Ғылыми жоба жұмысын дайындаған
Шешендік сөздер және оны зерттеу
жүктеу/скачать 51,54 Kb.
|
Научный проект теме Қазақ қоғамындағы би-шешендер мұрасы
| Шешендік сөздер және оны зерттеу
Фольклор қай халықтың болсын ежелгі рухани мұраларының бірінен саналады. Онда халықтың ақыл-ойы, арман-тілегі, тұрмыс-салты, шаруашылық кәсібі бейнеленеді. Сондықтан да белгілі бір халықтың ауыз әдебиеті сол халықтың ежелгі мәдениетінен, тарихынан мағлұмат береді, өмірге, дүниеге көзқарасын танытады. Қазақтың ауыз әдебиетінің бір саласы – шешендік сөздер. Шешендік сөздер, ақындық айтыс секілді, қазақ ауыз әдебиетінің өзіндік ерекшеліктерін көрсететін негізгі жанрлардың бірі. Жазушы шеберлігін, жалпы тіл мәдениетін көтеруде мақал-мәтелдермен бірге шешендік сөздерді мұқиятттап жинап, зерттеп сұрыптап жариялаудың әдеби мәні зор. Өйткені сөз өнерінің әлі жеткілікті зерттелмеген саласы – шешендік, тапқырлық, нақыл сөздерде, мақал-мәтелдер сияқты, ойды кеңейтіп, тілді байытатын мазмұнды да көркем сөз үлгілері мол. Әдетте, шешендік өнер айтыс-дауда туып, дамиды. Дүние жүзіне есімдері әйгілі шешендердің көбінесе мемлекет қайраткерлерінен, заң қызметкерлерінен, парламент мүшелерінен шығатыны ешкімге құпия сыр емес. Мәселен, ежелгі Афин (грек) шешені Демосфен мен Рим шешені Цицерондар әуелі адвокат, кейін парламент басшылары болған. Ал ХІХ-ХХ ғасырларда өмір сүрген орыс шешендері П.А.Александров, Ф.Н.Плевако, А.Ф.Кони тағы басқалар адвокаттар еді. Сол сияқты атақты қазақ шешендері Төле, Қазыбек, Әйтекелердің би болғаны мәлім. Қазақтың шешендері мен шешендік өнеріне қазақ ауыз әдебиетін алғаш зерттеуші ғалымдар да назар аударған. «Билер сотының ертеден келе жатқан халықтық түрі» туралы айта келіп, Ш.Уәлиханов былай дейді: «Би атағын беру қазақта халық тарапынан бір сайлау арқылы немесе халықты билеп отырған үкімет тарапынан бекіту арқылы болған емес, тек сот ғұрыптарына әбден жетік, сонымен қатар тілге шешен қазақтар ғана бұл құрметті атаққа өз бетімен ие болған». Шоқанның бұл пікірге қарағанда, қазақ қауымында би атағын алу үшін екі шарт: бірінші – әдет-ғұрып заңын жетік білу, екінші – шешендік қабілеті болу керек. Дәл осыған ұқсас пікірді Абай да айтады. Ежелгі Грек тарихында шешендік өнердің өркендеуіне атақты Солон заңы себеп болған. Солон заңы бойынша Афиннің әрбір азаматы өз мүддесін өзі қорғауға тиіс болған. Қазақтың шешендік сөздерін жинап, халық шешендігін алғаш бағалаған адамдардың бірі – белгілі ғалым В.В.Радлов. Ол қазақ ауыз әдебиетінің нұсқаларынан өзі құрастырған жинаққа бірнеше шешендік нақыл сөздерді енгізіп, кітаптың кіріспесінде былай дейді: «Қазақ тілі – исламның бүлдіргіштік әсеріне ұшырамай, түпкі таза түрін – түркі сипатын сақтап қалған тіл». Қазақтың шешендік-тапқырлық, нақыл сөздерін алғаш жинап, жариялаушы ғалымдардың бірі – Ыбырай Алтынсарин. Ол өзінің «Қазақ хрестоматиясына», «Ізбасты», «Байұлы», «Жәнібек батыр», «Жиренше шешен» дейтін тапқырлық-шешендік сөздерін енгізіп, оларды оқуға ұсынды. Осы сияқты қазақтың шешендік-тапқырлық сөздерінің алғашқы қағазға түскен нұсқаларын А.Васильевтің, А.Диваевтың, М.Көпеевтің т.б. қолжазбаларынан, кейбір мерзімді баспасөздердің беттерінен кездестіруге болады. Алайда революцияға дейін шешендік сөздер арнайы жиналған да, зерттелген де емес. Шешендік сөздерді ауыз әдебиетінің бір саласы ретінде бөле зерттеуді М.Әуезовтің жиырмасыншы жылдардағы еңбектерінен кездестіреміз. Шешендік сөздердің қайсысы қай уақытта шығып, қалай қалыптасқанын кесіп-пішіп айту қиын. Біз білетін қазақ шешендерінің атасы Жиренше шешен және ел аузында сақталған шешендік сөздердің ең көнесі де Жиренше атымен байланысты сөздер. Майқы би (ХІІ – ХІІІ), Жиренше шешен, Асан қайғы (ХІҮ-ХҮ) атынан сақталған өсиет, насихат, нақыл сөздерде жоқшылықтың, шапқыншылықтың ауыр азабын шеккен қазақ халқының бейбіт өмір, жайлы қоныс туралы арманы мен қиянатшыл хандарға, қайырымсыз шапқыншыларға қарсы наразылығы, күресі бейнеленген. Қазақта шешендік өнердің бір дамыған дәуірі – ХҮІІ –ХҮІІІ ғасырлар. Бұл дәуір қазақ халқының Қоқан, Жоңғар, Қалмақ басқыншыларына қарсы өз тәуелсіздігін қорғау жолындағы ауыр күрес жылдарымен тұстас келеді. Осы кезде аттары шыққан қазақтың белгілі шешен билері мен батырлары Төле, Қазыбек, Әйтеке, Сырым, Жәнібек атымен байланысты шешендік сөздер дұшпанның әрекетін, хандардың әділетсіздігін әшекерелеуге, елді бірлікке, күреске жұмылдыруға бағытталған. Жаңа, жазба әдебиетімізді бастаушы Абай өлеңдерінің, шешендік сөздерінің өнеге-үлгісі аз емес. Абайдың философиялық толғауы «Сегіз аяқ» мазмұны да, құрылысы да дәстүрлі шешендік үлгісінде жазылған. С.Сейфуллин «Қазақ әдебиеті» кітабында «Билердің сөзі» деген тарау енгізіп, шешендік сөздерді дербес жанр деп қарайды. Қазақ шешендік сөздерін арнайы зерттеген бір еңбек Әмина Мәметованың «Қазақ билерінің шешендік сөздері және оның әдебиеттегі тарихи орны» (1945) дейтін кандидаттық диссертациясы еді. Кеңес дәуірінде шешендік сөздерді сөз зергерлері журналистердің, ақын-жазушылардың шығармаларынан оқимыз. жүктеу/скачать 51,54 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|