А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2009

 
19 
 
қатарынан  таныды,  ал  ендi  бiреулерi  –  мағыналық  жақтан  салаласа 
байланысу, тиянақсыз тұлғасы жағынан сабақтас сөйлем деп түсiндiрген-дi.
 
Үлестес  сабақтас  сөйлемнiң  табиғаты  ондағы  компоненттердiң 
бойында өздерiне ғана тән меншiктеулi, өзiндiк үлесi бар жеке оқиғалардың 
тiзбегi негiзiнде құралатынын баса көрсетіп, Жамал хат жазып, Омар кiтап 
оқып  отыр  тәрiздес  сөйлемдермен  түсіндіреді:  «Мұндай  сөйлемдердiң 
табиғаты  Күн  ашылып,  жер  көгердi  түрiмен  салыстырылып  айтылғанда, 
айқын ашыла түседi: Жердiң көгеруi күннiң ашылуымен тығыз байланысты. 
Ал  Омардың  кiтап  оқуы  Жамалдың  хат  жазумен  байланысты  емес,  тек 
олардың  iс-әрекетi  бiр  мезгiл  шеңберiнде,  өз  ара  үйлесе,  ыңғайласа  айтылу 
негiзiнде  өтiп  жатады.  Сондықтан  да  осы  тәрiздес  сөйлемдердi  соңғы 
кездерге  дейiн  “ыңғайлас  сабақтас”  деп  атап  келдiк.  Ал  шын  мәнiнде 
осындай  сөйлемдердi,  бұрын  атап  көрсеткенiмiздей,  проф.С.Аманжоловтың 
терминiмен “үлестес сабақтас” деп  атаған әлдеқайда тиiмдi тәрiздi» [8.103]. 
Қорыта айтқанда, Қ.Есенов – сабақтас құрмалас сөйлемдердің табиғатын, 
жасалу  жолдарын,  мағыналық,  тұлғалық  ерекшеліктерін  зерттеуде  өзіндік 
ұстанымы  бар  ғалым.  Құрмалас  сөйлемдерді  анықтауда  осындай 
ғалымдардың  пікірлерін  саралау,  арнайы  талдау  –  қазақ  тілінің  құрмалас 
сөйлем синтаксисіне қосар үлесі мол тақырып. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1.
 
Есенов Х.М. Синтаксис осложненного предложения в казахском языке. -Алматы: 1992 
2.
 
Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы. -Алматы: 1992. 
3.
 
Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. -Алматы: 1966. 
4.
 
Жиенбаев С. Синтаксис мәселелері. -Алматы: 1941. 
5.
 
Сауранбаев Н. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі. -Алматы: 1948. 
6.
 
Аманжолов С. Қазақ тілінің ғылыми синтаксисінің курсы. -Алматы: 1994. 
7.
 
Қордабаев Т. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер синтаксисі. -Алматы: 1995.  
8.
 
Есенов Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі. -Алматы: 1995.  

 
20 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2009 
 
 
С.ЕРГӨБЕК  
филология ғылымдарының кандидаты, доцент 
А.Ясауи атындағы ХҚТУ 
 
Ш.ЖӘҢГІРҰЛЫНЫҢ «НАЗЫМ СИЯР ШАРИФ» ШЫҒАРМАСЫ 
(жариялануы, зерттелуі, мәтінтанулық мәселелері) 
  
В  статье  сопоставляются  издания  текстов  «Назым  сияр  шариф»  книжно-религиозного  поэта 
Шади Жангирулы.  
  
This  article  deals  with  the  comparison  of  two  editions of  the  poem  «Nazim  Siyar  Sharif»  (1914  and 
1995 years). 
 
