орнату.  Бip-бipiнен  уйрену,  бipiндегi  жаксы  Yлгiнi  бip-бipiне  уйрету.  Елiмiз  ез  тэуелсiздiгiне  кол

Вестник КазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  1(51),  2015 г.
багыттардыц  (кецес  эдеби ет  мен  социалистк  елдердеп  социалистк  реализм  эдютершщ)  езара 
байланысы.  Тарихи  бастау-тегi  ортах  эдебиеттердiц  (тэжш  жэне  парсы  эдебиеттерi)  байланысы 
Тарихи тургыдан бiр-бiрiмен аралас-хуралас болган мэдениеттердщ элемдiк тарихи Yдерiске хатысын 
керсететш  ецiрлiк  байланыстар.  Осыныц  бэрi  айналып  келгенде  бiртутас  элем  эдебиетiн  хурайды. 
Эдеби  байланыстар  рухани  саланыц  элемдш  децгейiн  танытатыны  ахихат.  «Элем  эдебиет»  деген 
угымды  алгаш  Гете енпзген екен.  1827  жылы  15  хацтарда улы  ахын кYнделiгiне  «Француз жэне  элем 
эдеби ет туралы  айтып жаздырдым» деген холтацба  халдырады.  Зерттеушiлер  ол  кYндi  эдебиет ушiн 
жаца угымныц  туган  кYнi  санайды.  Немiс  ахыныныц тагы:  «Поэзия  -   бYкiл  адамзаттыц  ортах  игiлiгi, 
хай  елде  де,  хай  кезде  де  жыр  жазылмай  хоймайды.  Егер  бiз  езiмiзге  тахау  ортаныц  шецберiнен 
шыгып,  сыртха  кез  тастамайтын  болсах,  онда  тахуалых  сохыр  сенiмге  тYсiп  кетуiмiз  оп-оцай. 
Сондыхтан  да  мен  езге  улттардыц  не  жасап  жатханымен  ыхылас  хоя  танысып  отырамын.  Ендiгi 
жерде  элем  эдебиетшщ  дэуiрi  келе  жатыр,  эр  халамгер  сол дэуiрдiц  тацы  атуын тездетуге  септесуге 
тшс »,- деген сезш   эдебиетшi хауым бiлуге тиiс.
Жер  бетш  мекендеген  жYЗдеген,  мыцдаган  халыхтардыц  рухани  хазынасымен  танысып,  оныц 
игшшн  ез  халхыца  керсетуге  жарасац,  галым  ушiн  одан  асхан  бахыт  болар  ма?  Казах  эдебиетшде 
осы  багытта  талмай  ецбек  еткен  галымдар  леп  де  жетерлiк:  М.Каратаев,  С.Кирабаев,  Э.Жэмшев, 
Р.Нургалиев, 
Б.Ысхахов,  Ш.Сэтбаева, 
А.Мусин, 
Т.Ахпамбетов, 
Е.Лизунова, 
Р.Кайшыбаева, 
Р.Эбiшева,  С.Сейiтов  т.б.  Оныц  шыгармашылыгыныц  негiзгi  махсаты  -   хазах  эдебиетшщ  туыстас 
елдер  эдебиетмен  тыгыз  байланыста  болып,  езге  елдердеп  и гш к т  iстердi  игеру,  езiмiздi  басхага 
таныту  болды.  Бiр  гана  С.Сештов  осы  багытта:  «Тогысхан  толхындар»  (1975)  «Туысхандых 
тугызган»  (1979)  /зерттеулер  мен  махалалар/,  «Пушкин  лирикасын  хазах  тшше  аудару  дэстурi» 
(1985),  «Казах  поэзиясындагы  Маяковкий  дэстурi»  (1966),  «Казах-туркiмен  эдебиетшщ  байланысы» 
(2010)  деген  монографиялых  ецбектер  жазган.  С.Сейiтов  ецбегiнiц  бiр  б е л т   -   туысхан  елдер 
эдебиетiн зерттеуге себеп те  бар:  екiншi дYние жYзiлiк согыстан кейiн бiздiц жерiмiзде жYЗден аса улт 
екiлдерi  хоян-холтых  араласып,  тату-тэттi  емiр  сурiп  жатханы  тарихтан  белгiлi.  Ол  Кецес  кезещнде 
«совет  адамы»  деген  атаумен  барша  адамдар  бiр-бiрiне  дос,  бауыр,  туыс  деген  гуманды  пiкiрдi 
халыптастырды.  Адамгерш шкт  ту  еткен  осы  идея  хазах  эдебиетнде  жаца  образдардыц  дYниеге 
келш,  урпах тэрбиесiне  езiндiк ыхпалын типзгеш  тарихтан  белгiлi.  Муныц тецгенiц ею  жагы  сияхты 
екi  турлi  сипаты  болды.  Бiрi  -   басха  халыхтармен  тыгыз  достыхты  халыптастыру  архылы  езгеден 
YЙрену,  даму,  еркениетке  жол  ашу  тэрiздi  жагымды  жагы  болды.  Сонымен  хатар,  бYгiнгi  кезхарас 
тургысынан 
келсек, 
улттых 
хундылыхтарымыздыц 
кейiнге 
ысырылып, 
басхага 
елштеуге 
урынганымызды  да  жасырып  халуга  болмайтын  шыгар.  Дей  турганмен,  ол  дэуiр  Yшiн  туысхан 
халыхтар  эдебиетмен  тыгыз  харым-хатынас  жасау  -   эдебиеттщ  есу  тенденциясына  оц  ыхпалын 
тигiздi  деп  батыл  айтуга  болады.  ¥лттар  эдебиетiнiц  бiрiн-бiрi  байытуы,  улттых  жэне 
интернационалдых  сипаттардыц  диалектикалых  бiрлiгiн  барган  сайын  таныта  тYCтi.  Кецес  дэуiрi 
эдебиетiнде  халыптасхан  «социалистiк  реализм»  терминшщ  негiзi  осы  халыхтар  достыгын 
насихаттаумен  уштасып  отырды.  Бейбiт  ецбек  адамыныц  бейнесi,  олардыц  бойындагы  жаца 
хасиеттер  халам  хайраткерлерiн  терец  мазмунды,  бшк  сапалы  шыгармалар  тудыруга хулшындырды. 
Сонымен  хатар,  ол  кезецдеп  эдебиет  жазушылар  мен  ахындардыц  алдына жогары  талап  пен  талгам 
хоя  бiлдi.  Керкемдш шеберлiктiц сырларын мецгеру,  орыс жэне ДYние жYзiлiк классикалых эдебиеттi 
мецгеру,  дамыту  аса  мацызды  мiндеттердiц  бiрiне  айналды.  Осы  багытта  туысхан  халыхтар 
эдебиетмен харым-хатынас жасау,  олардыц тэжiрибесiнен YЙрену хазах халамгерлерi ушiн тыц багыт 
едi.  Туысхан халыхтар эдебиет,  эаресе,  орыс  эдебиетi архылы дYниежYзiлiк эдебиеттi  мецгеру жолы
-   Yлкен  мектеп  болтаны  да  рас.  Керкем  шыгармада  жаца  адамныц  элеуметтiк  халыптасуы,  дамуы, 
интернационалдых  принциптердiц  орныгып,  езв д ш   проблемаларын  зерттеу,  тану,  образдар  жYЙесi 
архылы  ашып  керсету  процестерi  ж ^ ш   жатты.  Ресей  мен  Украина,  Белорус  пен  Эзбекстан, 
ТYркiменстан  мен  Тэжшстан,  Эзербайжан  мен  Кыргызстан  сияхты  туысхан  елдердщ  мэдени  емiрi, 
олардыц  ахын-жазушыларыныц  шыгармашылыгы  туралы  махалалар  мен  гылыми  зерттеу  ецбектер, 
аудармалар  жарых  кердь  Казах  эдебиетшдеп  интернационалдых  эуен-агындар,  халыхтардыц 
мызгымас  достыгы  мен  айнымас  туысхандыгын  ардахтау  сарындары  Кецес  екiметiнiц  орнаган 
алгашхы жылдарында-ах С.Сейфуллиннiц,  С.  Мухановтыц, I. ЖансYгiровтыц революцияшыл рухтагы 
поэзияларында белгi  берген  болатын  («Жолдастар»,  «Казах марсельезасы»,  «Иван мен Мырзабекке», 
«Бостандых»,  «Ресей  жерi»  т.б.).  Сонан  берп  дэуiрлерде  осынау  сарын  жалгаса,  дами  келш,  60-90 
 
  116-------------------------------------------------------------------

Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  1  (51),  2015 ж.
