Ғылым ретіндегі Қазақстан тарихының мақсат, міндеттері және оны зерттеудің өзектілігі
– 1868 жж. «Уақытша ереже» енгізілуіне қарсы Орал, Торғай және Маңғыстаудағы қазақ-ң көтеріл-ң барысы ж/е нәт-сі
жүктеу/скачать 491,12 Kb.
|
тарих
| 82. 1867 – 1868 жж. «Уақытша ереже» енгізілуіне қарсы Орал, Торғай және Маңғыстаудағы қазақ-ң көтеріл-ң барысы ж/е нәт-сі.1. Торғай ж/е Орал облыс-дағы көтер-р. Қазақ-р патша өкіметі-ң реформа-ына ашықтан-ашық күшті наразылық білдірді. Үкіметке қарсы көтеріліс жасайтын жағдай пісіп-жетіліп келе жатты. Көтеріліс күтпеген жерден стихиялы түрде бұрқ ете қалып, 1868 ж-ң желтоқсан-н 1869 ж-ң қазан айына дейін созылды.Ол отаршылдыққа қарсы айқын сипат алды. Олар басқару-ң жаңа ереже-ін енгізуге, елді Ресей шенеуніктері-ң басқаруына ашықтан-ашық қарсы болды. ежелгі ескі тәртіпке қайтып оралуды талап етті. Ашу қысып зығырданы қайнаған елді жуасыту үшін патша үкіметі бұрынғы ел билеген Б. Айшуақұлы, М. Баймахамбетұлы, А. Сейдалыұлы сияқты сұлтан-ды салып көрді. Бірақ халық олар-ң сөзіне құлақ қоймады. Қайта олар-ң өзін елдің көзінше масқара етті. Енді үкімет билігі мұсылман-ң Уфа губерниясындағы діни басшылығына қолқа салды. Бірақ оларды да тыңдаған ешкім болған жоқ. Халық ар-да енгізіліп жатқан жаңа тәртіп қазақ-ды христиан дініне кіргізіп, шетінен шоқындыруға, армия қатарына алуға, сондай-ақ алым-салық түр-ін еселеп арттыра түсуге алып барады екен деген қауесет қаптап кетті. Әуелі Орал облыс-да басталған толқу бірте-бірте көршілес Торғай обл-н да қамтыды. Қазақ-ң 600-700 адамнан тұратын жасақ-ы ауыл-ауылды аралап, патша үкіметінің әкімшілігіне бағынбауға, басқару-ң жаңа тәртібінен бас тартуға шақырды. Қазақ-ды бейбіт жолмен тыныштандыру-ң сәті түспеді, ол ешқандай нәтиже бермеді. Мамыр айында Жайық бой-ғы қазақ даласына жазалаушы әскери отряд-р жіберілді. Олар-ң құрамында жалпы саны 1700 солдат, бірқатар зеңбірек болды. әскери қақтығыс болып, қан төгілетін кез келді.1868ж 6 мамырда қазақ-р Жамансай деген жерде фон Штампель-ң құрамында 200 солдаты бар жаяу әскер ротасына шаб жасады. 20 мыңға жуық қазақ оларды, яғни жазалаушы отрядты 7 күн бойы қоршап, тырп еткізбеді. Сөйтіп жемшөбі мен азық-түлігі қалмаған жазалаушы-р кері қайтып кетуге мәжбүр болды. Юрковский бастаған және бір жазалаушы әскер де Орынбор шекара шебіне шегініп кетті. 1868 жылғы маусым-ң бас кезінде Орал обл-ғы көтеріліс өзінің шырқау шегіне жетті. Қарапайым көшпелі халық-ң ашу-ызасы енді жергілікті ақсүйек-ге де қарсы бағытталды. Жаңа ережені қабылдауға келісім берген ақсүйектер-ң ауыл-на шаб ұйымдастырды. Мәселен, 1869ж наурыз айынан маусым айына дейін би, сұлтан-дың, болыс-р мен старшын-ң ауыл-на 40-тан астам шаб жасалды. Оған жалпы саны 3 мың адам қатысты.Торғай мен Орал облыс-дағы көтеріліс-ң кеңінен өрістеуі патшалық Ресей-ң жергілікті әкімшілік-ін ғана емес, оның орталық үкіметі-ң де мазасын кетіріп, үрейін ұшырады. Сон-тан да оны аяусыз басып тастау үшін патша үкіметі Петербургтан, Мәскеуден, Харьковтан және Қазаннан жалпы саны 5 мыңға жуық солдаты бар жазалаушы әскер жіберді. Соның ішінде Орал обл-да подполковник Рукин мен Веревкин бастаған жазалаушы әскер-р жойқын қимыл көрсетті. Көтер-с нашар ұйымд-ды, күтпеген жерден стихиялы түрде бұрқ ете қалды, оның жекелеген басшы-ң ар-да келісілген ауызбірлік те болмады. Соның салдарынан ол жеңіліске ұшырады. Әрине, бұған дей-гі көтеріліс-гі сияқты, бұл жолы да оған өз мүддесі үшін уақытша қатысқан бірқатар старшын-ң сатқындық әрекет-і де көтеріліс-ң жеңілуіне жеткізді.2. Маңғыстаудағы көтеріліс.Жаңа ереже енг-нен кейін Маңғыстау түбегіндегі адай-да жер мәселесі қатты шиеленісіп кетті. 1870ж 15 наурызда Маңғыстау приставы подполковник Рукин құрамына 38 казак солдаты, 4 зеңбірегі бар әскери жасағын бастап ж/е беделді деген рубасы-н ертіп, Құрып деген жерде Хиуаға қарай көшіп бара жатқан ауыл-ң алдынан шықты. Оның бұл қылығы қазақ-ң көтер-ке шығуына түрткі болды. Бозашы деген жерде Досан Тәжіұ, Иса Тіленбайұлы 200-ге жуық қарулы қол жинады. Кескілескен шайқас басталып кетті. Көп ұзамай Рукин бастаған әскери жасақ тас-талқан болып жеңілді. Жаралы болған Рукин өзін-өзі атып өлтірді. Бұл жеңіс көтерілісші-ң рухын көтеріп, оларды жігерлендіре түсті.Көтер-с Маңғыстау түбегін түгел қамтыды. Александровкск форты-ң ж/е Николаев станциясы-ң балықшы-ы жұмысқа шықпай, жаппай наразылық білдірді. Қайық-ды тартып әкету басталды. Сарытау шығанағында тартып алынған қайық-ды қазақ-р өздерінше флотилия Александровск фортын қоршауға қатысты. Көтер-ке қатысушылар-ң саны 10 мыңға жетті.1870ж сәуірде көтерілісші-р Александровск форты мен Николаев станицасына шаб жасады. Олар форт-ң маягын өртеді ж/е Нижнее бекіні-н қиратты. Алайда зеңбірек-ң үсті-үстіне жарылған снаряд-ына шыдай алмай, кейін шегінуіне тура келді. Көтер-с жергілікті отаршыл өкімет билігі-ң ғана емес, сон қат орталық үкімет-ң де зәресін ұшырды.Осы кезде Англия-ң Ирандағы ықпалы едәуір күшейе түскен еді. Патша үкіметі Хиуа ханд-на қарсы шабу жасау мақсатымен өз әскерін Красноводск төңірегіне шоғырландыра бастады. Маңғыстаудағы көтер-с орт-ғы олар-ң ту сыртында. Ондағы көтер-ті басу Кавказдағы аймақ-ң бастығына жүктелді. Сөйтіп мамыр айы-ң аяқ кезінде Кавказдан Маңғыстауға едәуір мол әскер күші жеткізілді. Адай – қазақ-ң жан аямай қарсы тұрғанына қарамай, көтер-с жеңіске ұшырады, күшті қаруланған тұрақты әскер-ге төтеп бере алмады. Патша әскер-і көтерілісші-ді жазалау үшін оларды барлық жерден тіміскілеп іздестірумен болды. 1873ж адайлар-ң жаңа көтер-сі бұрқ ете түсті.Көтер-ң жеңілу себеп-і мен салдар-ы. Көтерілісші-р жеңіліп қалды. Өйт-і көтеріліс жергілікті тар көлемдегі сипатта болды. Қазақ-р түгел бас қосып, тір тұтас майдан аша алмады. Көтерілісшілер-ң қару – жарғы нашар еді. Олар негізінен қылышпен, айбалтамен, найзамен, садақпен қаруланды. Оқ ататын мылтық жетіспеді. Оқ – дәрі де тапшы болды. рубасылары-ң бір бөлігі көтерілісші-ді қолдамады. Бұл кезде патшалық Ресей Қ-ды барлық жағынан бірдей әскери бекініс-мен құрсап, қоршап алып үлгерген еді.Патша үкіметі-ң әскер-і Маңғыстауда 3 ай бойы тұрып алды.Жергілікті өкімет билігі көтерілісші-ді қатаң жазалады. Кавказ әскери әкімшілігі Маңғыстауда қалған 8 мың үйден түтін салығын және басқа да алым-ды – бар-ғы 57901 сомды жинап алды. Оның үстіне, адайлар 90 мың қой мөлшерінде контрибуция (соғыс шығындарын өтеу) төлеуге мәжбүр болды. Көтерілісші-ге барынша қатаң шара-р қолд-ды. Реформа енг-ге наразы болған-р Қ-тан аумағынан тыс жаққа жер аударылды. Торғай обл-ң бір өзінен ғана 1880 жылы 500 адам, ал 1890 жылы – 3 мыңға жуық адам жер аударылды. Көтеріліс-ң басшылары 1870 жылғы желтоқсанда ағайын – туыс жақтастарымен Хиуа хандығының аумағына өтіп кетті. Сұлтан Ханғали Арыстанұлы бастаған 57 мыңға жуық қазақ қазақ осылай істеуге мәжбүр болды. Патша үкіметі орыс шаруа-ын қаруландыруды күшейтуге түсті. М/лы, 1892ж-н 1901ж-ға дейін бір ғана Жетісу жер-гі орыс шаруа-рына 9 мыңнан астам мылтық берілді. Мұның өзі жергілікті халық пен аударып келген орыс шаруа-ы ар-ғы қарым-қатынас-ң нашарлауына алып келді.Хал-қ ар-ғы жаңа толқулар туып кетеді деген қауіппен, олар-ң алдын алу үшін XIX ғ-ң соң-да патша үкіметі Қ-да құпия мәлімет-р жинап тұратын жалдамалы жансыз агент-р тобын құрды. Олар жергілікті халық-ң көңіл күйі тур патша үкіметіне қажетті құпия мәлімет-р жинаумен айналысты.
жүктеу/скачать 491,12 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|