ХІХ  ғасырдың  соңғы  ширегі  мен  ХХ  ғасыр  басында  шығармашылық 
еткен  кітаби  қаламгерлердің  әрі  шығармашылық,  әрі  ағартушылық  мақсат-
мұратының  басты  қазығының  бірі  діни  шығармалар  тудыру  болғаны  анық. 
Осы  кезеңде  діни  тақырыпта  шығармашылық  етіп,  мол  өнім  берген 
шайырымыздың бірі – Шәді Жәңгірұлы.  
Оның «Һарунның жер жұтқан уақиғасы» Тәшкен, 1896, «Хикаят Халифа 
Һарун  Ар-Рашид»  (Тәшкен),  «Хайбар  қиссасы»  (Қазан),  1910,  «Хикаят 
Қамар-уз-Заман»  (Тәшкен),  1910,  «Қисса-и  Бәлғам  Бағур»  (Қазан),  1910, 
«Назым сияр шәриф», Тәшкен, 1914 секілді көптеген шығармалары басылым 
көріп  отырған.  Оның  жырлаған  тақырыптары  дін,  діни  қайраткерлер  өмірі, 
«Мың  бір  түн»  ертегілері,  «Шаһнама»  жырлары,  қазақ  тарихына  қатысты 
уақиғалар,  т.б.  болды.  Оның  «Абылай»  дастаны  1991  жылы  Алматыда 
басылған  «Абылай»  жинағына  енді.  «Ибраһим  пайғамбардың  хикаяты», 
(Алматы,  1999)  секілді  шығармалары  қайта  басылып  шықты.  Шәді  төренің 
діни  шығармаларының  ішінде  оқырман  қауымнан  ерекше  ілтипат,  ықылас 
көрген  туындасы  Мұхаммет  пайғамбардың  өмірі,  діни  қайраткерлік  жолын 
жыр еткен «Назым сияр шәриф» болса керек.  
Сира  (көпше  түрі  сияр:  жол,  өмір  жолы)  –  араб  фольклоры  мен 
әдебиетінің  ежелгі  жанры.  Жанр  жөнінде  «Ислам  энциклопедиялық 
сөздігінде»: «Сира (мн. ч. Сийар: «дорога», «путь», «образ жизни») – особый 
жанр  ранней  мусульманской  историографий,  жизнеописания  основателя 
ислама Мухаммада» [1.209] деп, тікелей мұсылман дінімен және Мұхаммет 
пайғамбар  есімімен байланыстырады.  Ал, ғалым И.М.  Фильштинский жанр 
тарихы мен табиғаты жөнінде «Складывавшийся начиная с VІІІ в. на основе 
средневековых  сказаний  о  реальных  или  вымышленных  героях  до 
исламского и исламского времени поздний арабский эпос в форме народного 
романа,  как  называемой  Сиры  («жизнеописание»),  получил  свою 
окончательную 
письменную 
редакцию 
в 
ХVІ-ХVІІ 
в.в. 
Этому 
предшествовала письменная фиксация устных преданий о жизни и подвигах 
легендарных  доисламских  и  исламских  героев  или  исторических 
персонажей,  прославившихся  своими  героическими  деяниями  в  событиях 
древней или средневековой истории» [2.595-596], – дейді.  Ғалым  пікірінен  
аңғарылатын  жайт: жанр тарихының өте көнелігі –  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2009 
 
Ергөбек С. Ш.Жәңгірұлының «Назым сияр шариф» шығармасы 
 
 