жылдаpдаFы  эдебиетпц  н еп зп   такырыбына,  ipгeлi  дэстурше  айналды.  Оныц  ез  есу  жолы,  тарихы, 
эволюциясы, 
epeкшeлiктepi 
бар. 
Баска  да  бауырлас 
эдебиетшшер 
сиякты, 
казак 
акын- 
жазушыларыныц  ш ш де  халыктар  достыFы  такырыбына  калам  таpтпаFаны  аз.  Эсipeсe,  поэзия 
жанрында,  окиFалаpFа шапшац ун кататын бeлсeндi де жауынгер жанрда да кеп iC тындырылды.  0зге 
улт  eкiлдepiнiц  шы^армаларын  казак  окырмандарына  танытуда  К.  Аманжолов,  К.  ШацFытбаeв,  К. 
Мырзалиев,  I.  Жансупров  т.б.  талмай  кез  майын тауысты.  Сол  шыFаpмалаpдыц  бэpiнe  ортак  касиет: 
оларда суйiспeншiлiк сeзiм, бip-бipiнe деген курмет,  ОтанFа деген мадак, бip ананыц улдары eкeндiгiн 
мактан туту ец басты орында турды.
Эдебиеттер  байланысыныц  жоFаpыда  атап  еткен  туpлepi  тарихи  дамуы  жаFынан  да,  тшдш 
уксастыFы жаFынан да одактас елдер  арасында рухани кец epiC алды.  Эсipeсe,  60-70 жылдарда со ^ ы  
байланыстыц  мазмун  жаFынан  байып,  улFая  тускeнiн  байкаймыз.  Кеп  ултты  эдeбиeтiмiздe  тутас  бip 
идеялык-такырыптык  арна  -   комплекст  байланыс  (шартты  турде  осылай  аталып  журген)  тYpi 
оpныFып,  канат  жайды.  Бул  арада  эцгiмe  суреткердщ  шыFаpмашылыFымeн  контактылы  байланыс 
жeнiндe  емес,  бip  улттыц  eкiлiнiц  -   каламгердщ  eкiншi  бip  елкемен,  елмен  шыFаpмашылык 
катынасында болып отыр.  Осы баFытта эдeбиeтiмiз кептеген жаца шыFаpмалаpмeн толыкты.  Прозада
F.Мусipeповтыц,  Т.Ахтановтыц,  Э.Нурпешсовтщ,  Э.Элiмжановтыц,  З.Кабдоловтыц,  Ш.Муртазаныц,
Э.Кeкiлбаeвтыц, 
т.б. 
романдары 
мен 
повeстepi, 
поэзия 
жанрында 
F.Оpмановтыц, 
А.ТокмаFамбeтовтыц,  Х.ЕpFалиeвтiц,  С.Мэуленовтыц,  КБекхожиннщ,  Ж.МолдаFалиeв,  С.  Сeйiтов, 
таFы баска да акын-жазушыларымыздыц жаца шыFаpмалаpы калыц журтшылыктыц колына тидi.  Бул 
шыFаpмалаpды сын туpFысынан талдап, Fылыми нeгiздe сараптау кеп ецбек е т т
Казак  акын-жазушылары  -   С.Сейфуллин,  I.Жансугipов,  F.Мусipeпов,  М.Эуезов,  С.Муканов  таFы 
баска  каламгерлер  М.Горькийден  бастап  М.Шолохов,  А.Фадеев,  Л.Соболев,  А.Твардовкий,  Мирзо 
Турсын-Заде,  F.Токай,  Расул  Fамзатов,  ШыцFыс  Айтматов,  Эдуард  Межелайтспен  таFы  баска 
кептеген  туыскан  халыктар  эдеби ет  eкiлдepiмeн  шыFаpмашылык  байланыста  болып,  улттык 
эдeбиeтiмiздiц  кец  еркен  жаюына  дэнекер  болды.  Эсipeсe,  орыс  эдeбиeтiнiц  Абайдан  бастау  алFан 
достык  байланысы  Кецес  дэуipiндe  шарыктау  шeгiнe  жeтiп,  нэтижешнде  улттык  эдeбиeтiмiздiц 
кулашын  кецге  жаЙFан  аукымды  шыFаpмалаp  экeлгeнi  рас.  Оны  Fалым  да  жаксы  байкаFан,  ез 
зерттеулершде жан-жакты тэптiштeп талдап керсеткен.
«Казак  eмipiмeн  азды-кeптi  таныстыFы  ертеректе  басталFан  М.Гоpькийдiц  кeйiнipeк  казак 
фольклоры,  казактыц  эн-куйi  туралы  айткан  аса  кунды  пiкipлepi  сол  эpipeктeн  келе  жаткан  достык 
пейшдщ  бастауы  тэpiздi.  «Мiнe,  мeнiц  алдымда  «Казак-KыpFыздаpдыц  мыц  бip  энi»  деген  жинак 
жатыр.  НотаFа  тусipiлгeн  эндер  жинаFы.  Олардыц  аскан  сулу  мелодиялары  -   болашак  дэуipдiц 
Моцарттары  мен  Бeтховeндepi,  Шопeндepi  мен  Мусоpгскийлepi,  Гpигтepi  ушiн  мол  материал  деген 
ол  «Оздер  алтын  казыналы  сандыктыц  устiндe  отыр  екенсвдер»  деген  ол  бiздiц  казактыц  бай 
эдеби ет  туралы»,-  деген  мэлiмeттepi  аркылы  С.Сештов  С.Сeйфуллиннiц,  I.Жансугipовтiц, 
С.Мукановтыц,  F.Мусipeповтiц  М.Горький  улгiсiн  окып,  танып,  ез  шыFаpмалаpына  аркау  eткeнi. 
Сэбит  Муканов  пен  Iлияс  Жансугipовтiц  М.Горькиймен  бipнeшe  рет  жолыкканын,  онымен 
эцгiмeлeсiп, акыл-кецес суpаFанын айта келе,  1933 жылFы бip  кездесуде  М.Гоpькийдiц казак  эдеби ет 
туралы  кызына  суpаFанын  жазады.  Улы  суреткердщ  бай  тэжipибeсiнe  уцiлгeндe  казак  жазушылары 
оныц улгiлepiн каз-калпында кабылдай салушы емес,  eзiнiц шыFаpмашылык баFытын сактай отырып, 
уйрену  устiндe  есуш^  эдебиетте  жаца  сез  айтушы,  жацалык  экeлушi,  баFыт  кepсeтушi  тулFа  боп 
калуында.  Оны  eздepi де  айтады.  С.Сейфуллин:  «1917 жылы жазылFан  «Муслима»  («Жубату»)  деген 
эцгiмeмдe  Гоpькийдiц  романтикалык  эцгiмeлepiнiц  эсepi  куштi  болды»,-  десе,  М.Эуезов  «...М енщ  
epтepeктeгi  «Караш-караш»  повешмнщ  жазылуына  Гоpькийдiц  «Челкашыныц»  зор  эсершщ  болFаны 
кумэнсiз»  деген.  Ал  эйел-ананыц  адамгepшiлiк  касиeтiн  кастерлеу,  ардактау  такыpыбындаFы 
гуманды  сипаты  бар  шыFаpмалаp  сериясын  жазFан  F.Мусipeповтiц  де  осы  дэстурден  тэрбие  алFаны 
баpшаFа аян.
Бiз  орыс  сез  eнepiнiц  казак  жазба  эдебиетшщ  дамуына  зор  ыкпалы  болFанын  жасыра  алмаймыз. 
Бул -  тарихи  шындык.
М.Горький 
мен 
Белинскийден 
баска 
М.Шолоховтыц, 
А.Фадeeвтiц, 
Л.Соболевтыц, 
Д.Фурмановтыц,  Н.Остpовскийдiц  т.б.  поэзия  саласында  В.Маяковскийдщ,  А.Тваpдовскийдiц, 
Д.Бедныйдыц,  Н.Тихоновты  т.б.  орыс 
эдeбиeтшiлepi  мен  кептеген  акындардыц  ыкпалы  да  аз 
болмаFаны бeлгiлi.
----------------------------------------------------------------------
1 1 7
-----------------------------------------------------------------------

Вестник КазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  1(51),  2015 г.
С.Муканов:  «Менщ  «Сырдариямды»  Александр  Александрович  екьуш  кунде  окып  шыгып, 
ауызша да,  жазбаша  да  кеп  багалы  п т р л е р   айтты.  Колжазба  кYЙiнде  болсын,  колына  тиген  керкем 
шыгарманы  тез  оку,  уккан  пiкipiн  адал  айту Горькийден  соц,  Фадеевтщ  бойынан  кебipек табылатын 
касиет  едi.  Одан  жолдастык  адал  акылын  естiмеген  жазушы  аз  болган  жок.  Жазушылардыц 
съездеpiнде, 
пленумдарында, 
мэслихаттарында, 
жиналыстарныда  ол 
эдебиетiмiздiц  улттык 
кадрларымен  кеп  кецесiп,  кеп  сырласатын»,-  дейдь  Сол  кездегi  СССР  Жазушылар  одагына бipнеше 
жыл  бойы  басшылык  еткен  аса  кернект  жазушы  А.Фадеев  туыскан  эдебиеттердщ  есш-еркендеуше 
кеп  кемек  керсетш,  улттык  эдебиеттанудыц  алдында турган  езек т  мэселелеpдiц  тезipек жэне  дурыс 
шешшуше  назар  аударып отырды.  Ол казак эдебиеттщ  ец абзал достарыныц эpi насихатшыларыныц 
бipi  болды  деуге  болады.  А.  Фадеев  казак  эдебиетше  «профессионалдык  улкен  эдебиет  болып, 
БYкiлодактык  эдебиеттщ  дэрежесше  кетеpiлдi  жэне  сол  аркылы  дуние  жYзiлiк  мэнi  бар  эдебиет 
болып отыр» деп алгаш жогары бага берген-дь  1949 жылы Парижде  сейлеген сезiнде  ол М.Эуезовтiц 
«Абайы»  мен  F.Мустафиннiц  «Миллионеpi»  женiнде  оц  п т р   айтып,  ерекше  ыкылас  танытты.  Бул 
дегенiцiз казак эдебиетiнiц дамуындагы зор жетiстiк болатын.
0ткенсiз  болашак  жок,  эдебиет  алыптарыныц  осындай  рухани  байланысы  адамгершшк  пен 
iзгiлiктiц бастауы  болган.  БYгiнгi  кунде  осы  алтын кешр  алынбай, туыскан елдер  арасындагы  мэдени 
байланыс  жалгасып  жатыр.  Казак  елi  элемдегi  турактылык  пен  келюмнщ  орталыгы  болумен  бipге, 
елiмiздi  мекендейтш  халыктардыц  достыгы мен  бауырластыгыныц  алтын ордасына  айналып,  дуние 
жYзiне улп-енеге  кеpсетiп  келе  жаткан ел.  Бул  касиет  ¥ л т   Кешбасшысы Нурсултан  Назарбаевтыц 
халыктардыц езара  достык  байланыстарын  одан  эpi  жетiлдipiп,  ныгайту мiндетiн  максат  еткен 
«Бейбiтшiлiк  жэне  келiсiм  жол  картасы» кабылданганнан  беpi  тыц  каркынга ие  болды.  «ТYpiксой» 
уйымыныц  аткарып жаткан шаралары  негiзiнде  осындай iзгi  шараларды  байкап жYpмiз.  Эдебиет пен 
мэдениет  эр  улттыц  еpекшелiгiн  танытатын  рухани  байлыгы.  ¥лттар  мен  улыстар  арасындагы 
бауырластык пен ынтымактастык -  мэцгшк Yзiлмейтiн достык кепipi.
1.Конрад Н.  Запад и Восток. М.,1972.
2.  Неупокоева  И.  Некоторые  вопросы  изучения  взаимосвязей  и  взаимодействия  национальных 
литератур. М.,1961.
3.С ейт ов С.  Орыс поэзиясы жэне ацын.  «Ц.Э.»,  1976.  29 октябрь
4.Н.  С ицоваМ уза дружбы и  братства.  «Боевого знамия».  1977ж.20 ноябрь,  № 272 (2503).
5.Дуанина Б.  Аударма-мэдени-интеллектуалдыц и гм к .  «Ацицат».  №11.  2008.
ЛИТЕРАТУРНАЯ СВЯЗЬ -  ОТРАЖ ЕНИ Е Д РУ Ж БЫ  НАРОДОВ 
Ж.С. Адилханова -  ст.  преподаватель К азН У  им.  аль-Фараби
Резюме
В  статье  рассматриваются  вопросы  взаимовлияния  между  казахской  литературой  и  литературой 
родственных  народов.  Автор  останавливается  на  образцах  произведений  представителей  различных 
народов,  входивших  в  состав  Советского  Союза.  Наряду  с  этим  он  обращает  внимание  на  имеющий 
место  после  обретения  независимости  Казахстана  в  результате  общественных,  социально­
политических изменений разрыв  культурных  и литературных связей.  В  статье  делается  общий обзор 
истории  духовных  связей  народов  СНГ  и  ведется  речь  о  новых  поисках  в  этом  направлении. 
Взаимосвязь литератур является одним из главных направлений воздействия на сознание  и духовный 
мир  человека  благодаря  искусстве  и  силу  художественной  словесности.  Именно  на  это  делает  упор 
автор данной статьи. Научная статья посвящена истории и теории литературы, литературным связям.
Клю чевые  слова:  жанр,  литературные  связи,  перевод,  культура,  влияние,  направление, 
литература,  поэзия, поиски.
LITERARY CONNECTIONS - REFLECTIO N  OF FRIENDSHIP  OF PEOPLES 
J.S. Adilhanova - senior teacher Kazakh National  University Al-Farabi
Sum m ary
The  problems  o f cooperation  between  Kazakh and other CIS countries  literature  have  been considered in 
the  given  article.  The  author  researched  creative  relationship  between  ex  -  Soviet  Union  literary 
representatives.  Also,  she  emphasizes the  fact, that as a result o f social, political,  economical  changes which
118

Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  1  (51),  2015 ж.
took place  after Kazakhstan had got its  independence,  highly developed cultural  and  literary relations  o f the 
last century have  been  slightly  cut  off.  The  author writes  about the  history  o f spiritual  cooperation  between 
CIS  countries and new researches  in this direction.  One  o f the  directions influencing through the  art o f word, 
its power,  valuable  works the  relation between literatures.  The  article  is  devoted to the theme  o f relationship 
between  literature  history  and theory.
Key  words:  literature,  genre,  relationship,  translation,  independence,  cultural,  direction,  poetry, 
researches
Э О Ж  821512.122.0
АЦЫ Н ТАЦЖАРЫЩ Ш Ы ГА РМ А Ш Ы Л Ы ГЫ Н Ы Ц  ЗЕРТТЕЛ У  ЖАЙ-КУЙ1
Т. Д эу ^ул ы  -  ЦазМемЦызПУ,  педагогика гылымдарыныц магисmрi,  ага оцытушы
Туйшдеме.  Бул макалада Алашшыл акын Тацжарык Жолдыулы шыгармаларыныц зеpттелуi
карастырылган.  Тацжарык  елецдершен  ел  басына  тенген  тагдыр  таукыметi,  акынныц  емip 
жолыныц  аумалы-текпелi  кезендеpi  мен  кытай  ую м ет  билеушiлеpiнiц  казак  халкына  керсеткен 
зорлык-зомбылыгы 
анык  ацгарылады.  Тацжарык  ез  ултын  шексiз  суйген  акын.  Ултыныц 
тэуелсiздiгi,  когамдык мэселелер, адам тагдыры мен бостандыгы жолында еш нэрседен тайынбай, бар 
кажыр, кайратын, жалынды жастыгын сарка жумсаган азаматтык асыл касиеттеpi тiлге тиек етiледi.
Тацжарык  акынныц  кYpделi  емipi  мен  мол  мурасы  аргы  бетте  кептен  беpi  зерттелш,  зеpделенiп 
келедi.  Акын  лирика,  толгау,  мысал  елецдер,  дастан,  елец  - роман,  кисса,  айтыс  елецдерден халкына 
отыз  мыц  жолдай  мура  калдырган.  Осы  туындылары  аркылы  ол  Абайдыц,  Ахмет,  Шэкэpiм, 
Мipжакып,  Магжандардыц  Кытайдагы  казак  бауырлар  арасынан  кектеген  рухани  жалгасы,  салалы 
бутагы  екендiгiн танытты.  Кытайдагы  казактардыц жазба эдебиетiнiц  непзш  каласып,  кеш  бастаган 
аймYЙiз  серкес  болды.  Элеуметтiк,  когамдык,  езге  де  енегелi  жумыстарыныц  нэтижесiнде  олардыц 
бугшп  дамыган  баспасезiнiц,  оку-агартуыныц  да  непзш   калаушылардыц  бipi.  Когам  кайpаткеpi, 
энш^ 
композитор, 
халыктыц  сал-сеpiлiк  дэстYpiн  жалгастырушы, 
мэдениет  пен 
эдебиет 
шаруашылыгын  жандандырган,  елдi  сэулелендipуге,  алга  бастыруга  жан-тэнш  аямаган  жалын 
жYpектi агартушы екендш анык кеpiнедi.
Сонымен  катар,  Казакстандагы  галымдар  мен  жазушылардыц,  енер  адамдары  мен  когам 
кайpаткеpлеpiнiц  акын  Тацжарык Жолдыулыныц  емipi  мен  шыгармашылыгына деген  ыкыласы  мен 
кызыгушылыгы жэне курмет  туралы айтылады.
Тiрек  сездер:  шешен, дшмар,  тайпа,  ру,  алаш,  жас азамат,  акын,  сауатылык, терме,  толгау,  айтыс, 
накыл сездер, ацыз, бэйге, дастан, ащы сатира, уытты мыскыл,  еткip ажуа, суырып салмалык.
Кытайдыц  казipгi  заман  казак  эдебиетiнiц  кернект  екiлдеpiнiц  бipi,  эйгiлi  акын  Тацжарык 
Жолдыулы  1903  жылы  15  наурызда !ле  казак автономиялы облысыныц !ле  аймагы,  Кунес ауданыныц 
Шакпы деп аталатын таулы  ецipiнде дуниеге  келген.  Ауыл  молдасынан  сауат ашкан ол  елецмен ерте 
эуестенедг  Туа  б^кен  таланты  мен  эдебиетке  куштарлыгы  аркасында  акындык  енер  кекжиегiнде 
канат кагады.
Казак  кауымыныц  жай-кYЙiне  кынжылып,  халыкты  ецбекке,  адалдыкка,  беpеке-бipлiкке 
шакырады.  1940  жылдан  1946  жылга  дейiн  кытай  турмесшде  Шыц  Ши  Цайдыц  кинауында  ауыр 
азаптарды бастан кешipедi.  “Турме халГ’ катарлы толгаулары мен елендеpi осы  кезецде емipге келдi.
Шыгыс  Турюстан  уакытша  Yкiметi  1946  жылы  Ypiмжiдегi  Гоминдан  билеушiлеpiмен  келiссез 
журпзгенде,  негiзгi  11  талаптыц  бipi  ретшде  “Гоминдан  тYpмесiндегi  Шыгыс  ТYpкiстан азаматтарын 
босатуын”  сурайды.  Осылайша  журт  катарлы  Тацжарык  акын  да  ауылына  оралады.  Узамай,  ягни 
1947  жылы  маусым  айында  акын  екпе  ауруына  шалдыгады.  Сол  жылы  осы  аурудан  кайтыс  болады. 
Журт арасында “Абактыдан шыгарда акынга екпе тубеpкулезiнiц вирусын егш жiбеpген” деген де сез 
бар.  Калай дегенде де  екпе ауруына шалдыгуына тYpменiц эсеpi болгандыгы анык.
Тацжарык  ешмшщ  елге  танылып,  асыл  мурасыныц  туган  эдебиет  айдынына  кеш  те  болса таудан 
аккан  тасбулактай  арындап  келiп  косылып  жатканы  эрине,  куантарлык  жагдай.  Дегенмен  шыгыс 
Турюстанда туылып,  эдiлет Yшiн  курес  жолында актык демi  сонда токтаган  акиык  акынныц  арманы 
аскак,  алга  койган  максаты  оданда  биiк  едi.Тацжаpыктанудыц  тэуелаз  Казакстандагы  казipгi  жай- 
кYЙi,  зерттелу  жагдайы  калай?  Тацжарыктанудыц  Шыгыс  турюстандагы  зеpтелуi  ез  алдына  белек
119

Вестник КазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  1(51),  2015 г.
эцпме.  Тацжарых есiмi Казахстанга хашаннан берi белгiлi, шыгармаларыныц мунда насихатталуымен 
гылыми  тургыдан  зерттелiп-зерделенуi  хандай  децгейде,  хандай  игi  iстер  iстелiп  жатыр,  мше,  сол 
тургысында болмах.
Жыр  дYлдiлi,  Алашшыл  ахын  Тацжарыхтыц  заманныц  езгеруi  мен  хазахха  тэцiр  берген 
тэуелшздштщ  архасында  2003  жылы,  ел  басы  Нурсултан  Назарбаевтыц  нусхауы  мен  Алматыда  100 
жылдых  мерей  тойы,  ДYние  жYзi  Казахтары  хауымдастыгыныц  сол  кездеп  бiрiншi  орынбасары, 
хогам  хайраткерi  Калдарбек  Найманбаевтыц  бастамасымен  дабыралы  атап  етшген  едi.  2013  жылы 
ахын  туылганыныц  110  жылдыгына  орай,  ел  ордасы  Астана  халасындагы  iргелi  жогары  оху  орыны 
Л.Н.Гумилев  атындагы  Еуразия  улттых  университетнде,  «Алаш»  мэдениет  жэне  рухани  даму 
институты  «Жас  азамат»  хогамдых  уйымыныц  уйытхы  болумен  «Алаш  идеясы  жэне  Тацжарых 
Жолдыулы  мурасы»  атты  халхаралых  Fылыми-тэжiрибелiк  конференция  етiп,  ахын  шыгармаларына 
гылыми тургыдан талдау жасалып, кезхарас бiлдiрiлдi.
Белгiлi  халамгер,  хазахтыц  ардахты  улдарыныц  бiрi,  Тацжарыхтанушы  мархум  Оразанбай 
Егеубаевтыц  2003  жылы  «Керкем»  баспасынан  шыххан,  «Тацжарых тагылымы»  атты  ецбегшде,  «Ол 
кездегi  Кецестер  одагыныц  Казахстан  республикасына,  Кытайдыц  Шапшал  О бе  автономиялы 
обылысыныц  батысындагы  Калжат  шекарасынан,  Тацжарых  1923  жылдыц  басы  -   хацтар  айында 
Кецес  одагына  хашып  етедi.  Ол  Нарынхол  ецiрiндегi  нагашыларын  паналап,  сол  жердегi  мектепте 
жацаша  санада  Yш  жыл  охиды.  Орыс  тшш  мецгередi.  Кадамы  жеткен  жерлердi  аралап,  игi 
жахсыларды  жагаттайды.  Олармен  сухбаттас  болады.  Эсiресе  Ыбырай  Алтынсарин, 
Абай 
Кунанбаев  мураларына  ерекше  зешн  хояды.  Шэкарiм  Кудайбердiулы,  Элихан  Бекейханов, 
Ахмет 
Байтурсынов,  Мiржахып  Дулатов,  Магжан  Жумабаев  секiлдi  алдыцгы  хатарлы  хазах  зиялыларыныц 
ел-журтыныц  терезесiн,  дамыган  мэдениетп  елдер  хатарына  тецестiру  жолында  ютеп  журген, 
жанхиярлыгымен жазган шыгармаларын жас кеюрегше терец уялатады» дейдi[2, 228 бет].
Орекецнщ бYл  айтхандарын ахынныц мына елец жолдары толых дэлелдей алады.
Ахымет, Абай,  Эсет, Мiржахыптар,
Жетпейдi оган жисац мыц баланы.
Шэкэрiм,  Эрiппенен Мурын Омар,
Кембеге олар шапса тыц барады.
Эйелден кеше  Сара, бYгiн Дина,
Сезбенен басхан талай ул баланы.
Сезшщ эрбiрiнiц заты белек,
Ойласац мига салып ылганады.
Сездерi басха ахынныц маган мэлiм,
Курт салган шайдай ерш былганады.
Бэрiнде Абай сезi басып тYсер ,
Бiр парша шеттен алып хырнаганы  [1,  174 бет].
Тацжарых  Кецес  одагынан  1925  жылдыц  соцын  ала  хараша  айында,  барганда  мiнiп  еткен 
Бэйгекекпен ^ н е с т е и   елiне  хайтып келедi.  Мiне,  бул Тацжарых ешмшщ ата журтха алгаш  танылуы. 
Оган куэ кYнi  бYгiнге дейiн ел назарынан умытылмаган «Тацжарыхпен Койдымныц айтысы».
1955-1956  жылдан  бастап  хазахстанныц  халых  эртiсi,  журт  ж ^ егш ен   терец  орын  алган  эншi 
Дэнеш  Рахышулыныц тамылжыган эуенiмен Тацжарыхтыц «Елмен амандасу»,  «Елге  сэлем» хатарлы 
эн-толгаулары  «Шалхар»  радиосыныц алтын хорына жазылып,  жалпах журтты  эуе  толхыны  архылы 
сусындатады.
Кецестер  одагыныц  халых  жазушысы  Сэбит  Мухановтыц,  1959  жылы  Алматы  «Казах  мемлекет 
баспасынан» шыххан,  «Алыптардыц адымдары» атты Кытайга сапар естелшнде:  «Халых бостандыгы 
Yшiн  курескен  адамдардан  холына  тYCкен  кiсiге  Шыц  Ши  Цай  бандыларыныц  хандай  азап 
керсеткенше  Шыцжац  ахыны  Тацжарых  Жолдыулыныц  темендеп  елендерi  куэ»  -   деп,  ахынныц 
« Т ^ м е  халы»  толгуыныц  300  жол  елещн  енгiзiп,  соцында  былай  дейдк  «Бул  елецге  ешбiр 
каментаридiц кереп жох.  Бундай хайуандых азапха тек  фашизмнщ гана азабы тецдесе  алады.  Сондай 
азаптан  эрец  хутылган  Тацжарых  абахтыдан  босаганнан  кейiн,  1947  жылы  38  жасында  еледi»  -  деп 
сезш  тужырымдайды  Сэбец  [3,  227-233  бет].  Аныгында Тацжарых  1947  жылы  44  жасында ДYниеден 
етедi.
120

Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  1  (51),  2015 ж.
1974  жылы  Тацжарыктыц  куйеу  баласы,  акын,  жазушы  Букара  Тышканбаев  «Арман  тау»  атты 
Тацжарык  шыFаpмалаpыныц  шаFын  жинаFын  шыFаpды.  Онда  кeйбip  eлeцдepi  кeцeстiк  саясаттыц 
ыкпалынан кыскарып, кeйбipi  eндeлiп барып жарыкка шы^ады.  Бул тэсiлдiц пайдалы жаFы Тацжарык 
шы^армалары  кыскарса  да  журт  назарына  усынылды.  Ал,  зиянды  жаFы  акын  шы^армасына  улкен 
киянат жасалFаны.
1976  жылы  тарихшы,  сыншы,  енер  танушы  ЭлiмFазы  Дэулетханулы  Шымкeнrreгi  институтты 
тамамдарда  Тацжарык  шыFаpмашылыFы  жайлы  диплом  коpFап,  кeйiн  эpi  карай  кандидаттык 
диссертация  жазуFа  ниет  eтiп,  Мэскeудeгi  дуние  жузi  эдeбиeтi  тарихы  бeлiмiнiц  бастаны  Зоя 
Кедринадан  колдау  тапканымен,  АлматыдаFы  Fылым  академиясыныц  сол  кeздeгi  басшылары  оц 
кабак танытпайды.  Айткан уэждары:  Бipiншiдeн Жамбыл тануFа жаткызайык десек  Тацжарык жазба 
акын.  Екшшщен  ерте  заман  эдебиетше  кeлмeйдi,  Тацжарык  таяу  жылдаpдаFы  акын.  Yшiншiдeн  бул 
такырып  Ресей  мен  Кытай  аpасындаFы  даулы  мэселе  деп,  жeтeкшi  болуFа  ешюм  батылдык  етпеген. 
Сонымен бул жумыс аяксыз калFан.  Кeйiн бул ецбеп кыскартылып 2003  жылы  «Тацжарык таFлымы» 
атты жинакта жэне 2004 жылы «Абай» журналында басылды.
1990  жылы  «Алатау»  телеарнасынан  туцFыш  рет  ЭлiмFазы  Дэулетханулыныц  автоpлыFымeн 
«Тацжарык туралы  сез» деген бip  саFаrrык телехабар уйымдастырылып,  хабаpFа Кабдеш Жумадшов, 
Тiлeужан  Сакалов,  Нуркасым  Казыбектер  катысып,  Тацжарык  eмipi  мен  шыFаpмашылыFы  жайлы 
сез-сухбаттар  курып,  ой  бeлiстi.  Еpкiн  Кужманов  «Турме  халi»,  «Елмен  амандасу»  сиякты  жыр- 
толFаулаpын орындады.
Казакстан  тэуeлсiздiгiнiц  алды-артында  Казакстанныц  халык  жазушысы  Кабдеш  Жумадшов 
«Казак эдeбиeтi» катарлы  басылымдаpFа «Тацжарык шы^армаларын насихаттау,  КажыкумаpFа араша 
тусу» турасында эркашан журт назарын аударарлык бipнeшe макалалар жариялап кeлeдi.
Кабдеш  Жумэдшовтыц  2005  жылы  «Казыкурт»  баспасынан  жарыкка  шыккан  12  томдык 
шы^армалар  жинаFыныц  «Калыц  eлiм  казаFым»  атты  12  томында,  1993  жылы  жазFан  «Тацжарык 
таFылымы»  атты  макаласын  корытындылай  келе:  «Тацжарык  акынныц  тэуeлсiз  казак  журтымен 
кауышар кeзeцi eндi басталды.  0мip бойы  арман болFан азаттыкты  ез кeздepiмeн кермесе де, соны бip 
табан  жакындату  жолында  басын  берген  каhаpмандаp  эркашан  eсiмiздe.  Бiз  eндi  будан  былай  казак 
аспанындаFы  «Абай планетасын» айналатын шок жулдыздар арасынан тац жулдызы -  Тацжарыктыда 
айкын ажырататын боламыз»,  - деп нык сeнiммeн айтады 
[4, 413  бет].
Сондай-ак,  осы  жинактаFы  «ШыцжандаFы  казак  зиялылары»  атты  макаласында:«1938-1940  жыл 
аpалыFында  eзiн  Сталиннiц  шэкipтi  санайтын  Шыц  Шы  Цай  укiмeтi  эр  улт  екшдершен  алпыс  мыц 
адамныц  басын  жоЙFан  екен.  Бул  орайда,  сол  жылдары  Ypiмжi  туpмeсiндe  зиялы  кауыммен  жeтi 
жылдай  бipгe  жатып,  атылып-шабылFандаpды  ез  кeзiмeн  керген,  турмеден  тipi  шыкканымен,  арада 
жарым  жыл  етпей  кайтыс  болFан  Тацжарык  акынныц  «Абакты»  дастанынан  узiндi  кeлтipe  отырып, 
Тацжарык  акын  турмеде  азаппен  елтршген  ец  бeдeлдi  адамдарды  санамалап,  келер  урпакка  елмес 
есиет  калдырады.  Жалпы  турме  такырыбын,  ондаFы  кинау  мен  азапты  казакка тацжарыктай  жepiнe 
жетюзе жыpлаFан акын жок.  Оныц «Абакты» дастанын -  жай эдеби шыпарма емес,  тарихи кужат деп 
кабылдауымыз керек» - дeйдi  [4,186бет].
Нарынкол  eцipiнiц  тулeгi,  акын  эpi  ауыз  эдебиетпц  жанашыры  Тiлeужан  Сакалов  Казак  улттык 
университеттщ  журналистика  факультетш  б т р е р д е   Тацжарык  шыFаpмашылыFынан  диплом 
KоpFаFан.  Кешн кандидаттык коpFауFа такырып eтiп алып,  акыры  сэтсiз  аяктаFан,  коpFауFа мумюндш 
болмаFан.  2014  жылы  «Мерей»  баспасынан шыккан  Тшеужан  Сакалов  шыFаpмалаpы  атты жинаFына 
eнгiзiлдi  [5,79 бет].
Казакстан  тэуелшздш  алFаннан  кeйiн  Тацжарык  шыFаpмасыныц  насихатталуына  шынында  мол 
мумкiндiк туды.
1999  жылы  КытайдаFы  бipiншi  дэpeжeлi  эpтiс,  Тацжарык  жыp-толFаулаpын  насихаттаушы, 
Кытайда  Тацжарык  жыp-толFаулаpынан  4  дыбыс  (audio)  таспасын  шыFаpFан  эншi,  актер  Токтабай 
Элiмкулулыныц  КазакстанFа  келу  орайында,  акын,  энш^  сазгер,  актер  маркум  Ермурат 
Зeйiпханулыныц жeтeкшiлiгiмeн  куйшi-сазгep  Секен  Турысбекулыныц  Саз  отауында  «Тацжарыктыц 
жыp-толFауы»  атты  эдеби-сазды  кеш  erri.  Кeштi  белгш   сатирик  Кажытай  Iлиясов  жуpгiздi.  Кешке 
Дуниeжузi  казактар  кауымдастыFыныц  бipiншi  орынбасары  Калдарбек  Найманбаев  катысып 
куттыктады,  жазушы  Туpсынэлi  Рыскелдиев  баяндама  жасады,  Сара  Тацжарыккызы  экeсi  жайлы 
eстeлiктep  айтты.  Токтабай  Элiмкулулы Тацжарыктыц «Турме халЬ>,  «Елмен амандасу»,  «Шынтiлeк» 
-------------------------------------------------------------------
1 2 1
--------------------------------------------------------------------

Вестник КазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  1(51),  2015 г.
т.б.  толгауларын  орындаса,  Ермурат  Зешпханулы  ез  эш  -   «Тацжарыкты»  шыркады.  Осы  макаланыц 
авторы  да  Тацжарыктыц  «Кос  жецге»,  «Бескеpiк  кыз»  катарлы  эндерш  шыркап,  кеш  салтанатын 
асыруга куш косты.
Тэуелсiздiк  тацы  атысымен  ата  журтка  алгашкы  кештi  бастаган  белгш   жазушы  Жаксылык 
Сэмитулы  2000  жылы  Дуние  жYзi  казактарыныц  кауымдастыгынан  жарыкка  шыккан  «Кытайдагы 
казактар»  атты  ецбегшде  Тацжарык  Жолдыулыныц  емipiмен  шыгармашылыгына  токтала  келiп: 
«Акын  Тацжарык  Жолдыулы  тек  жазба  акын  гана  емес,  айтыстарга  да  тускен  суырыпсалма,  текпе 
акын.  Оныц  аты  тек  Шыцжацда  гана  емес,  Казакстан  окырмандарынада  эбден  таныс»  дейдi  [6,  200 
бет].
Тацжарык  шыгармасыныц  терецдей  насихатталуы  профессор,жазушы  Оразанбай  Егеубаев  елге 
оралганнан  кешн  шындап  колга  алынды.  Орекец  жарты  гумырын  арнап,  Тацжарык  емipi  мен 
шыгармашылыгы  жайлы  жиган-теpгенiн  акынныц  100  жылдык  мерей  тойы  карсацында,  2002  жылы 
«Елорда»  баспасынан  2  томдык  «Тацжарык  шыгармаларыныц  толык  жинагы»  атты  ецбектщ,  2003 
жылы  «Тацжарык таглымы» атты гылыми жинактыц шыгуына аянбай тер тектi.
Аталган  жинак  Дуние  жYзi  казактары  кауымдастыгы  терагасыныц  бipiншi  орынбасары, 
казакстанныц  ецбек  сiцipген  кайpаткеpi  Калдарбек  Найманбаевтыц  алгы  сезiмен  басталып, 
«Зерттеулер  зеpдесi»  атты  белiмiнде  Нурлан  Оразалин,  Зейнолла  Кабдолов,  Турсынбек  Кэюшев, 
Сеpiк  Негимов,  Кабдеш  ЖYмэдiлов,  Оразакын  Аскар,  Нэбижан  Мухаметханулы,  ЭлiмFазы 
Дэулетханулы  катарлы  жиырмага  жуык  Казакстанга  танымал  эдебиетшi,  галымдардыц  Тацжарык 
шыгармашылыгы  туралы  зерттеу  макалалары  енгiзiлген.  Бул  Тацжарык  шыгармаларын  гылыми 
тургыдан  зерттеу  аясындагы  бурын  -   соцды  болмаган  ерекше  кубылыс  болды.  Тойдыц  нYктесi 
Алматы облысы  Кеген ауданында койылды.  Кеген халкы той конактарын акынныц  «Жайлаган калыц 
Албан  Каркараны,  Кайда  барсам  жиен  деп  карсы  алады»  деген  елец  жолымен  карсы  алды.  Осы 
орайда  «Тацжарык  пен  Койдымныц  айтысы»Турсынбай  Дэуiтулы  мен  Нургул  Алгожаеваныц 
орындауында ун-таспага (audio) жазылып таратылды.
2003  жылы Казак мемлекетпк кыздар  педагогикалык институтыныц Казак эдебиетi кафедрасыныц 
мецгерушю,  филология гылымдарыныц докторы,  профессор  Болатжан  Эбiлкасымовтыц колдауымен 
факультет сабак жоспарына  "Шетелдегi  казак эдебиетi"  атты  пэн  енпзшген едi.  Бул  пэн  куш  бугшге 
дейiн  жалгасып  келедi.  Казipге  дейiн  Эсет  Найманбаев,  Акыт  Yлiмжiулы,  Кедек  Маралбайулы, 
Тацжарык Жолдыулы шыгармаларынан 4 диплом коргалып, бipнеше  курстык жумыстар жазылды.
Кеpнектi  жазушы,  халыкаралык  «Алаш»  сыйлыгыныц  лауреаты,  мэдениет кайраткер^  филология 
гылымдарыныц  кандидаты,  доцент  Турлыбек  Мэмесейiтовыц  1990  жылы  казак  эдеби ет  газетнде 
жарык  керген  «Тацжарыкпен  Койдым»  атты  макаласы,  журт  арасында  жаксы  ацыс  козгаумен  катар, 
Тацжарыктыц  90  жылдыгыныц  Казакстанда,  ягни  Алматы  облысы  «Какпак»  елдi  мекенiнде  атап 
етiлуiне  ез септшн тигiздi.  Он неше жыл бойы Тацжарыктыц емipi  мен шыгармашылыгын ез таным- 
талгамына  сай  зерттеп,  2013  жылы  15  наурызда,  Казактан  жазушылар  одагында,  акынныц  туганына 
110 жыл толуына орай «Тацжарык» атты ею томдык романын калыц окырман кауыммен жYЗдестipдi.
Осыган  жалгас  Жазушы  Туpсынэлi  Рыскелдиев  пен  журналистер  одагыныц  м уш ес  Мухан 
Мамытканулыныц  тiкелей  араласуымен  2013  жылы  30  сэуip  кYнi,  Алматы  каласындагы  жазушылар 
одагында  «Алыстан  алтын  сэуле  бip  кYлiмдеp»  атты  Тацжарык  Жолдыулыныц  110  жылдыгына 
арналган  эдеби  сазды  кеш  еттi.  Кеш  акын Улыкбек  Есдэулеттiц  кipiспе  сезiмен  ашылып,  Тацжарык 
акынныц  эндеpi  орындалумен  катар,  казак  мемлекетпк  кыздар  педагогикалык  университетшщ 
студенттеpi  акынныц  «Iле  сипаты»  атты  шыгармасын  мэнерлеп  окып,  керермен  кептщ  ыстык 
ыкыласына белендi.
Эсемгазы  Капанулыныц  pежиссepлыFымен  «Тацжарык»  атты  «40  минуттык»  деpектi  фильм 
тYсipiлдi.
Тацжарык  шыгармашылыгын  бала  жасынан  естiп-бiлiп,  ер  жеткен,  филология  гылымдарыныц 
докторы,  профессор  Дукен  Мэсiмханулы  езiнiц  кандидаттык  диссертациясында  Тацжарык  акын 
шыгармашылыгыныц  гылыми  айналымга  тусуше  езiндiк  Yлесiн  косты.  2001  жылы  «Елорда» 
баспасынан  шыккан  «Сарап»  атты  эдеби  зерттеулер  мен  материалдар  жинагына  «Ацсаган 
Тацжарыктыц атты тацы» деген такырыптагы гылыми макаласын енгiзген[7,  190бет].
«Шетелдегi  казак  эдебиетi»  деген  пэн  бугшге  деш нп  мэлiметтеpге  караганда  2003  жылдан  беpi 
Казак  мемлекеттiк  кыздар  педагогикалык  университетнде,  2013  жылдан  бастап  Л.Н.  Гумилев 
------------------------------------------------------------------- 
1 2 2
-------------------------------------------------------------------

Абай атындагы Каз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  1  (51),  2015 ж.
атындагы  Еуразия улттых университетшде,  бiрнеше  жылдан берi  Караганды  улттых университетшде 
охытылып  жатханы  белгiлi.  Тацжарых  ахын  шыгармаларыныц  басха  да  оху  орындарында  арнайы 
курс  пэнi  ретнде  енгiзiлiп охытылса,Тацжарых ахын  ацсаган  «Алаш»  идеясы,тэуелшз  елдiц келешек 
урпах санасына ез нэрiн берiп,  поэзиядагы  езше тэн жасампаздых хырлары айшыхтала туспек.
Тацжарыхтануда  хытайда болсын,  кецестер  одагында  болсын  демократ,  тецкерiсшiлдеген  сияхты 
сыцаржах  пiкiрмен  кезхарас  халыптасып  халган.  Эрелi  жагын  айтудан  герi,  рулых  жагы  басымдау 
тYсiп  жатты.  Будан  утылмасах,  утарымыз  шамалы.  Тацжарых  рулых  децгейден  элдехашан  биiктеп 
улттых, элемдiк децгейге кетершген ахын екенiн ацгара бiлгенiмiз жен.
БYгiнге  дейiн  Тацжарых  есiмi  жазушы  Турсынэлi  Рыскелдиевтiц  ыхпалымен  Алматы  облысы 
Карасай  ауданы,  Yлкен  алатау  ауылдых  экiмшiлiгiнiц  шешiмiмен  2012  жылы  «Баганашыл-2»  елдi 
мекенiнде  бiр  кешеге,  Алматы  облысы  «Нура»  елдi  мекешнде,  белгiлi  ахын  эрi  аудандых 
мэслихаттыц 
депутаты 
ЭбдiFани 
Пэзшжанулыныц 
кYш 
салуымен 
бiр 
кешеге, 
Мухан 
Мамытханулыныц  2009  жылдан  берi  хайта-хайта  етiнiш  жазып  хузауыныц  архасында,  Астана 
халалых  мэдениет  мекемес  мен  тiлдердi  дамыту  жэне  ономастика  белiмi,  Астана  iргесiндегi 
«Кектал»  елдi  мекенiндегi  бiр  кешеге  берiлдi.  Сондай-ах,  ахын  шыгармаларын  тыцгылыхты  зерттеу 
Yшiн  «Халхаралых  «Тацжарых»  хогамдых  хоры»  хурылды.  Мiне  бул  егемендi  елiмiздiц  Алашшыл 
ахын Тацжарых Жолдыулына, Алаш рухына деген зор  хурмет деп бiлемiз.
1. 
Жолдыулы  Т.  Шыгармаларыныц толыц жинагы.  I  том.  - Астана: Елорда,  2001.  424 бет  +  0.5 
жапсырма.
2. 
Тацжарыц тагылымы: Курастырган О.  Егеубаев.  -  Алматы:  «Керкем»,  2003.  -  392 бет.
3. 
Муханов С. Алыптардыц адымы.  Казац мемлекует баспасы, Алматы.  1959.  -  362 бет.
4. 
ЖYмэдiлов  К-  Он  ет  томдыц  шыгармалар  жинагы.  -  Алматы:  «Казыцурт»  ,  2005.  Т.  12.  -  
600 бет.
5. 
Сацалов Т.  Шыгармалары.  -  Алматы:  «Мерей» баспасы,  2014,  - 336 б.
6. 
Сэмитулы Ж.Кытайдагы цазацтар.  -  Алматы: ДYние ЖYзi цазацтары цауымдастыгы,  2000.
-  312 бет.
7. 
М эамхан Д.  Сарап.  Эдеби-зерттеу мацалаларыныц  жинагы.  - Астана:  Елорда,  2001.  -   240 
бет.
ВО ПРО СЫ  ИССЛЕДОВАНИЯ ТВОРЧЕСТВА ТАНЖ АРЫ К Ж О ЛДЫ УЛ Ы
Т. Даутулы -  КазГосЖенПУ,  магистр педагогических наук,  ст.  преподаватель
Резюме
В  этой  статье  рассматривается  вопросы  исследования  творчества  Алашского  поэта  Танжарык 
Жолдыулы.  В  его  стихотворениях ярко  выражено  и  воспето  тяжелая  учесть  народа,  нелегкая  судьба 
самого поэта и тернистый путь казахского народа проживающие на чужбине.
Танжарык  -   поэт  безмерно  любящий  свой  народ,  свою  Родину.  За  свою  короткую  жизнь  он 
боролся  за  свободу  родного  народа,  за  судьбы  людей  угнетенные  властью  и  не  щадил  ни  себя,  ни 
других за достижения справедливости.
Тяжелая  судьба,  яркий  жизненный  путь  и  многообразное  поэтическре  наследие  Танжарык 
Жолдыулы давно и глубоко исследуется зарубежом.  Его творческое наследие состоящиеся из лирики, 
басни,  поэмы-дастаны,  романов-стихов,  хиссы  и  айтысов  насчитывается  около  тридцати  тысячь 
строк. 
Поэтическая  сила  и  художественные  краски  его  произведений  доказывает  неодинарный 
талант  поэта  как  наследника  и  преемника  великих  пэтов-мыслителей  таких,  как  Абай,  Ахмет, 
Шакарим,  Миржакип  и  Магжан.  Он  один  из  основоположников  и  лидеров  письменной  литературы 
казахов  в  Китае.  Сегодняшнее  достижение  в  области  просвещения,  публицистики  и  издательского 
дело  казахов  проживающих  в  КНР,  это  прямой  результат  общественной  и  культурной  деятельности 
поэта-просветителя.  Весь  его  жизненный  путь,  творческое  наследие  и  общественное  деяние  -   это 
показатель  его  устойчивого  гражданского  принципа,  как  поэта пламенным  сердцем  горячо  любящий 
все что  связано с родным народом.
А  также,  в  статье  анализируется  исследовательские  труды  Казахстанских  писателей  и  ученых 
литературоведов посвященные жизни и творчеству Т.Жолдыулы.
123

Вестник КазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  1(51),  2015 г.
Клю чевые  слова:  оратор,  род,  алаш,  молодой  гражданин,  поэт,  просвещение,  терме,  толгау, 
айтыс, слова назидания, легенда,  байга, дастан, острая сатира, юмор, ирония,  импровизатор.
RESEARCH QUESTIONS CREATIVITY TANZHARYK ZHOLDYULY 
T.  Dauytuly -  Kazakh State  Teacher Training  University senior teacher,  magister o f  philological science
Sum m ary
In  this  article  discern  an  explorations  questions  in  work  o f Alash’s  poet  Tanzharyk  Zholdyuly.  In  his 
poems clearly verbalize his difficult fortune and fate, hard life o f Kazakhs who live in another country.
Tanzharyk -   is  a poet who  loves his  folk,  his  motherland.  He  lived very  short life  but when he  was  alive 
he  always fought behalf independent for his motherland, for the  fortune people, and never spared himself.
Difficult  fortune,  hard  life  and  multiform  poetic  heritage  o f  Tanzharyk  already  yore  explore  by  the 
historians  his  poetic  heritage  verse,  aitys.  He  was  a  man  who  possessed  with  unusual  talent.  He  was 
successor  o f Abai,  Ahmet,  Mirzhakyp,  Magzhan.  He  is  one  o f the  chapters  o f literature  which  writes  by 
kzakhs who  live  in  China.  So in the  article  analyzes investigative works  o f Kazakh writers and scientists who 
research Tanzharyk works  and life.
Key  words:  orator,  spellbinder,  gender,  Alash,  young  citizen,  poet,  term,  tolgau,  aitys,  enlightenment, 
legend, baiga, dastan, humor,  satire, improvisator.
Э О Ж  82-95
Р .Н ¥Р ГА Л И  ЗЕРТТЕУЛЕР1НДЕГ1  ЭПИКАЛЬЩ  ТРАГЕДИЯ М ЭСЕЛЕЛЕР1
Р.И. Дуйсенбаева -  эл-Фараби атындагы цазац улттыц университеттщ ага оцытушысы 
Алматы,  Цазацстан,  Email:  raihan-kz@mail.ru
Ацдатпа.  Макалада  кернект  Fалым  Р.НуpFалидыц  казак  дpаматуpгиясындаFы  трагедия  жанрына, 
оныц  iшiндe  эпикалык  тpагeдияFа  жан-жакты  жанрлык  туpFыдан  сипаттама  берш,  улттык 
ерекшелштерше  токталFаны  туралы  баяндалады.  МуpаFат  материалдарын  сейлеткен  Fалымныц 
туындыныц  бipнeшe  нускасына  жасаFан  талдаулары  керсетшедь  Эпикалык  трагедиялардыц  ш ю  
сырын,  керкемдш  iздeнiстepiн,  шеберлш  калыптасу  жолдарын  дэлелдеп  керсеткеш  жайында  накты 
дэлелдер  келтршедь  Fалымныц  тек  трагедияныц табиFаты  емес,  оны  сол  заман  шындыFымeн,  оныц 
сахналану  жайы 
мен  театр 
тарихымен, 
даму 
кезещмен, 
кeпшiлiктiц  пiкipiмeн  бipлiктe 
каpастыpылFаны  баяндалады.  Зeprreудeгi  текстологиялык  жумыс,  мэтшдш  салыстырулар  сиякты 
тэсiлдepдiц  молдыFы  ашылады.  Fалым  драма  eнepiн  трагедия,  драма,  комедия  деп  Fана  жштемей, 
трагедияныц  езш  эпикалык,  адамгершшк-турмыстык,  тарихи,  комедияны  сатиралык,  лирикалык, 
драманы каhаpмандык, саяси-элеуметпк, Fумыpнамалык, казipгi деп алып  байыптылыкпен талдайды. 
Макалада эпикалык трагедия жайындаFы тужырымдары каpастыpылFан.
Кiлт  сездер:  казак  драматургиясы,  трагедия  жанры,  бipнeшe  нускалар,  театр  тарихы, 
текстологиялык жумыс.
ХХ  Fасыpдыц  60-шы  жылдары  жалындаFан  жас  Fалым  Р.НуpFали  eзiнiц  жацашыл  Fылыми 
зepттeушiлiк  баFытымeн  эдебиеттану  Fылымына  кeлiп  косылды.  Fалым  казак  дpаматуpгиясындаFы 
трагедия,  комедия,  драма  жанрларыныц  улттык  epeкшeлiктepiн,  дуниeжузiлiк  эдеби  дамуFа 
косылатын  бeлгiлepiн  кеп  жылдар  бойы  аса  б1р  укыптылыкпен  зерделедь  Оныц  аЙFаFы  peтiндe 
«Трагедия  табиFаты»  (1968),  «Талант  таFдыpы»  (1969),  «Куретамыр»  (1979), 
«0нер  алды  -   кызыл 
тiл» 
(1974), 
«0нepдiц 
эстетикалык  нысанасы» 
(1979), 
«Драма  поэтикасы» 
(1982) 
атты 
монографияларын  айтуFа  болады..  Эдебиет  элeмi  жeнiндe  epeлi  ой,  орныкты  п т р   айтып,  казак 
эдебиеттану  Fылымы  мен  эдеби ет  сынында  eзiндiк  сара  жол  салFан  Р.НуpFалидыц  «Айдын.  Казак 
драматургиясыныц  жанр  жуйeсi»  атты  монографиясы  казак  драматургиясыныц  табиFатын,  жанрлык 
жуйeсiн  жан-жакты саралап зерттеген бipeгeй ецбек болды.
Ецбек  жайында  Ресей  Fалымы  Л.Ф.Люлява:  «Фантастические  элементы  в  драматургии  Ауезова, 
Кеменгерова, Шанина займствовали из  народного эпоса.  Но  «использование  эпический традиции в ее 
первозданном  виде  чаще  всего  не  приводит  к  удачи  в  реалистической  литературе.  Многие  стреоп- 
типы  фольклора  угасающие  в  народном  сознании,  могут  отрицательно  оказаться  на  формировании
124

Абай атындагы Каз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  1  (51),  2015 ж.
жанров  прозы  и драматургии.  Это  относиться  к  принципам  типизации  обобщения,  развитие  сюжета, 
композиции  обрисовки  образов»,-  деп  [1,  138]  жазса,  академик  М.  Каратаев:  «Исследование 
Р.Нургалиева  посвящено  проблемам  казахской  драматургии.  Хронологически  распологая  материал 
автор  поставил  перед  собой  задачу:  раскрыть  истоки,  проследить  структурное  обогащение, 

жүктеу/скачать 6,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: