писатель  М.МаFауин  в  1960-1970-е  годы  в  своих 
произведениях  отвергия  социалистический  реализм  как  литературный  метод  господствовавший  в  те 
времена  в  советской  литературе,  вступил  впуть  неореализма,  тем  самым  максимально  приближая 
художественную  правду  к  реалиям  повседневной  человеческой  жизни.  В  связи  с  этим  проведен 
анализ  того,  как  мастер  рассказа  М.Магауин  таким  образом  усилил  психологизм  и  драматизм 
казахской  прозы,  насколько  обогатил  ее  лиризм,  потом  в  последующем  как  синтезировались  эти 
художественные особенности в произведениях новой волны современных казахских писателей.
Также  в  этом  труде  исследователь  проникая  в  творческую  лабораторию  талантливого  казахского 
писателя,  творителя  прекрасных  казахских  новелл  и  рассказов  определил  стилистические, 
художественные  особенности,  свойстенные  этому художнику слова.  Автор  статьи доказывает то,  как 
писатель  М.Магауин  в  своих  новеллах  и  расскаах  никогда  не  идеализирует  своих  героев,  он 
изображает  их  с  разных  человеческих  ракурсов  и  поэтому  читатели  их  воспринимают  как 
полноценных, правдивых людей, которые часто встречаются в их повседневной жизненной практике. 
Благодаря  этому,  эти  персонажи глубоко задевают  их душу,  тем  самым  проводя  их через  катарсис  и 
это -  самое главное предназначение искусства.
Клю чевые слова:  новелла, рассказ, авторская идея, субъект, поэтическая новизна.
ART W ORLD SHORT STORY M.MAGAUIN
S.Assylbekuly - Associate professor KazNPU Abai,  doctor ofphilological sciences
Sum m ary
In this  article,  along  with the  main themes  and  ideas  o f the  author's  poetic  analyzes  o f short  stories  and 
novels  novelty  prominent modern  Kazakh  writer Mukhtar  Maguina.  The  author reveals  the  dialectic  o f the 
artistic process,  as this writer has made neopreverzhimoy truthfulness in his novels  and stories, making it the 
narrator (author, writer) and one character in the  subject of art.
This  article  also  disclosed,  as  a  writer  M.MaFauin  in  1960-1970-ies  in  their  works  rejected  socialist 
realism  as  a literary method prevailed  in those  days  in the  Soviet literature, joined vput neorealism, thereby 
bringing the maximum artistic truth to the realities o f everyday human life  .  In this regard, the  analysis of the 
wizard  story  M.Magauin  thus  strengthened  the  psychology  and  drama  Kazakh  prose  how  enriched  it  with 
lyricism, then later how to  synthesize these  artistic features  in the works  of the new wave o f modern Kazakh 
writers.
Also  in this  work the  researcher penetrating  into  the  creative  laboratory talented  Kazakh  writer,  solvent 
beautiful  Kazakh  novels  and  stories  defined  stylistic,  artistic  features,  this  artist  svoystennye  words.  The 
author  argues  that,  as  a  writer  M.Magauin  in  her  novels  and  rasskaah  never  idealizes  his  characters  he 
portrays them from different angles and human readers  so they are perceived as  full, truthful people who  are 
often  encountered  in  their  daily  life  practice.  Because  o f this,  these  characters  are  deeply  hurt  their  soul, 
thereby guiding them through catharsis and it is - the main purpose o f art.
Key words: novel,  short story, the author's idea,  subject, poetic novelty.
100

Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  1  (51),  2015 ж.
Э О Ж  821.512.122.0 
ХХ1 ГАСЫ Р  ЭДЕБИ  ПРОЦЕС1НДЕГ1 ЦАЗАЦ РО М А Н Ы Н ЬЩ  ДАМУЫ УДЕР1С1
Б.  ЭбдiFазиyлы -  филология гылымдарыныц докторы,  профессор 
А.А. А кболатов -  Абай атындагы Цаз¥ПУ докторанты
Ацдатпа.  Бул  макалада  ХХ1  FасыpдаFы  казак  пpозасындаFы  роман  жанрыныц  даму  удepiсi 
талданFан. Жаца замандаFы роман жанрыныц даму баFдаpы, тарихи роман, постмодернистпк баFыrrа 
жазылFан  Fасыp  жацалышы  peтiндe  танылFан  романдардыц  кepкeмдiк  epeкшeлiктepi  каpастыpылFан. 
Казipгi 
pомандаpдаFы 
тарихи 
такырыптардыц 
кepкeмдiк 
туpFыда 
игepiлуi, 
авторлардыц 
шышармашылык  iздeнiстepi  жан-жакты  сез  болады.  С.  Кирабаев,  Ш.  Елеукенов,  Д.  Ыскаков  сынды 
Fалымдаpдыц  теориялык  тужырымдары  басшылыкка  алынFан.  Макаланыц  зерттеу  нысанына  К. 