 
21 
 
уақыт жағынан исламға дейінгі дәуірлерден бастау алып жатқаны. Сонымен      
бірге, жанр  шығармаларының Мұхаммет пайғамбармен қатар араб әлемінің 
өзге де қайраткерлері өмір жолын тілге тиек еткені аңғарылады.  Соның бір 
дәлелі  –  «Сират  Аттар»,  «Сират  аз-Заһир  Байбарыс»  секілді  шығармалар. 
Әйтсе  де  «Сира»  жанрының  түп  негізі, кең  өріс алып  дамуы  ислам дінімен 
және  оның  негізін  қалаған  Мұхаммет  пайғамбар  есімімен  тікелей 
байланысты.  Мәселе,  Мұхаммет  есімі  мен  ісі,  пайғамбарлық,  қайраткерлік 
өмір  жолы,  оның  ізбасарлары  –  халифтер,  ғазауат  соғыс  ерлері,  т.б.  болып 
дамыса  керек.  Сол  себепті  де  қазақ  арасында  ХІХ  ғасырдың  соңғы  ширегі 
мен  ХХ  ғасырдың  басында  жырланған  Мұхаммет  пайғамбар,  Әзірет  Әлі, 
Омар,  Оспан,  Әмір  Әмзе,  Асан,  Үсен  туралы  жырланған  Кербала  уақиғасы 
т.т.  шығармалардың  түп  негізі  араб  әдебиетіндегі  сира  жанры 
туындыларында жатыр деп сеніммен айта аламыз. Араб әдебиеті сира жанры 
туындылары қазақ әдебиетіне қисса, дастан, хикая секілді атаулармен енген. 
Бұл  –  ұзақ  әдеби  үдеріс  көрінісі.  Сондықтан  да  ғалым  И.М.Фильштинский 
араб  сираларын  халықтық  роман  деп  танып,  оның  туу,  даму,  қалыптасу 
жолын сөз еткенде, араб фольклоры мен тарих жазбаларының астасып, бір-
біріне  кірігіп  кететініне  баса  назар  аударған.  Ғалым  «Обработка  и 
письменная  фиксация  устных  сказаний,  на  основе  которых  позднее 
сложились  народные  романы,  длилась  многие  столетия.  Первоначально 
филологи  и  декламаторы  арабской  поэзии  (равии)  заимствовали  предания, 
сохранившиеся в народной памяти, и включали их в поэтические анталогии 
и  дивани  поэтов  в  качестве  комментариев.  Из  того  же  источника  черпали 
материал  авторы  «Жизнеописания  Мухаммада»  и  хадисов»  [2.596],  –  дей 
келе, жанр иран, грек, үнді, бабыл, ежелгі мысыр ертегі-аңыздарымен бірге 
«Библия» материалдарын да бойына сіңіріп, қорытып отырғанын айтады.  
«Весь  этот  письменно  зафиксированный  и  изустно  передаваемый 
разнообразный  материал  под  пером  многих  поколений  собирателей  и 
народных  рассказчиков  пережил  стадию  циклизации.  При  этом  творцы 
народных  романов  широко  использовали  в  своих  переработках  и 
компиляциях  различные  виды  произведений  книжной  историографии,  в 
свою  очередь  обильно  насыщенной  легендарным  и  полулегендарным 
материалом» [2.596].  
Айтылған  жайттың  қазақ  арасына  шығыстан,  мұсылман  әлемінен  келіп 
енген  көптеген  қисса,  дастан,  хикаяларға,  оларды  қазақ  тілінде  қайта 
жырлаушы  кітаби  ақындар  шығармашылығына  қатысы  мол.  Мұнда  түбі 
ауызша дүниеге келген шығарманың түрлі үдерісті бастан кешіп келіп, жазба 
әдеби туындыға, қайта жырлаушы шайырдың назиралық туынды авторына – 
кітаби  ақынға  айналу  құбылысы  көрініс  тауып  тұр.  Сонымен  бірге,  қазақ 
әдебиетіне  бірлі-жарым,  саусақпен  санарлық  емес,  шығыс  классикасының  
мол  ағыны келіп қосылған, бірлі-жарым шайыр емес, үлкен  
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2009 
 
Ергөбек С. Ш.Жәңгірұлының «Назым сияр шариф» шығармасы 
 
 
ақындар шоғыры қалам тербеген, өздерінше дәстүр түзген, сол еңбектерімен 
бүгінгі  көркейген  қазақ  әдебиетінің  дамуына  мол  үлес  қосқан.  Сондай  
ақынның  бірі  –  кітаби шығармашылық саласында көп еңбек еткен,  

 
22 
 
мол  өнім  берген  Сұлтан  Шәді  Жәңгірұлы,  сондай  шығарманың  бірі 
Мұхаммет  пайғамбардың  өмір  жолын  арқау  еткен  «Назым  сияр  шәриф» 
болды.  «В  значении  «жизнеописание  пророка»  слова  («Сира»  –  Е.С.) 
используется впервые, насколько известно, Ибн Хишамом (умер в 834 г.) в 
его  редакции  труда  Ибн  Исхака  (704-767),  посвященного  Мухаммаду  (хаза 
китаб  сират  расул  Аллах  –  это  книга  жизнеописания  посланника  Аллаха»). 
По  некоторым  сведениям,  в  начале  для  обозначения  рассказов  о  жизни 
Пророка употреблялась форма мн.ч. – сийар (в сочетаний с магази)» [1.209].  
Әл-Вахиди,  Ибн  Исхақ  сиралары  осы  жанрда  дүниеге  келген  көптеген 
шығармалардың  басы  әрі  негізі  болды.  Қаламгер  Шәді  Жәңгірұлы  күллі 
мұсылман әлеміндегі дәстүр – Мұхаммет пайғамбардың ақ жолын жырлауды 
қазақ  әдебиетіне  алып  келді.  Араб  әдебиетіндегі  сира  жанры  туындысын 
қадымша, түркілігі басым кітаби тілмен қисса етіп жырлады. Шығарма қазақ 
әдебиетіндегі пайғамбардың өмір жолы туралы жазылған ең көлемді, заманы 
үшін  мол  рухани  қызмет  еткен,  ислам  діні,  пайғамбар  өмір  жолымен  жыр 
арқылы  терең  таныстырған  мазмұнды  еңбек  болды.  Еңбек  толық  қайта 
жарияланып жатса да, оқырманы табылар әрі діни, әрі көркем, әрі мұсылман 
діні,  Мұхаммет  пайғамбар  өмір  жолы  туралы  оқырман  танымын  тереңдете 
түскен  болар  еді.  Жалпы,  тек  мұсылман  діні  ғана  емес,  өзге  әлемдік 
діндердің қай-қайсысы болса да, діни аңыздық, хикаялық әңгімелер арқылы 
уағыздалатыны аян.  
Шәді  Жәңгірұлының  «Назым  сияр  шәриф»  қиссасы  1995  жылы  жеке 
кітап болып басылып шықты [4]. Бұны кеңестік дәуірде ұзақ жылдар рухани 
жан  дүниеміздің  бос  қалған  қуысын  толық  толтырмаса  да,  соған  бастама 
болар,  әрі  әдеби,  әрі  діни  көне  мұрамызбен  қайта  қауыштырған  табысты  іс 
деуге  әбден  болады.  Әйтсе  де,  шығарманың  1914  жылғы  басылымы  мен 
бүгінгі басылымы арасындағы мәтіндік біршама кемшіліктер жөнінде мына 
тұрғыда сөз етуге тура келеді.  
1. «Назым сияр шәрифті» 1995 жылы жеке кітап етіп бастырып шығарған 
ғалым  –  О.Құдышұлы.  Кітап  аннотациясында  «Құрастырып,  баспаға 
әзірлеген О.Құдышұлы» деп берілген. Осындағы «құрастырып» деген сөзде 
үлкен  мән  бар.  Себебі  Шәдінің  көзі  тірісінде  бастырған,  араб  әрпімен 
терілген нұсқа 380 беттен тұрады. Оның 347 беті «Назым сияр шәриф» деп 
аталған да, оның 339-380 беттері, яғни кітап соңы «Расул алейһис-саламның 
затият  уа  сифатият  уа  харижият  муғжизалары  баянында»  деген  атпен 
берілген  Мұхаммет  пайғамбардың  ерекше  қасиеттері  туралы  жырлармен 
өрілген.  Ал,  1995  жылғы  нұсқа  –  бүгінгі  қазақ  әрпімен  берілген  120  беттік 
дүние.  Араб  әріптерінің  өте  сыйымды,  ықшамдылығын  ескерсек,  Шәді 
еңбегінің  бір  бөлшегі  ғана  жарияланған  деуге  келеді.  Әйтсе  де  ХХ  ғасыр 
басында жарияланып, кеңестік саясат салдарынан ұзақ жылдар жабық  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2009 
 
Ергөбек С. Ш.Жәңгірұлының «Назым сияр шариф» шығармасы 
 
 
жатқан еңбектің қайта кітап болып жатуының өзі – құптарлық, қуанарлық іс. 
Осы  орайда,  ғалым  О.Құдышұлының:  «Бар  мақсатымыз  –  ұмытылған 
қазынамызды,  рухани азығымызды,  тамаша  мұрамызды қайта жаңғыртып,  
оқушы  қауымға  ұсыну  болды.  Сөйтіп,  ұмытыла  бастаған  дүниені 
халқымыздың  қастерлейтін  дүниесіне  айналдыруға  шама-шарқымызша 
еңбек  еттік.  Сондай-ақ  дүниежүзілік  мәдениетке,  жалпы  азаматтың  рухани 

 
23 
 
байлығына  үлкен  үлес  қосқан,  адамгершілікті,  әділеттілікті  уағыздаған, 
дінімізді  қалыптастырып,  әлемге  әйгілі  еткен  пайғамбардың  іс-әрекетін, 
халық  үшін  атқарған  қызметін  оқырманға  жария етуді  мақсат  тұттық»  [3.5] 
деген өте шынайы пікірмен әбден келісуге болады. Дей тұрсақ та, ХХ ғасыр 
басында  жарияланған  шығарманың  бүгінгі  көркі,  қатты  қысқартуға,  түзеу 
мен  күзеуге  ұшыраған  бүгінгі  нұсқасы  біршама  көңіл  күйзелткендей. 
Еңбектің  көне  жәдігер  ескерткіш  ретінде  түпкі  қалпын  сақтап,  бүгінгі 
оқырманмен бүтін қауышуы қажет-ақ еді.  
2.  Қисса  жанрының  ең  басты  ерекшеліктерінің  бірі  –  қиссашыл,  кітаби 
нәзирашыл  ақынның  оқырманына  арнап  шығарған  кіріспе  сөзінің  болуы. 
Бүгінгі  тілмен  айтқанда,  алғысөздің  міндетті  түрде  болуы.  Мұнда  автор 
шығарманың  түп-төркіні  және  оны  өзінің  жырлау  себебін,  т.б.  оқушысына 
арнап сөйлейді. Сол дәстүрді Шәді ақын да ұстанған.  
Ол  мұсылман  діні,  Мұхаммет  пайғамбар  және  оның  өмір  жолы 
жырланған    не  әңгімеленген  «Сияр  кітап»  туралы,  «Назым  сияр  шәриф» 
туралы  кіріспе  сөз  сөйлейді,  өлеңмен  толғайды.  Біздіңше,  еңбектің  өзге 
жағын  қысқартса да,  ақын  алғысөзін,  араб  әдебиетінің  көне  жанры  сираны, 
оның  жанр  ретінде  дүниеге  келуіне  себеп  болған  ислам  дінін,  Мұхаммет 
пайғамбар  өмірін  қазақ  тілінде  қисса  етіп  жырлаған,  жанр  және  шығарма 
табиғатын қазақ оқушысына таныстырып отырған автор ой-идеясын танытар 
кіріспе сөзі тұтас берілуі керек еді. Кіріспенің: 
«Бір китаб», «Алты бармақ» қойған аты, 
Сиярдан алынған-дүр асылы заты. 
Чиғарыб бул китабны андын итдим, 
Муיּтабар булғанлықдан риуаяты [3.5], – деген өлең жолдары 
1995 жылғы нұсқада: 
«Бір кітап», «Алты бармақ» қойған аты, 
«Сиярдан» алынған ед асыл заты. 
Шығарып бұл кітапты жария еттім, 
Мағлұм болғаннан соң рауаяты,-  
деп [4.7] шамалы өзгеріспен берілсе, келесі сәттерде Шәді өлең жолдары мол 
өзгеріске  ұшырайды.  Мысалы:  «Зарурдин  салауатсиз  айтдим  бәрин»  деген 
өлең жолы «Заруардан мейіріммен айттым бәрін»,- деп мағыналық өзгеріске 
ұшыраған.    Түпнұсқадан  ауытқыған.  Ақын  өлең  жолдары  сақталмай,  оның 
бүгінгі қазақ тіліндегі баламасы секілді өзге өлең жолдары жасалған. Қолдан 
жасалған  кей  өлең  жолдарының  мағынасы  бұлдыр,  түсініксіз,  әрі  қате 
түсінікке жетелейді. Мұсылманша мол білім алған,  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2009 
 
Ергөбек С. Ш.Жәңгірұлының «Назым сияр шариф» шығармасы 
 
 
шығыс  әдебиеті  қазыналарын  қазақ  тілінде  жырлаған,  қазақ  әдебиетін  тың 
туындылармен  толықтыруға  мол  үлес  қосқан  зиялы,  молда-қаламгер  Шәді 
өлең жолдарының бұлай өзгеріске түсу себебін 1995 жылғы нұсқаға алғысөз  
жазған  ғалым  О.Құдышұлының  сөздерінен  табамыз.  Ғалым:  «Назым  сияр 
шәрифтің» жарық көргеніне бір ғасырға жуық уақыт өткенін, онда көптеген 
түсініксіз  араб,  парсы,  татар  сөздерінің  бар  екенін  ескере  келіп,  қазіргі 
оқырманға  бейтаныс  көптеген  сөздердің  баламаларын  табуға  көп  назар 
аударылды.  Тіпті,  кейбір  шумақтар  мен  жолдардың  ұйқасымы,  буын  саны, 
сөйлем құрылысы қазіргі таңдағы поэзияның талабына сай келіңкіремейтінін 

 
24 
 
ескеріп,  оларға  бір  сыпыра  өзгерістер  енгізілді.  Шығарманың  мазмұнын 
толық  сақтап,  ықшамдап,  өңдеп,  стилистикасын  бұзбай,  тек  көркемдік 
жағына,  ұғынықты,  ұйқасымды  болу  жайына  көңіл  бөлінді»  [4.5],  –  дейді.  
Пікірде мол жаңсақтық жатқанын аңғару қиын емес. Ең басты қателік – көне 
жәдігердің  бүгінгі  ұрпақ  үшін  әр  өлең  жолының,  сөзінің  мұрты  бұзылмай, 
бастапқы  қалпын  сақтап  жетуінің  қаншалықты  маңызды  екенін  жете 
бағаламау.  Көне  мұраның  әрқайсысын  О.Құдышұлы  секілді  бүгінгі  ұрпақ 
үшін  қайта  жазып  шығу  қажет  болса,  бар  көне,  асыл  қазынамыздан 
айрыларымыз  сөзсіз.  Көне  мұраны  бүгінгі  ұрпаққа  жеткізудің  жолы,  ең 
алдымен, оның көнелігін бұзбай, сол қалпында қайта жариялау болса керек. 
Ең  бастысы  ғылыми  алғысөз,  түсінуге  ауыр  көне  сөздер  сөздігі, 
түсініктемелер секілді ғылыми жұмыстардан соң ғана жариялау болса керек.  
3.  Біршама  өлең  жолдарын  қысқарту  мақсатында  ара-тұра  Мұхаммет 
пайғамбар  өмір  жолы  қара  сөзбен  баяндау  арқылы  берілуі.  Бұл  жәйт  те  – 
құптауға  келе  бермейтін  мәселе.  Яғни  тағы  да  үлкен  ғылыми  қателік 
жіберілген деуге болады. Ғалым бұл мәселе жөнінде: «Мұхаммет пайғамбар 
туралы  жазылған  «Назым  сияр  шәрифтің»  кейбір  тарауларына  қысқаша 
түсініктеме  келтіргенде,  У.Ирвингтің  1857  жылы  жарық  көрген 
«Мұхамметтің өмірі. Пайғамбар туралы кітап» атты шығармасына сүйендік» 
[4.6] деген пікір айтады. Бұл пікірді қолдауға, түсінікпен қарауға еш мүмкін 
емес, көне мұраны қайта жариялау, ғылыми тұрғыдан тану талабына қайшы, 
қате  пікір.  Ғалым  еңбегінің,  көне  мұраның  құнын  көп  түсіріп,  төмендетіп 
тұрған пікір. 
4.  Бүгінгі  қазақ  тілінде  бар,  түсінікті  сөздердің  өзі  орынсыз  өзге 
сөздермен  алмастырылуы  да  жиі  орын  алған.  Соның  бірі  Мұхаммет 
пайғамбардың  атасы  Әбдімүтәліптің  көп  жерде  Ғабдулмақлап  боп  берілуі. 
Сол  секілді  «қатын»  сөзінің  «әйел»,  т.т.  ауыстырылып  қолданылуы. 
«Мұхаммет»,  «пайғамбар»,  «расул»  сөздерінің  ретсіз  орын  ауыстырып 
қолданылып отыруы да түсініксіз. Сол секілді  «Адамды топырақтан қылды 
бейне"  деген  жолдағы  бейне  сөзінің  дұрысы  «бінә»  жасау  деген  мағынаны 
береді. Яғни Алла Адамды  топырақтан жасады деген сөз. «Онан соң хазіреті 
Адам  ағзаларын,  Ел  көрді  бір  мәртебе  назар  салып"  деп  қолдану  да  үлкен 
қателік.  Себебі  бар  адам  баласының  атасы  «Адам  Ата  пайғамбарды  Алла  
тағала  жаңа  ғана  топырақтан  жасап,  жанға  оның  ағзасына  кір  деп  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2009 
 
Ергөбек С. Ш.Жәңгірұлының «Назым сияр шариф» шығармасы 
 
 
бұйырып  тұр  емес  пе?!  Әлі  ел  жоқ.  Ел  атасы  Адам  Ата  ғана  бар.  Дұрысы: 
«Андин»  соң  хазіреті  Адам  ағзаларин,  Жан  көрді  бір  мәртебе  назар  салиб»  
[3.8]. Расулдың нұр шәрифін расулдың нұр шырағы деп қолдану да қолайсыз 
жайт. Сондай-ақ: 
 
«Ики айде имгәк илан йүруб китди» (20-бет). 
 
"Екі айда еңбектемей жүріп кетті" (17-бет)
 болып өзгерген.  
Пайғамбардың  сәби  шағындағы  тұруы,  жүруі,  сөйлеуі  түпнұсқада  екі 
айда  еңбектеді,  үш  айда  орнынан  тұруға  талаптанды,  төрт  айда  дуалдан  
ұстап, тіке тұрды, бес айда тұрмақтығын анық қылды, алты айда ақырындап 
қадам  басты,  жеті  айда  дұрыс  жүрді,  сөйлеуге  сегіз  айда  тілі  барды.  Тоғыз 
айда  сөзі  дұрысталып,  әуелі  бісмілләні  аузына  алды.  Он  айда  балалармен 

 
25 
 
кетті  жүріп  деп  беріледі.  Осы  жайт  кейінгі  нұсқада  былайша  әрі  қате,  әрі 
қысқа берілген: 
 
Екі айда еңбектемей жүріп кетті, 
 
Сөйлеуге үш-төрт айда тілі келіп, 
 
Әуелі «Бісміллә» деп сөйлеп кетті, 
Төрт  айда  балалармен  кетті  жүріп", 
–  болып  [4.17]  көп  өзгеріп 
берілген.  
Біздіңше,  ғасырлар  бойы  пайғамбар  туралы  жазылған  сираларда 
қалыптасқан    оның  ерекше  өсу  жолдарын  өзгерту,  араб  сираларынан  да 
жылдамдату  қалай  дегенде  де  көңілге  қонымсыз,  мақсаты  түсініксіз  әрекет 
болса  керек.  Жалпы  көне  мұраны  қайта  жариялағанда  амалсыз  қысқартуға 
мәжбүр  болса,  қысқартудана  қалған  өлең  жолдарын  еш  өзгеріссіз, 
түпнұсқаны  қазық  етіп  ұстанып  жұмыс  жасауы  ләзім  еді.  Сонда  бүгінгі 
біздің  тарабымыздан  қаралып  отырған  көп  кемшілік  орын  алмай,  түпнұсқа 
көлемі кемісе де, тіл көнелігін, көне әдеби, діни көркін сақтап қалған болар 
еді. 
6.  Ақын  Шәді  Жәңгірұлының  шығармаға  жазған  алғысөзі  іштей 
жіктелген  негізгі  екі  бөліктен  тұрады.  Кіріспенің  алғашқы  жартысы 
мұсылман діні, пайғамбардың ерекше жаратылысы, оның нұр шәрифі, Алла 
тағалаға  мінәжәт  ету,  Пайғамбардың  бірнеше  есімдері,  т.т.  болып  келсе 
екінші жартысы нәзиралық туындының дүниеге келуіне тікелей себеп болған 
жағдайлар сөз болады. Сондықтан кіріспенің бұл жартысы да міндетті түрде 
еш  қысқартусыз  берілуі  қажет-ақ  еді.  Ақынның  тақырыпқа  бару  себебі 
кешегі  оқушыны  қалай  қызықтырса,  бүгінгі  оқырманды  да  бей-жай 
қалдырмасы  анық.  Әрі  нәзирашыл  ақынның  шығармашылық  ерекшелігі  де 
көрініс береді.  
Шәді ақынды осы еңбекті жазуға алып келген басты мәселе - сол кездегі 
араб, парсы әлеміне жақсы таныс «Сияр шәрифтің» түркі әлемінде болмауы. 
Сол  секілді  кітаптың  дүниеге  келуіне  Сайд  Ахмад  деген  кісі  себеп 
болып,  ақын  алдына  бірнеше  шығармашылық  міндет  қойып,  ұсыныстар 
айтқан:  

 
26 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2009 
 
Ергөбек С. Ш.Жәңгірұлының «Назым сияр шариф» шығармасы 
 
 
а)  Бұған  дейін  «Сияр  шәрифтің»  түрлі  тілдерде  болуы,  бірақ  түрік  тілдерінде 
болмауы және сол себепті «Сиярды» түрік жұртының оқып ұғынуының күрделілігі; 
ә)  «Сияр  шәрифті»  түркі  әлемінің  оқып,  қабылдауына  жеңіл,  ұғынықты 
жырлауды мақсат тұту;  
б)  Мұхаммет  пайғамбардың  кітаптарда  нақты  сөз  болып  келе  жатқан 
оқиғаларын ғана жырға қосу. Осы орайда өз жанынан ештеңе қоспауын қатаң талап 
етуі.  Сонымен  бірге,  араб  тілінің  күрделілігінен  түсінуге  қиын  соққан  сәттерді 
қоспай қалдырып кету. Демек, пайғамбар өмірі мен қызметі жөніндегі қалыптасқан, 
ғасырдан  ғасырға  жалғасып  келе  жатқан  әңгімелер  желісінен  ауытқымау  мәселесі 
басты талап, шығармашылық қазық ретінде ұстаным болған; 
в)  Ең  басты  шығармашылық  мақсат  мұсылман  дінінің  негізін  қалаушы  ұлы 
қайраткер  пайғамбар  Мұхамметтің  өмірі  мен  қайраткерлік  қызметін  күллі  түрік 
әлемінің  оқуы,  тануы,  діни  ой  қазығын  бекіте  түсуі  болды.  Түрік  халықтары  үшін 
жазылған  туындының  таза,  шынайы  жазылуы  және  «бақи  қалуы»  ұзақ  ғұмырлы 
туынды  болуын  мақсат  тұтуы.  Сол  себепті  де  ақын  өз  шығармасын  қазақ  тілінде 
жаздым демейді. Қожа Сайд Ахмад та қазақ тілінде сондай еңбек жаз демеген. Шәді 
Жәңгірұлы да «түрки тілде» жазып шықтым деп отыр. Демек, шығарманың дүниеге 
келуіне себепкер болған Қожа Сайд Ахмад та, автор да күллі түрік әлемінің бірлігін 
таныған,  сол  бірлікке  қызмет  еткен  тұлғалар  болып  табылады,  күллі  түрікшіл  ой-
танымдары  аңғарылады.  Сондықтан  да  болуы  керек  шығармада  сол  кездегі  күллі 
түрікке ортақ жазба тіліндегі араби, парсы сөздер көп қолданылған. 
Шығарманың  нәзиралық  дәстүрде  дүниеге  келуіне  қатысты  жайттерді 
түйіндей  келе  айтқымыз  келетіні  ауыр  істі  қолға  алып,  жақсы  ниетпен  тәуекел 
еткен  ғалым  О.Құдышұлы  да  шайыр  Шәді  шығармашылық  қазық  ретінде 
ұстанған  ұстанымдар  деңгейінен  табылуы  қажет  еді.  Ең  бастысы  ғалым  көне 
жәдігердің  бір  әрпінің  де  бүлінбей  бүгінгі  ұрпақпен  қауышуына,  еңбектің  өз 
көлемін  толық  сақтап  жариялануы  және  мәтіндік  өзгеріске  ұшырамай 
басылуына  қызмет  етуі  керек  еді  деген  ойдамыз.  «Назым  сияр  шәрифтің»  осы 
басылымы, ондағы мәтіндік өзгерістер жөнінде ғалым Р.Бердібай «Шайыр Шәді 
және  оның  «Сияр  шәриф»  дастаны»  атты  мақаласында  былай  дейді:  «Ондаған 
жылдар  бойында  көзден  ғайып  болған  дастанды  бүгінгі  оқушы  қауымға 
таныстырайын  деген  ниетпен  түпнұсқаға  «өзгерістер  енгізілгенін»  түсінуге 
болады.  Бірақ  мұндай  өңдеу  шығарманың  асыл  нұсқасын  танып  білуге  нұқсан 
келтіретінін  ашық  айтуымыз  керек»,  –  [5.220-221]  деп  жәдігер  ескерткіштің 
мәтіндік тұрғыдан өзгеріске түсуінің бұрыс әрекет екенін сөз етеді.  
Бүгінгі қазақ әдебиеттану ғылымының алдында тұрған келелі мәселенің бірі 
–  «Назым  сияр  шәриф»  секілді  бірегей  туындының  түпнұсқасын  еш  өзгеріссіз 
қайта  жариялау,  ғылыми  алғысөзбен  жабдықтау,  сөздігін  жасау  және  тілдік, 
көркемдік тұрғыда қарастыру, зерттеу, тану мәселесі. 
 
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1.
 
Ислам. Энциклопедический словарь. -М.: 1991. 
2.
 
Фильштинский И.М.  История арабской литературы Х-ХҮІІІ века. -М.: 1991. 
3.
 
Шәді-төре Жаһангерұлы. Назым Сияр Шариф. Ташкент, 1914; -Алматы: 2003. 
4.
 
Шәді Жәңгірұлы. «Назым сияр Шариф» қиссасы. -Алматы: «Санат», 1995. 
5.
 
Бердібай Р. Жұлдыздар жарығы. -Алматы: 2000. 

 
27 
 

жүктеу/скачать 3,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: