Ғылым ретіндегі Қазақстан тарихының мақсат, міндеттері және оны зерттеудің өзектілігі
Батыс Қазақстан территориясы Ноғай Ордасы құрамында. Ноғай ордасы
жүктеу/скачать 491,12 Kb.
|
тарих
- Бұл бет үшін навигация:
- 37. XV ғасырдың ортасында Қазақ хандығының құрылуы.
| 36. Батыс Қазақстан территориясы Ноғай Ордасы құрамында. Ноғай ордасы , Маңғыт ұлысы – Алтын Орда ыдырап, Ақ Орда әлсірегеннен кейін БҚ жеріне іргелес аймақта п.б мемл/к бірлестік. Нег аумағы Еділ мен Жайық аралығы болғанымен, шығ Жайық/ң сол жағасына, солт.-шығ БатСібір ойпатына дейін, солт-батҚазанға дейін, оңт-бат Арал, Каспий т-не дейін, кейде Маңғыстау мен Хорезмге дейінгі алқапты қамтыды. Н. о. алғашында осы бірлестік/ң нег/н қалаған маңғыт/ң атымен “Маңғыт Ордасы” д.а. “Ноғай” атауы бұдан кейініректе, алғаш орыс жылнама/да (1479), кейін шығыс дерек/де (1500) п.б. Н. о/ң нег/н Едіге қалаған. Ол 15 жыл (1396 – 1411) Алтын Ордадағы билікті түгелдей өз қолына ұстаған тұста иелігіндегі ноғай ұлысы даралана бастады. Кастилия елшісі Р.Г. Клавихоның жазбасында Едіге ордасы 200 мыңнан астам жасақ ұстағаны айтылады.Н. о/ң даралануы 13 ғ/ң 2-жарт/да басталып, Нұр әд-Диннің (1426 – 40) тұсында аяқталды. Орт. – Жайық өз-нің төм. саласы, Сарайшық қ. болды. Бас билікті “бектер бегі”, әмір атқарды. Нег/і бұқарасы “ұлыс адам/ы” (ноян, мырза, князь, т.б.), “қара халық” д.а.15 ғ/ң орта шенінде ноғайлар Сырдария/ң орта ағыс/ғы қала/ды басып алып, Шығ. Дешті Қыпш/ң саяси өмірінде Едігінің ұрп/ы Уақас би, Мұса мырза, Жаңбыршы, т.б. басты рөл атқарды.Халқ/ң нег/і кәсібі көшп мал ш. болды. Н. о/ң құрамына маңғыт, алшын, жалайыр, қаңлы, керей, қыпшақ, найман, арғын, тама тайпа/ы енді. Ш.Уәлиханов Н. о. мен Қазақ хандығы халқының туыстығы туралы “бауырлас орда” д.а. 16 ғ/ң 2жарт/да Қазан мен Астрахан ханд/н Ресей жаулап алғаннан кейін Н. о. әлсіреп, бірнеше ұлыстарға, ордаларға бөлінді.1557 ж. Орыс мемлекетіне бағынды. Еділ қалмақ/ң шабуылынан кейін 1634 ж. ноғай Еділ/ң оң жағалауына көшіп, Кіші Ноғай ордасымен бірікті де, Қырым хандығына тәуелді болды. Н. о. ыдырағаннан кейін қазақ жерінде қалған ел Қ.х. құрамына енді, кейін Кіші жүз құрамына енді.
37. XV ғасырдың ортасында Қазақ хандығының құрылуы. Қ.Х-ы туралы бізге жеткен нақты жазба дерек/ң бірі М.Дулатидің «Тарих-и-Рашиди» атты еңбегі. Қ.Х-ы шаруа.қ-ң дамуы, өндіргіш күш/ң өсуі, феодалдық қатынас/ң қалыптасуы нәт.де ерте заманнан бері Орт.Азияның ұлан-байтақ өңірін мекендеген көшпенді тайпа/ң бірыңғай этникалық топ-қазақ халқы-ң негізінде бірігуі арқылы 15ғ.ң орта шенінде құрылды. Қ.Х-ң құрылуына 1457ж.дан кейін Керей мен Жәнібек сұлтан/ң Әбілқайыр хан үстемдігіне қарсы күрескен қазақ тайпа/н бастап шығыс Дешті-Қыпшақтан батыс Жетісу жеріндегі Шу мен Талас өңіріне қоныс аударуы мұрындық болды. Ол кезде жетісуді билеген Моғолстан ханы Есенбұға қоныс аударған қазақ/ды Әбілқайырға қарсы пайдалану үшін қарсы алып, қоныс береді. Осы оқиға жайлы М.Х.Дулати «Тарих-и-Рашиди» атты еңбегінде былай дейді: "Сол уақытта Дешті Қыпшақты Әбілқайыр хан биледі. Ол Жошы әулетінен шыққан сұлтан-рды көп мазалады. Жәнібек хан мен Керей хан одан Моғолстанға қашып кетті. Есен-Бұға хан о\ды шын ықыласымен қарсы алып, Моғолстан-ң батыс шебін құрайтын Шу және Қозыбасы округын берді. Олар бұл жақта жақсы жайғасып алған кезде, Әбілқайыр өлген соң, өзбек ұлысы бұзылып сала берді: онда үлкен-үлкен шатақ/ басталды. О.ң қол астындағы/р-ң үлкен бөлігі Керей х. мен Жәнібек х.ға көшіп кетті, сөйтіп о/р-ң төңірегіне жиналған/р.ң саны 200мың адамға жетті. О/р енді өзбек/р-қазақ/р д.а б.ды.″ Осы уақыт хижра.ң 870 ж – біз-ң ж. санауымыз-ң 1465-1466 ж.ж.Алғ.да Қ.Х-ң терр.сы батыс 7-су жері,Шу өзені мен Талас өзені-ң алабы еді.Жаңа құрылған Қ.Х-ы құрамына,яғни батыс 7-су өңіріне 10 шақты ж. айналасында 200мыңдай саны бар көшпелі тайпа/р.ң жиналуы кең өріс-қонысты к.к етті.Көшпелі ел мен отырықшы халық.ң экономикасы дамыған аудан/мен,әсіресе Сыр бойындағы қала/мен сауда-саттық қарым-қатынас жасау маңызды мәселеге айналды.Осы жағдай-р-ң талабына сай Қ.Х-ң үлкен міндет/і б.ды:1)Бұрынғы дәстүр б.ша Дешті-Қыпшақ жерін мал жайылымы ретінде пайдалану;2)Сыр бойындағы Сығанақ,Созақ,Отырар,Яссы қала-рды қайтарып алу.Себебі, Сыр бойындағы бай қала/ –бұдан бұрынғы ірі мемлекет-к бірлестік/р-ң-Ақ орда.ң,Әбілқайыр хандығы.ң саяси-әкімшілік және сауда-экономика-қ орталықтары еді.3)Қазақ тайпалар-ң басын қосып,қазақ-ң этника.қ аумағын біріктіру.Сыр бойындағы қала-р ж.е Дешті-Қыпшақ далсы үшін күресте басты қарсыласы –Әбілқайыр хан болатын.Қ.Х-ы Әбілқайыр Х-ымен күресу үшін Моғолстанмен тату көршілік одақтық байланыс орнатты.Бұл одақ жоңғар тайшысы Амасанжы.ң моғолстанға,Әбілқайыр.ң Қ.Х-на қарсы шабул/ына біріге отырып қорғануға мүмкіндік б.ді.1468ж Ә-р Қ.Х-на қарсы жорық жасады,жорығы сәтсіз б.п өзі қаза тапты. Әбілқайыр өлген соң, мемлекет ыдыраған кезде Қ.Х-ы күшейіп,көлемі ұлғаяды.Өзбек ұлысы.ң үлкен бөлігі Қ.Х-на көшіп келді.Жергілікті халық қолдаған Жәнібек хан мен Керей хан Шығ.Дешті Қыпшақ халқына билік ету үшін Жошыдан тарайтын көптеген сұлтандарға қарсы күреске шығуды кешіктірмеді. О/р.ң басты қарсылас/ы Әбілқайыр.ң мұрагер/і – о.ң ұлы Шаих-Хайдар хан және немере/і шайбандық сұлтан/ - М.Шайбани мен Махмұд сұлтан болатын. О/ға қарсы күресте Қазақ билеуші/і Жошыдан тарайтын Тоқа-Темір.ң ұрпағы, Кіші-Мұхамед х.ң ұлы Ахмет ханмен, Шайбани ұрпақ/ры Ибақ ханмен, Бұрыж оғланмен, Маңғыт әмір/рімен тізе коса отырып қимылдады. Бірнеше шайқас болып, Қамал ад-дин Әли Бинаи.ң айтуынша, "2 жақтан да көп адам/ қаза тапты". Шайқас/р.ң бірінде Шайх-Хайдар х.ды Үлкен орда х.ы Ахметтің әскерімен келген Ибақ х. өлтірді. Мұхамед Шайбани інісімен бірге Қажы-Тархан.ң (Астрахан.ң) билеушісі, Темір-Құтлық х.ң (Тоқа-Темір.ң) ұрпағы Қасым ханға барып паналады. Қаланы Ахмет хан, Ибақ хан және Ноғай ұлысы.ң билеушісі Аббас бек қоршап алып, Мұхамед Шайбани інісімен бірге Түркістан уалаятына қашты, сөйтіп онда Темір ұрпақ/ы.ң әкімі Мұхамед-Мазид тарханнан қолдау тауып, Әбілқайыр х.ң бұрынғы әскербасы/ы арасынан өзін жақтаушы/ды жинауға үміттенді.1470 ж.ң қысына қарай Қазақ әмірші/і Түркістанда едәуір ілгері басты. Жәнібек х.ң Үлкен ұлы Махмұд сұлтан Қаратау етегінде Созақты алды. Басқа бір ұлы Еренші сұлтан Сауранды иеленді, енді Керей х.ң өзі Түркістанға жақындап келді. Қаз.ң оңт.нде қазақ/р.ң іс-қимылы.ң жандануы Мұхамед Шайбани.ң Мауереннахрға Темір ұрпақ/.ы.ң қол астына шұғыл түрде кетуге мәжбүр етті. Шайбанилік сұлтан/ға Түркістаннан кетуге кеңес беріп, Мұхамед өз иелік/іне қазақ/р.ң шабуыл жасау қатері.ң бетін бұрмақ болды. 2ж.дан кейін Темір ұрпақ/рынан әскери көмек алған Мұхамед Шайбани Түркістанға келіп, бірқатар бекініс/ді басып алды. Сырдария.ң сол жағалауындағы Аркөкті, соған сүйене отырып Шығ.Деш.Қыпшақ шекарасына беттеп, Сығанақты бас.алды. Сол кезге қарай Ноғай ұлысы.ң басшысы Мұса мырза Түркістанға жақындап келіп, Мұхамед Шайбанимен одақтасуға ұмтылды. Бұған Бұрындық басқарған қазақ әскер/і.ң Бат.Жетісудан Түркістан шекарасына асығыс келіп жетуі кедергі жасады. Әскербасы/ы.ң 1-і қазақ.ң болашақтағы х. Қасым сұлтан болатын. Осы оқиға/ туралы хабарлаған деректеме/де Бұрындық хан мен Мұхамед Шайбани арасындағы шайқас Қаратау тауы.ң Соғұнлұқ асуында өтті. Шайқаста Жәнібек х.ң ұлы, Созақ әміршісі Мұхамед Сұлтан қаза тапса да, Мұхамед Шайбани жеңіліске ұшыраған. Мұхамед Шайбани Түркістаннан Маңғыстауға кетуге мәжбүр болды. Бұрындық хан Сығанақты алды.Сонымен, Жәнібек пен Керей х/р, содан соң, соңғысы.ң ұлы Бұрындық хан басқарған ҚХ.ы XV ғ.ң 70-жж. Орт.қҚазақстан даласында нақты саяси күшке айналды.80-ж/рда және 90-ж/р.ң басында Мұхамед Шайбани тарапынан да, қазақ/ тарапынан да жасалған соғыс қимыл/ы барынша табандылығымен және қаталдығымен ерекшеленді, о/р.ң қатынас/ына Темір ұрпақ/ына қоса, моғол х/ры да араласты.Қазақ/ мен о/р.ң одақтас/ына қарсы толассыз жүргізілді деуге болатын 3 ж.қ күрестегі жеңіс/р Мұхамед Шайбаниді 1486 жж. Түркістанды тастап шығып, Хорезмде соғыс сәттілігін іздестіруге мәжбур етті. 1488 ж Сұлтан Махмұд Темір ұрпағы.ң әкімі Мұхамед-Мазидті Отырардан қуып шықты. Қазақ хан/ы мен Мұхамед Шайбани арасындағы соғыс қимыл/ы XVғ соңғы онжылдық/нда толассыз жүріп жатты ж/е ғасыр аяғына қарай уақытша бітіммен аяқталды. Шайбани ұрпақ/ы Отырар, Ясы, Аркөк, Үзкент қала/нда өз жағдай/н табанды күреспен нығайтып, олардан Темір ұрпақ/ң әкім/н ығыстырып шығарды. Ташкент пен Сайранда моғол ханы Сұлтан Махмұд отырды. XV ғ аяғына қарай Қаз.Х-ғы едәуір нығайды, оның алғ. шекарасы кеңейе түсті. жүктеу/скачать 491,12 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|