Мукамбеткалиев  «Тар  кезец»,  С.  Досанов  «Кылбурау»,  «Уйык»,  Д.  Амантай  «Гулдер  мен  кiтаптаp», 
А.  Кемелбаева  «Мунара»,  таFы  баска  романдары  алынFан.  АталFан  романдардыц  такырыптык, 
идеялык, 
мазмундык, 
керкемдш 
epeкшeлiктepi, 
казipгi 
казак 
роман 
жанрыныц 
даму 
тeндeнциясындаFы peлi сараланады.
ТYЙiн сездер:  эдеби удepiс, роман, тарихи таным, керкемдш шeшiм,постмодepнизм.
Эдебиет  -   уздшиз  даму  устiндe  болатын,  унeмi  жацарып  отыратын  енер  туpi.  Оныц  есш- 
epeкeндeуiнe,  канат жаюына  барша талант  и еа,  барлык  жанр  ат  салысатыны  бeлгiлi.  Казак  эдeбиeтi 
тарихыныц  куpдeлi  есу  жолында  керкем  пpозасындаFы  роман  жанрыныц  орны  ерекше. 
Макаламыздыц  такырыптык  атауына  сэйкес,  соцFы  он  терт  жылдыц  кeлeмiндe  кандай  романдар 
жазылды,  ол  романдардыц  кepкeмдiк эстетикалык  кундылышы  туpFысынан,  «окырмандар  талFамына 
жауап  бере  ме»,  «бугiнгi  эдеби  даму  процесвде  кандай  улес  салмаFы  бар»,  «кетерген 
такырыптарыныц eзeктiлiгi неде» деген сан туpлi сауалдардыц тeцipeгiндe талдап керсек.
Эдебиет  тарихын  бeлгiлi  бip  кезецге  бeлiп  карастыру  зацды  кубылыс.  Fылыми  iздeнiс 
такырыбымызды  ХХ1  FасыpдаFы  казак  романы  деп  бeлiп  алуымызда  эдебиет  тарихын  дэуipлeудiц 
теориясына суйeнгeнiмiздi атап eтeмiз.  Fалым Д. Ыскаков:  «Эдебиетпц  тарихын  жазу  барысында, 
оны  жасау  жолдары  кандай,  оны  дэуipлepгe  белгенде,  кандай  устанымдар  басшылыкка  алынады, 
кандай  талаптар  койылады  деген  ыцFайдаFы  бipаз  сауалдар  туындайды.  Казip  эдебиет  тарихын 
дэуipлeудiц  нeгiзгi  уш  жолы  белгш : 
1
.  Хронологиялык. 
2
.  Азаматтык  тарихпен  орайлас.  3. 
Эдeбиeттiц езшдш кepкeмдiк дамуына карай.
Осылардыц  ш ш де  кeбipeк  колданылып  жуpгeнi  -   алFашкы  eкeуi.  0йткeнi,  эдебиет  дeгeнiмiз, 
халык тарихыныц керкем бейнеш,  бeйнeлi ш еж ресь  Сондыктан да халык бар жерде оныц тарихы бар 
десек,  оныц  ажырамас  Gip  бeлiгi  peтiндe  белгш   Gip  окиFаныц,  болмаса  кайpаткepдiц  eмipдe 
болFандыFын  керкем  бейнелеп,  иллюстрациямен  дэлелдей  тусeтiн  эдeбиeтiнiц  болуы  да  -  
зацдылык.  Сол  себептерден  де  эдебиет  тарихын  дэуipлeудi  колFа  алFан  кездерден  бастап,  оныц 
шегараларын жылдармен,  немесе  Fасыpлаpмeн  аныктап  отыpFан дэстур  куш  бугшге  дешн жалFасып 
кeлeдi»[
1
],  -  дейдь  Бiз  макаламызда  эдебиет  тарихын  дэуipлeудiц  Fасыpлык  кeзeцiн  ала  отырып, 
тэуелшздштщ соцFы  он терт жылында,  яFни 
2 0 0 0
 жылдан бер
1
  казак романыныц кepкeмдiк жетютш, 
даму  тенденциясын  сез  eтeмiз.  Казipгi  романныц  керкем  поэтикасын,  даму  болашаFы  туралы 
мэселелерге кецш бeлeмiз.  Роман жанрында кетершген такырыптардыц кepкeмдiк туpFыдан игepiлiп, 
эдебиет  тарихына  косылFан  улес  салмаFын  баFамдау  жэне  окытудыц  жолдарын  карастыру  зерттеу 
eцбeгiмiздiц басты максаrrаpыныц бipi.
ХХ1  Fасыp  тэуeлсiздiк  кeзeцiнiц  eкiншi  он  жылдышында  казак  роман  жанры  езше  дeйiнгi  эдеби 
пpоцeстeгi дэстур сабактастышын сактай отырып, коFамдык  элeумerriк талаптаpFа сай такырыптарды 
игepiп,  эсipeсe,  тарихи  такырыптарды  игеруде  жацаша  кезкарас  туpFысынан  жазуFа  ерекше  ден 
койды.  ХХ1  FасыpдаFы  казак  романыныц  iздeнiстepiнe  кез  салсак,  тэуeлсiздiктeн  кeйiнгi  саяси- 
K
0
Fамдык  жаFдайлаpFа  байланысты,  тэуeлсiз  ел  ретшде  улт  таpихындаFы  актацдак  бerrepдi  жазуда 
жацаша кезкарас туpFысынан  пайымдаулардыц бipшама нэтижeлi  оц эсepi  болFанын  айтуFа  болады. 
Филология  Fылымдаpыныц  докторы,  профессор  Ш.Елеукенов:  «Елiмiздiц  бостандыFы  мен 
тэуелш здт жолындаFы  курес такырыбы  eндi  казipгi тарихи романныц жаца бerrepiнiц субeлi  бeлiгiн 
курап отыр. Тэуeлсiздiк жазушылар санасына курт eзгepiс eнгiздi. 
-------------------------------------------------------------------
1 0 1
--------------------------------------------------------------------

Вестник КазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  1(51),  2015 г.
Казiргi  тарихи  романныц  еткенге  сурау  салуы  бурынгыдан  батылырах,  аухымдырах.  Булжымас 
принциш  -   шындых.  Эр  дэуiрдiц  ^ н г е т   мен  терiскейiн  хаз  халпында  керсете  бшу.  Сейтiп  ата 
бабаларымыздыц  улагатты  сезiн  хару  ету»[2],  -  десе,  бул  турасында  академик  С.Кирабаев:  «Кандай 
хогам болса да,  оныц  адамдарга,  олардыц дYние танымы мен  кезхарасына белгiлi дэрежеде  ыхпалы, 
эсерi  болмай  турмайды.  Кецес  заманында  идеологияга  Yстемдiк  берiлiп,  ол  мэдениеттiц,  енер  мен 
эдебиеттщ  даму  багытын,  идеологиялых  концепциясын  ез  холында  устаганы  мэлiм.  Тэуелшздш 
кезiнде  бiз  идеологиядан  тыс  хызмет  етемiз  деп  жарияладых.  Бiрах  ондай  хогам болса...  Кандай 
да болса ел езшщ устанымын  осы идеология архылы халыптастырса, жеке адам мен шыгарма белгш  
бiр  идеяны  уагыздауга  хурылса,  жалпы  идеология  деген  сезден  хашудыц  женi  болмай  халады. 
Мэселе  халыхтых  идеяны  идеологияландырмай,  езiнiц  емiрдегi  халпында,  адамныц  ахыл-ойына, 
iс-эрекетi  шецберше  сыйгыза  керкем  бейнелеп  керсетуде  гой»  [
2
],  -  деп  ой  тYЙедi.  Fалымдардыц 
пiкiрiне  толых  хосылуга болады.  Себебi  хазах тарихи романдарындагы  тарихи тулга,  улт тарихыныц 
игерiлуi,  белгш   бiр  дэрежеде  идеологиялых,  улттых  идеологияны  халыптастырудыц  бiр  пэрмендi 
хуралы  деуге  болады.  Тэуелсiздiктiц  ных  хадам  басхан  екiншi  он жылдыгынан  бастап жарых  керген 
романдардагы  айхын  багыт  ретшде,  еткен  тарихи  кезецнiц  охигаларын,  тарихи  санадагы  шындыхты 
керкемдiк  шешiм  тургысынан  жеткiзiлуiн,  ец  алдымен,  ел,  улт  мYддесi  тургысынан  толганып 
жазылган,  ел  болашагыныц  берiктiгi,  ел  iргесiнiц  мыгымдыгы,  улттых  ынтымах,  тагы  басха да елдш 
мэселелердiц алдыцгы  хатарда авторлых идея  непзшде  ерекше  кецiл  белшш,  еткен тарихпен бYгiнгi 
дэуiрдiц  сабахтастых  тутас  кескiн  кейпiн  суреттеп,  жалпы  адамзаттых  мэселелерге  байланысты 
мацызды ойлар керкемдш шешiм табуында деп айтуымызга толых негiз бар.
Соцгы  жылдардагы  хазах  романдары  туралы  сез  еткенде,  Д.  Досжан  «Ах  орда»,  К.  Жумадшов 
«Прометей  алауы»,  Т.  Тшеуханов  «Соцгы  серi»,  ¥ .  Доспанбетов  «Абылайдыц  ах  туы»,  М.  Магауин 
«Жармах»,  К.  Мухамбетхалиев  «Тар  кезец»,  Х.  Эдiбаев  «Отырар  ойраны»,  С.  Досанов  «Кылбурау», 
«¥йых»,  Ж. Ахмади  «Айтумар»,  Ш.  Кумарова «Fасыр  нуры»,  С.Елубай  «Жалган дYние», Д.  Амантай 
« ^ л д е р   мен  кiтаптар»,  А.  Кемелбаева  «Мунара»,  тагы  басха  халамгерлердiц  2000  жылдардан  берi 
жарых  керген туындыларын  атауга болады.  Бiр  махала келемiнде  барша романдарды  сез  ету  мYмкiн 
болмса да, эдеби сын назарына ш ккен туындылардыц бiрнешеуiн санамалап етсек.
Соцгы  жылдары  жарых  керген  романдардыц  бiрi  К Мухамбетхалиевтыц  «Тар  кезец»  романы 
мемлекетпк сыйлыхха ие болган, хазiргi хазах романдарыныц аях алысын байхататын туындылардыц 
хатарында  табылады.  «Тар  кезец»  романы  емiрде  болган,  хазах  тарихында  орны  бар  тарихи  тулга, 
хазах  даласындагы  улт  азаттых  кетерiлiстiц  кесемдерiнiц  бiрегей  тулгасы,  би  эрi  шешен,  батыр,  ез 
заманыныц  саясаткер  эрi  дипломаты  болган  Сырым  Датулы  тарихи  тулгасын  керкемдiк  тургыдан 
суреттеген туынды.  Каламгер аталган тахырыпха кездейсох барган жох.  Каламгер Сырым Датулыныц 
тарихи  тагылымдых  жолын  зерттеп,  терец  зерделей  отырып,  тарихи  тагылымдых  ецбегiн  шыгарды. 
Автордыц  айтуы  бойынша,  жиырма  жылга  жуых  гумырын  сарп  еткен  гылыми  танымдых  зерттеу 
ецбектiц  нэтижесiнде  керкемдiк хундылыгы жогары,  эдеби сында жылы  хабылданган роман дYниеге 
келдi.
Романга  автор  К.  Мырза  Элидiц:  «Бул  жерде  ел  урандасхан,  айхайласхан,  Бул  жерге  жау  аягын 
байхай  басхан!  Ерлштщ  етегiнен  устап  турып,  Еркiндiк  сонда  алгаш  тэй-тэй  басхан»  деген  елец 
жолдарын  эпиграф  ретiнде  алуы  тарихи  романныц  елдш,  улттых  мYдде  тургысынан  еткен  тарихха 
жацаша  кезхарас,  пайым  парасат  тургысынан  келген  елдiк,  патриоттых  багыт-багадарын  бiрден 
ацгартады.  Эпиграф  охырманга  романдагы  кешегi  еткен  тар  кезец,  алмагайып  замандагы  елiм  деп 
емiренген ерлердiц рухынан хабар бергендей эсер халдырады.
Романда  хазiргi  Батыс  Казахстан  территориясы  аймагын  Едiл  мен  Жайых  езендерi  бойын 
жайлаган хазахтардыц ата хоныстарынан айырылып, патшалых Yкiметтiц басха бодандары тарапынан 
хазахтарга  жасалган  шапхыншылых,  хысымдардыц  арты  улт  азаттых  кетершске,  хандых  билiктiц 
хулдырауына экелiп, сол кездеп хазах даласында елi Yшiн намысын жыртхан, тек батырлыгымен гана 
емес,  суцгыла  саясаткер,  тапхырлыгымен  елдi  артынан  ерiте  бiлген  Ер  Сырымдай  тулганыц  тарихи 
тулгасы керкемдiк шешiм тургысынан бейнеленедi.
Тарихи  дерек  бойынша  Уфа  жэне  Симбирск  аймагыныц  жацадан  тагайындалган  наместнигi  -  
генерал-поручик  барон  Игельстром  мен  Сырым  арасындагы  саяси  харым-хатынастар  жасауда 
Сырымныц  тапхырлыгы,  батырлых  тулгасы,  улттых  хаИармандых  бейнесi  тарихи  деректер  непзшде 
керкем  суреттелш,  елдщ  iшкi  ынтымагы  мен  сыртхы  саяси  тэуелдшктщ   болашагын  болжай  алуын 
------------------------------------------------------------------- 
1 0 2
-------------------------------------------------------------------

Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  1  (51),  2015 ж.
автор  нанымды  тургыдан  суреттейдь  Бул  жерде  автор  тарихи  деректер  мен  коса,  шешендш 
сездермен,  тарихи  жырларды  интерпретациялау  аркылы  романныц  керкемдш  кундылыгын  арттыра 
тускен.
«Тар  кезецде»  шекара  iстеpi  женiндегi  экспедицияда  ютейтш  титулярный  советник  Нурмуханбет 
Эбдiжэлеловты  (Нуралыныц  куйеу  баласы),  Айырбас  Сарайдыц  делдалы  ШYкipэлiнi,  мешiттiц 
молдасы  Шэпидi  алгаш  керген  Игельстром  казактар  туралы  оц  тужырым  жасайды.  «Риза  болганы  -  
осы уакытка дейiн тецipегiндегiлеp:  «тагы»,  жартылай жабайы»,  «булармен сейлескеннен ropi,  азулы 
жырткыштыц  езiмен  ацдысып-арбаскан  элдекайда  жецiл»  деп,  эбден  тYцiлдipiп  тастаган  мына 
кыргыз-кайсактар,  карап  отырса,  элгщей  сездеpдi  айтып  жYpгендеpдiц  езiнен  элдекайда  эдепт  де 
сыпайы;  Yлкендi -  улкен, ю ш ш  -  кiшi деп орнымен сыйлай бiлетiн журт екенш ез кезiмен кеpiп,  бул 
елдi  мулде  баска  жагынан  таныганы  бip  болса;  оныц  Yстiне  булардыц  аса  мацызды  шаруаларга  да 
атYCтi  карамайтын,  эр  наpсенi  арткы  жауапкеpшiлiгi  мен  уятын  ойлайтын  арлы  халык  екендш 
екендiгiне  CYЙсiнгендiгi  де  бар  едЬ>  [3],  - деген жолдар  жаца басшыныц  казактар  туралы  кезкарасын 
керсетумен  бipге,  оныц  авторыныц  буган  дешн  буратана  аталган  халыктыц тектiлiгi  туралы  ойларга 
жетелейтiнi  жасырын  емес.  Жазушы  казакта  улкен  турып,  кiшiнiц  сей лем ейп ндтн  мэдениеттiц  ец 
озык  Yлгiсi  ретшде  бейнелеуi  -   шыгарманыц  негiзгi  жетютштершщ  бipi  pетiнде  кезге  туссе,  сондай 
жетютштщ бipi буган дейiн буратана, кешпелi атанган казак халкына деген кезкарастыц езгеpуi[4].
Каламгердщ авторлык кезкарасы  кеpiнiс табатын тустар романда анык байкалады.  Сол кезец Yшiн 
Ресей империясы  еpкiн жаткан халыктарды  отарлап отырса да,  ез  ш ш ен  iprn-™iprn отырганын автор 
кейiпкеp  сезi,  Ресей  империясыныц  екiлi  Игельстромныц  «демек,  улы  Империяныц  саркылмас 
кайнарын  кезiнiц  карашыгындай  кадагалап  отырган  адамдардыц  да  бар  болганы  гой!..  Бэсе,  букш 
мемлекет  б и л т   так  иесiнiц  тесек  жакындары  мен  тецipегiнен  шыкпай  жургендерге  гана  белшш 
беpiлсе,  жэне  олар  элде  бipеулеp  айтып жургендей,  эншейiн  пысыкайлар  гана болса,  осынша  байтак 
ел  элдекашан-ак  ит  жырткан  теpiдей  боп  талан-таражга  тYсiп,  анталаган  шет-журттардыц  бipiнiц 
тiсiнде,  бipiнiц  тырнагында  ту-талакай  болып  кетпес  пе  едi?!»[3,16]  деген  m ^ p i ^ ^ d   «тесек 
жакындары»  деген  бip  гана  детальмен  бipшама  ойды  ацгартып  етсе  керек.  Барон  Игельстром 
кезкарасы  аркылы  автор  сол  кезецдеп  Ресейдщ  саяси-элеуметпк  жай-кYЙi  туралы  баяндап  етедi. 
Кешеп  кецестiк  кезецде  бундай  ойды  айту  мумкш  бе  едi?  Эрине,  мумкш  емес  едi.  Авторлык 
устанымы  казак  емес,  Ресей  империясына  шынайы  бершген  шенеунiктiц  ойы  аркылы  сыпайылап 
жетюзшедь
Романда  негiзiнен  екi  сюжеттiк  арна  ербищ,  бipi  орыс  отаршылдык  империясыныц  кезiмен 
караган  патша  билiгiнiц  айналасындагылардыц  эpекетi  болса,  екiншi  казак  даласындагы  дурбелец, 
тар  кезендегi  кыспакка  тускен  кешпецщ  ел,  ата-бабамыздыц  тарихи  кещ спктеп  елдiк,  улттык 
азаттыгы Yшiн куресь  Сол туста кеpiнген Сырымдай дара тулгалардыц тарих сахынасына шыгуы.
Автордыц керкем шыгармашылык киялы тарихи танымныц кеpкемдiк шешiм табуына жол салып, 
тарихи тулганыц керкем эдебиеттегi сезбен сомдалган бейнесi  одан эpi ашыла тускен.  Буган дейiн ел 
ауызынан  жиналган  Сырым  батырга  катысты  шешендш  сездер  аркылы  оныц  би,  тапкыр 
ойшылдыгын  танысак,  ез  заманыныц  суцгыла  саясаткер  болганын  дэлелдейтiн  тарихи  фактшердщ 
кеpкемдiк тургыдан  игеpiлуi  тарихи тулганыц улт ушш кYpесiн,  сол жолдагы  ецбегiн келешек урпак 
санасына  ищруде  кызмет  етеpi  сезсiз.  Жалпы  эдебиеттщ  кеpкемдiк  эстетикалык  куатыныц  аргы 
жагында,  туптеп  келгенде,  тэpбилiк  мэнi  бар  ек ен д тн   есте  устауымыз  кажет.  Ендеше,  «Тар  кезец» 
XXI  гасырдагы  казак романдарыныц  ipгелi  туындысы  pетiнде,  эдеби  керкемдш,  тарихи тагылымдык 
мэнi жогары туынды деп есептеймiз.
Соцгы  он  бес  жыл  келемiнде  уш  бip  бipдей  келемдi  роман  жазган  каламгер  С.  Досановтыц 
«Кылбурау»  («¥лы  даланыц  улы  кайгысы»)  (2003),  «¥йык»  (2005),  «Туйык»  атты  романдары  казак 
эдебиетшщ  жаца  багыттагы  тыц  туындылары.  Романдарда  XIX  гасырдыц  соцгы  шиpегi  мен  XX 
гасырдыц  басындагы  казак  халкыныц  улттык-этнографиялык  турмысы  Ресей  империясыныц 
отаршылдык  б и л т   ыркындагы  дэуip  шындыгымен  бейнеленген.  Каламгеpдiц  аталган  романдары 
Казакстанныц тэуелсiз мемлекет атанып, рухани кундылыктарымызды багалауга мол мYмкiндiк туган 
кезде  жазылгандыктан,  олардыц  идеялык-композициялык желюшде  казак даласыныц,  халкымыздыц 
Ресей  отары  болган  тагдыры  керкем  прозадагы  жаца  лепт  кезкараспен  бейнеленгенi  айырыкша 
сезiледi  [5,262-263].
103

Вестник КазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  1(51),  2015 г.
«Кылбурау»  атты  романыныц такырыбы  -   Казак елшщ  отарлык тарихыныц  с о ^ ы   кезецдершдеп 
eмip  шындыFы.  Романныц  идеялык  желюнде  казактыц  улrrык-тэуeлсiздiк  epкiндiгi  жолында 
курескен Алаш кайраткерлершщ жанкeштiлiк кызмerrepiн таныту жузеге асыpылFан.
ШыFаpмада 
улrrык-тэуeлсiздiк 
курес 
жолындаFы 
Элихан 
Бекейхановтыц, 
Ахмет 
Байтурсыновтыц,  Нурдаулет  Бабахановтыц  iс-эpeкerrepi  эдеби-керкем  бейнеш  шыншылдык 
туpFысынан жинактайтын поэтикалык зацдылыкпен бepiлгeн.
ХХ1  FасыpдаFы  казак  прозасында,  оныц  iшiндe  роман  жанрында  белец  алFан  жаца  удepiстi  атап 
eтуiмiз  кажет.  Ол  казак  пpозасындаFы  постмодернизмнщ  кepiнiсi  деуге  болады.  АталFан  баFыттаFы 
каламгepлepдiц  катарында  Д.  Амантай,  А.Кемелбаева,  А.Алтай,  Д.Рамазан  т.б  эдеби  сын  мен 
Fылымыда eсiмдepi жиi аталып жур.
Казipгi  постмодepнисттiк баFыrrа жазылFан романдарда жаца FасыpдаFы  адамзат баласыныц азуы 
мен  тозуы,  киянат,  зорлык,  немкурайлылык,  бiтпeйтiн  тартыс  таFы  баска  да  мэсeлeлepдi  актау  да, 
даттау  да  жок.  АталFан  баFыrrа  жазылFан  дуниелерде  бугiнгi  куннiц  тынысын  бейнелегенде  де 
окшау,  сырт  кез  ушш  тащаларлык  эpi  жумбак  окиFалаpFа  барады.  Жатсыну,  коFам  eнжаpлыFы  мен 
жеке  адам  ка^ретш   замана  кайшылыFы,  таботи  тамыры  терец  кiнэpат  eсeбiндe  суреттейдь 
Постмодернисттерге тэн поэтикалык устаным керкем шыгеарма бойындаFы бейтараптылылык.
Постмодepнисrriк поэтикаFа тэн  кубылыстаpFа Fалымдаp:  интертекст,  езш  eзi  эжуэлау,  мениппея 
тэсiлi (каЙFылы жаFдайдаFы кулкi),  еткен мэдениетке  мойынсунбау, мифтeгi кубылу удepiсi  (мысалы, 
А.Алтайдыц 
«Алтай  балладасы»  pоман-мифiндeгi  мифтiц  дэстуpлi  уFымдаFы  сэйкес  кeлмeуi), 
мэтiннiц  кеп  кабаттылыFы,  эдеби  ойын  элeмeнтi,  жанрлык  жэне  стильдiк  синкperriлiк,  авторлык 
маска жэне автор eлiмi, eкi удайылык [6,255-256]  таFы баскаларды атап керсетедг
Эдеби  сында  постмодepнисттiк  кeзeндeгi  туындалар  катарында  Дидар  Амантайдыц  «Гулдер  мен 
ютаптар»  романы  аталады.  Сыншы  Э.  Бепежанова:  «Гулдер  мен  ютаптар»  сынды  шыFаpманы  мен 
казак  эдeбиeтiндe  бурын-соцды  алFаш  окуым.  «Гулдер  мен  ютаптар»  -  кеп  планды  роман.  Эдеттеп 
уFымдаFы,  себеп-салдарлы,  классикалык  улгiдeгi  кеп  планды  да  кeлeмдi  роман  емес,  кeлeмi  шаFын, 
C
0
Fан  карамастан,  конструкциясы  ете  дамыFан  -   бipнeшe  идеяны  кат-кабат  алып  жYpeтiн  роман; 
окырманнан  мэдени-философиялык  окылымды  талап  eдi.  Романда  бipнeшe  пласт,  кат-кабат  бар» 
[7,390],  - деп аталFан романды  мэдениеттеп  кубылыс деп  баFалайды.  Жазушыныц романын парактап 
окыFан  кезде,  постмодepнисrriк  эдебиетке  тэн  сипатты  бeлгiлepдi  бipдeн  байкауFа  болады. 
РомандаFы  мэтiннiц  кеп  кабаттылыFы,  интертекст,  эpi  жанрлык  синкperтiлiк  бой  керсетедь  Осы 
аталFан теоиялык мэселелеге уцшсек, автор туындысыныц табиFатын терец баFамдай аламыз.
ХХ1  Fасыp  эдебиетшдеп  роман  жанрыныц  тенденциясы  туралы  сез  козFасак,  эдеби  сында, 
эдебиеттану Fылымында оц баFасын алFан туындылардыц катарында каламгер Айгул Кемелбаеваныц 
«Мунара»  атты романын атап  еткен орынды.  Автор  романында кeйiпкepдi  психологиялык талдаулар 
аркылы  ^ i p r i   жаца  коFамFа тэн рухани  кубылыстарды,  жаца кeзкаpастаFы  адамдар  элемш,  жацаша 
ойлайтын  тэуeлсiз  рухани  е р ю н д т   бар  кeйiпкepлepдi  алып  кeлдi.  Романда  жумыс  бepушi  мен 
жалданушы,  уй  и е с   мен кутушi  бeйнeлepi  сомдалFан.  Бутiн  бip  жаца коFамныц  ала бетен  адамдары, 
санасы  да,  турмысы  да,  тipшiлiгi  де,  табиFаты  да  езгерш,  рухани  кулдыpаFан  кулкынныц  кулдары 
кepiнiс  бepeдi.  А.  Кемелбаеваныц  «Мунара»  pоманындаFы  постмодeнpнисrriк  баFдаpды  Fалым  Б. 
Майтанов:  « С о ^ ы   жылдары  бiлiктi,  керкем  талFаммeн  жазылатын  эссе,  макалалары  аркылы  белгш  
Айгул  Кемелбаеваныц  «Мунара»  атты  шаFын  романында  автор  мен  Айжан  аталатын  бас 
каhаpманныц ара катынасын ажырату киын.  Fумыpнамалык дepeктepдeгi уксастыктаpFа eшкiм кумэн 
кeлтipмeйдi.  Алайда  Айжанды  Айгулге  толык  санауFа  хакыныз  жок.  «Постмодернистпк  ойын» 
элeмeнrrepiн  эдeмi  мецгерген  каламгер  бipiншi  жактык  баяндау  эдюш  устанFанмeн,  оны  сан  алуан 
аралык  мэтiн  (интертекст),  саркылмайтын  реминисценция  мысалдарымен  байыта  тустi»  [
8
],  -  деп 
шыFаpмадаFы  концептуальдык  маFына,  постмодepнисrriк  дуниетаным  iздepiн  кepсeтeдi.  А. 
Кемалбаеваныц 
шыFамашылыFына 
терецдей 
зер 
салсак, 
кepкeмдiк 
элeмiндeгi 
сонылык, 
кeйiпкepлepдiц  eзiндiк  epeкшeлiгi,  мэтш  семантикасыныц  куpдeлiлiгi,  интерпретациялык  epкiндiгi 
мен постмодернистпк баяндау тэсiлдepi eзiндiк ернегш калыптастыpFанын байкатады.
Корыта  айтсак,  ХХ1  FасыpдаFы  казак  романдарыныц  дэстур  мен  сабактастык  туpFысынан  дами 
отырып,  сан-салалы  баFыrrа дамып  отыpFанын кepeмiз.  Бip  макаланыц  кeлeмiндe  жалпы  эдеби даму 
удерюш  айту  мумкiн  емес,  десек  те  эдеби  сында  аталып,  окырман  кауым  жылы  кабылдаFан
104

Абай атындагы Каз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  1  (51),  2015 ж.
халамгерлердщ  шыгармашылыгындагы  ортах  арна  -  хазах  халхы  емiрiн  жан-жахты  хамтып,  сол 
халыхтыц  езш,  елдш  салттарын,  дэстурiн  тану,  ел  тарихыныц  хилы-хилы  жолдарын,  бYгiнгi 
хогамныц  толгахты  мэселелерiн  суреттей  бiлуiнде  жатыр.  Осы  багытта  Ахмет  Байтурсынов  атаган 
«улы  эцгiме»  жанрыныц жас  урпахты  отаншылдых,  патриоттых  рухта тэрбиелеу  саласында  алатын 
орны  ерекше.  Себебi  кец  хулашты  роман  жанрында  эдеби  шыгармага  архау  болган  адам  мен  хогам 
•прш ш п  мейлiнше  кец  хамтылып,  алуан-алуан  даму  кезендерiмен  тутас  жYЙелеп,  жан-жахты 
жинахтауга мYмкiндiк мол[9,308].
Жаца  постмодернисттiк  багыттагы  туындылардыц  да  бой  кетеруi  хазах  эдебиетшщ  жаЬандых 
эдеби  Yдерiстегi  жаца  агым  багыттарды  да  хабылдап,  хазах  эдебитше  сiцiруге  деген  талпынысын 
керсетедь  Постмодернисттiк багытта багаланып журген Д.  Амантай,  А.  Кемелбаева,  Р.  Муханова,  А. 
Алтай  т.б  халамгерлердщ  жогарыда  аталган  туындыларына  терецiрек  Yцiлсек,  хазах  эдебиетше 
езiндiк  iзденiстерiмен  келген,  керкемдш,  стильдiк  ерекшелiктерiн  халыптастырган  тыц  iзденiстiк 
табыстар  деп  багалауга  болады.Сондыхтан,  хазах  эдебиетшщ  проза  саласына  постмоденрнисттiк 
элеметтердщ енуiн зацды хубылыс ретiнде хабылдауымыз хажет.
1. 
Ысцацов  Д.  Эдебиет  тарихын  зерттеудщ  взектi  мэселелерi.  TURKYIA.KZ  ацпараттыц- 
танымдыц сайты.
2. 
Казац романы:  еткеш  мен  бYгiнi:  ¥жымдыц  монография.  -   Алматы:  «Алматы  баспа 
y ш
», 
2009.  -644 б.
3. 
Муцамбетцалиев К-  Тар кезец. Роман.  -  Алматы,  2012
4. 
Орда Г.  Соцгы жылдар прозасы //Казац эдебиетi,№23,  2014 жыл.
5. 
Абай  дэстYрi жэне  цазiргi  цазац эдебиетi.  ¥ж^гмдыц монография.  -Алматы:  «Арда»,  2009.  -  
392 бет.
6. 
Майтанов  Б.  Автор  жэне  керкем  мэтт  цубылыстары.  / /   Эдебиет  айдыны,  №42  (190) 
16.10.2008
7. 
Амантай Д.  Карцаралы  басында: роман,  повесть,  эцгiмелер,  эсселер,  елецдер.  Бiрiншi  том.  -  
Алматы,  2010.  396 бет.
8. 
Майтанов  Б.  ТэуелаздЫ  -   ^ р е с   мураты:  зерттеулер  мен  мацалалар  (60  жылдыц 
мерейтойына арналган).  -  Алматы:  «Кус жолы»,  2012.  -490.
9. 
Кабдолов З.  Сез енерi.  -  Алматы:  «Санат»,  2007.  -360
ТЕНДЕНЦИЯ РАЗВИТИЯ КАЗАХСКОГО РОМ АНА В ЛИ ТЕРА ТУ РНО М  П РО Ц ЕССЕ 
ХХ1 ВЕКА
Б. Абдигазиулы -  доктор филологических наук,  профессор
А.А. Акболатов -  докторант КазНПУ имени Абая 
Резюме
В  этой  статье  обсуждается  процесс  развития  жанра  романа  казахской  прозы  в  ХХ1  веке.  Так  же 
рассматриваются  направления  развития  жанра  романа  современности,  исторический  роман, 
красочные  особенности  романов  написанных  по  направлению  постмодернизма,  и  признанных  как 
новизна  века.  Здесь  подробно  описываются  труды  авторов  в  поисках  творчества,  пути  применения 
исторических  тем,  их  оформление  в  сегодняшних  романах.  Статья  написана  руководствуясь 
теоретическим  выводам  ученых  Кирабаева  С.,  Елеукенова  Ш.,  Искакова  Д.  Обьектом  исследования 
статьи  являются  романы  авторов  Мухамбеткалиева  К.  «Тар  кезец»,  Досанова  С.  «Кылбурау», 
«¥йых»,  Амантая  Д.  « ^ л д е р   мен  ютаптар»,  Кемелбаева  А.  «Мунара».  В  общей  сложности 
определяется роль  названных романов в тенденций развития современного  казахского жанра романа, 
их тема, идея, содержание и красочные особенности.
Клю чевые  слова:  литературный  процесс,  роман,  историческое  познание,  красочное  решение, 
постмодернизм.
105

Вестник КазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  1(51),  2015 г.
TENDENCIES OF DEVELOPM ENT OF KAZAKH NOVEL IN THE LITERARY PROCESS 
XXI  CENTURY
B. Abdigaziuly -  doctor o f  philological sciences, рrofessor 
A.A. Akbolatov - PhD students KazN PU Abai 
Sum m ary

жүктеу/скачать 6,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: