Тақырып бойынша дәйектелінетін ой-пікірлер мен ұстанатын қағидалар.
Зерттеулерде, сондай-ақ, оқулықтарда мәдениетті Жаратушы, Әлем, Қоғамдық
жүйе – орта мен адамның арақатынасына және ықпалдастығы тұрғысынан түсініп –
түйсіну қағидасы алға тартылып, сондай-ақ, мәдениет құлдыраса, қоғам да
құлдырайды деген тұжырым дәйектелініп; мәдениеттану мен өркениет жөніндегі
теорияларды саралай отырып, Жаратушы, Әлем, қоғамдық жүйе-орта мен адамның
арақатынасының мәдениеттің сипатын айқындайтынын, оған тигізетін оң немесе
теріс ықпалын, мәдениеттің дамуы мен құлдырауының жалпы заңдылықтарын
бағамдап, оның күллі қоғамның іргетасын не шайқалтып, не болмаса нығайта
аларлықтай, тіпті ғылым мен техника – өндірістің дамуына жағымды, жарасымды
әсер ете алатындай әлеуетінің барлығы көрсетілуі ләзім.
ӘДЕБИЕТТЕР
1.
Межуев В.М. Классическая модель культуры: проблема культуры в философии Нового времени //
Культура: теории и проблемы. -М.: 1995.
2.
Медетбек Т. Олар «Алжас!» десе, біз «Алжаспа!» дейміз. «Жас Алаш», 2008 жыл, №76, 23
қыркүйек,
3.
«Қазақстандық ұлт». Бұл не? Құбыжық, эксперимент». «Жас Алаш» газеті, №50, 24 маусым 2008 ж.
4.
Шыңғыс Бегімтаев. «Жиһад» Ол тек соғыс қана емес... «Егемен Қазақстан», 24 қыркүйек, 2008 ж.
346
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2009
P.SOYGÜN
A.Yesevi UKTÜ Doktora ogrencisi
TASAVVUF VE TARİKAT
Бұл мақалада сопылық және тариқаттың құрылымдық ерекшеліктері қарастырылған
В статье рассматриваются структурные особенности суфизма и дервишского религиозного
пути - тариката.
This article deals with the structural features of Sufism and Tarikat.
Tasavvuf kelimesinin, ilk sofilerin kaba yünden (sof) elbise giymelerinden ötürü
“sofi” denilmesiyle çıktığını söyleyenler çoğunluktadır.
Tasavvuf sözü değişik görüşlerle açıklanmaktadır. Bunlardan, Tasavvuf denilince
ilk akla gelen isim olan Cüneyd Bağdadi’ye göre, “tasavvuf kişinin varlığından
ölmesi, Allah ile dirilmesi”dir [1.38].
İlk sufi olan Ebu Said b.Ebi’l-Hayr’a göre, «tasavvuf, perişanlık içinde azamet,
fakirlik içinde zenginlik, kölelik içinde özgürlük, ölüm içinde hayat ve acılık içinde
tatlılıktır...» Sufi yaptığı her şeyin Allah’ın hoşuna gitmesi için Allah’ın yaptığı her
şeyden hoşlanan kişidir [2.239]. Tasavvuf insanın Allah’a ulaşması, kendi benliğinden
çıkıp yok olması ve Allah’ta dirilmesidir. Tasavvuf, var olan tek Gerçeğin, Hakikatin
bilincine varmaktır.
Bu tür tanımlar sadece bize fikir verebilir ve algılayabilmemiz için bize yol
gösterir. Çünkü varılmak istenilen bu gerçek, dile getirilemeyen bu hakikat, herhangi
bir açıklamayla anlatılamaz. Tasavvuf ancak yaşanarak öğrenilir, gerçek tarifinin
yapılması mümkün değildir.
Tasavvufun başlangıcı Peygamber’e kadar uzanır, ilhamını, Kuran’da onun
elçiliğiyle bildirilen Allah kelamından alır [2.40].
Bakara suresi 151.ayette; ‘Kendi içinizden size ayetlerimizi okuyan, sizi
kötülüklerden arındıran, size Kitab’ı ve hikmeti talim edip bilmediklerinizi size
öğreten bir Resul gönderdik.’ denilmektedir. Ayet-i Kerimede geçen arınma yani
«tezkiye» tasavvufun Kuran’daki adı olarak ifade edilir. Arapça kelimesiyle tezkiye,
tasavvufun başlangıcının Hz.Peygamber’in yaptığı arındırma işlemlerinin, olduğunu
gösterir.
Tasavvuf, Allah’ı görür gibi ibadet etmek yani, İhsan esasına dayanır. Cibril
hadisi diye meşhur olan hadiste şöyle anlatılmaktadır [3.74].
Bir gün, bir adam, Hz. Peygamberin olduğu meclise gelip sordu:
Ey Allah’ın elçisi «iman» nedir?
Peygamber efendimiz soruyu cevapladı, imanın ne olduğunu (Cibril hadisini)
anlattı.
Adam yine sordu:
Ey Allah’ın elçisi «İslam» nedir?
Peygamber efendimiz soruyu cevapladı, İslam’ın ne olduğunu anlattı.
Adam yine sordu:
Ey Allah’ın elçisi, «ihsan» nedir?
Peygamber efendimiz soruyu cevapladı:
İhsan, Allah’ı görür gibi ibadet etmektir. Sen O’nu görmüyorsun ama O seni
görür...
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2009
Soygün P. Tasavvuf Ve Tarikat
347
Tasavvuf her şeyden evvel bir gönül terbiyesidir. Gönül de insanda bulunduğu
için tasavvufun konusu insandır. Gayesi ise, onun kalbi yönünü eğiterek
olgunlaştırmaktır.
Tasavvuf yolunda zikir, rabıta ve sohbet vardır. Zikir kelimesi lügatte «anma,
söyleme, sözünü etme» anlamındadır. Tasavvufta zikir son derece önemlidir. İslam
dini de bu husus üzerinde önemle durmuştur. Kur’an-ı Kerim’de, ‘Beni anın ki, ben de
sizi anayım. Bana şükredin, sakın bana nankörlük etmeyin.’ [5]. Bu anlamda Zikir,
Allah’ı daima anmak, verdiği nimetleri hatırlayarak şükretmektir.
Tasavvufun başlıca amacı; insanın nefsini terbiye ederek nefsin esaretinden
kurtulmak, temizlenmek, olgun insan haline gelmek, ilahi sırlara erişmek ve en yüksek
mertebeye, Allah’a ulaşmaktır. Allah’ı zikreden kişi Allah’a yaklaşır ve kalbindeki
Allah sevgisi artar.
Nefs insana kötülüğü emreder, insanı “Hakk”tan uzaklaştırır. Kendi isteklerini
yaptırmaya zorlar. Bazı tarikatlarda nefsi terbiye etmek için çok az yemek, çok az
uyku ve zor gelen işler yaptırarak nefsi terbiye etmeye çalışılır. Bunlara riyazet ve
mücahade denilir. Nefsi terbiye etmenin bir başka yolu da zikir ve ibadetleri arttırarak
ruhaniyeti güçlendirmektir. Genellikle bu iki yöntem bir arada kullanılarak nefs
terbiye edilir. Nakşibendîlik daha çok bu ikinci yolu takip eder ve Nakşibendîliğin
İslam Peygamberi’nin en yakın dostlarından birisi olan Hz. Ebubekir’in yöntemini
takip ettiğine inanılır.
Nefs için Kur’an-ı Kerim’de kullanılan yedi deyim nefsin yedi kademesini
gösteriyor. Nefs-i Emmare, Nefs-i Levvame, Nefs-i Mühimme, Nefs-i Mutmainne,
Nefs-i Raziye, Nefs-i Merziye, Nefs-i Safiye [3.80].
Tasavvufu iyice anlayabilmek için, önemli bir konu olan dört kapı kırk makam
kavramını bilmek gerekir. Bu dört kapı: Şeriat, Tarikat, Marifet, Hakikat. Ahmet
Yesevi’nin Fakr-namesinde geçen dört kapı kırk makam esası Hacı Bektaş Veli’nin
«Makalat» adlı eserinde açıklanmıştır. Bu mertebelerden geçenler “kâmil insan”
olurlar. Olgunlaşmanın tamamlandığı en son devre marifet’tir. Bu mertebede artık
insan kâmil olmuştur.
Makalat’ta da açıklandığı gibi bu dört kapıya bağlı kırk makam bulunmaktadır.
Sayın Celalettin Ulusoy bunları şöyle sıralar: [5.295].
Şeriat Makamları: 1) İman etmek; 2) İlim öğrenmek; 3) İbadet etmek;
4) Haramdan uzaklaşmak; 5)Ailesine faydalı olmak; 6) Çevreye zarar vermemek;
7) Peygamberin emirlerine uymak; 8) Şefkatli olmak; 9) Nimet dağıtmak; 10)Yaramaz
işlerden sakınmak.
Tarikat Makamları:1) Tövbe etmek; 2) Mürşidin isteğine uymak; 3) Temiz
giyinmek; 4)İyilik yolunda savaşmak; 5)Hizmetli olmak; 6)Haksızlıktan korkmak;
7)Ümitsizliğe düşmemek; 8) İbret almak; 9) Nimet dağıtmak, 10) Özünü fakir görmek.
Marifet makamları:1) Edeb; 2) Masiva’dan tecerrüd (bencillik, kin, garezden uzak
olmak); 3) Perhizkârlık; 4) Sabır ve kanaat; 5) Hayâ(utanma); 6) Cömertlik; 7) İlim; 8)
Hoşgörü; 9) Özünü bilmek; 10) Ariflik.
Hakikat Makamları:1) Tevazü (alçak gönüllü olmak); 2) Kimsenin ayıbını
görmemek; 3)Yapabileceği hiçbir iyiliği esirgememek; 4) Allah’ın her yarattığını
348
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2009
Soygün P. Tasavvuf Ve Tarikat
sevmek, 5) Tüm insanları bir görmek; 6) Birliğe yönelmek ve yöneltmek; 7) Gerçeği
gizlememek; 8) Mana’yı bilmek; 9) Sırrı öğrenmek; 10) Allah’ın varlığına ulaşmak.
Kaygusuz Abdal dört kapı ile ilgili tarifi şöyle yapar: [6.289].
Şeriat bile tarikat anlaya
Hakikat Piri ne dirse dinleye
Her kimde kim ola bu üç hasiyet
Şeriat ü tarikat ü hakikat
Marifet anda biter kan oldurur
Marifet cevher ü ma’den oldurur.
Dört kapı ve kırk makamı aşmanın amacı Allah’a ulaşmaktır. Hacı Bektaş bu
konuyla ilgili düşüncesini Makalat’ta şu sözleriyle anlatır:
«Ariflerin taatı tefekkür ile dünya ve ahireti terk etmek ve dahi himmet nazarıyla
velayet beklemek ve en büyük arzuları Cenab-ı Hakk’a ulaşmaktır» [7.172].
Şeriat bir ağaçtır, tarikat onun dalları, marifet yaprakları, hakikat de meyvalarıdır.
Ağaç mevcut olmazsa, dalları ve meyveleri de var olmaz. Bu suretle anlaşılır ki şeriat
asıl, diğerleri teferruattır; teferruatın varlığı ancak aslın varlığı sayesinde olur, asıl
olmayınca, teferruat da olmaz.
«Şeriat, Hz.
Muhammed’in ahkâmıdır. Din içinde tarikat ef’alidir. Hak yolda hakikat ahvalidir. Ve
iman marifet erkânıdır. «Şeriat, âlem-i nasüt; tarikat, âlem-i ceberüt; marifet, âlem-i
meleküt; hakikat; âlem-i lahüt’tür. Ayrıca şeriat, yel; tarikat, ateş; marifet, su; hakikat
ise topraktır. Bektaşilere göre ise, Şeriat, anasından doğmak; tarikat, ikrar vermek;
marifet, nefsini bilmek; hakikat, Hakk’ı kendi özünde bulmaktır [5.293].
İslam tasavvufunun ve tarikatların en önemli konularından biri de Vahdet-i vücut
konusudur. Vahdet-i vücut tasavvufun direği haline gelmiştir.
Vahdet, lügatte bir olma, tek olma, birlik, teklik anlamındadır. Vahdetin temel
esası da tevhit’tir. Tevhit’in sözlük anlamı ise, Allah’ın varlığına, birliğine inanmak,
eşi benzeri olmadığını bilmektir.
Vahdet-i vücut’un İslam’daki açık anlamımı şöyle özetlersek; Kâinatta görünen ve
görünmeyen, bilinen ve bilinmeyen, yerde ve gökte ne varsa hepsini yaratan ancak
«Allah»tır. Âlem ve ondaki bütün varlıklar sonradan yaratılmışlardır [1.118].
Vahdet-i vücut inancına göre, kâinatta ve kendimizde gördüğümüz her şey
Tanrı’nın zatının yansımasıdır. Yani kâinatta bulunan bütün varlıklar O’nun kendisidir
ve bulunan her şey ondandır.
Vahdet-i vücut anlayışına gelebilmek, sadece aşk’ın gücüyle olabilir. Aşk’ın
gücüyle Tevhit’e ulaşmayı isteyen kişinin ona yol gösterecek, yanlış yollara
sapmaması için onun elinden tutacak gerçek bir mürşide ihtiyacı vardır. İşte Hoca
Ahmet Yesevi, Hacı Bektaşi Veli gibi mürşitlerin görevi budur. Mürşid; irşad edici,
yol gösterici anlamına gelir. Nasıl İslam Peygamberi yakın çevresini arındırmışsa,
mürşitler de ondan öğrenilen uygulamaları yaparak kendilerine bağlananları
arındırırlar. Tasavvufta çok önemli olan konulardan biri de budur. Allah’a ulaşmak
için çıkılan bu yolculukta mürşidin “kâmil kişi” olması gerekmektedir.
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2009
Soygün P. Tasavvuf Ve Tarikat
349
Şeyhlik ve mürşitlik babadan oğla geçmez, devredilemez ve seçim veya herhangi
bir yolla olunamaz. Bu ancak kişinin ruhi olgunluk mertebesine bağlı olarak, kendi
gayretleriyle elde edilebilinir.
Makalat’ta «Vahdet-i vücut» bir terim olarak geçmemesine rağmen esrin
tamamında bu fikir hâkimdir.
Esasen Hakk’ın varlığından ayrı olmayan insan, ilme’l yakın, ayne’l yakın ve
hakka’l yakın (bilmek, görmek, olmak)mertebelerinden geçerek Allah’ın birliğine
ulaşır. Çünkü salik’in amacı Allah’a ulaşmak ve onunla bir olmaktır. Şeriat, tarikat,
hakikat makamlarını geçen kişi ma’rifet makamından Tanrı’nın Birlik (Vahdet) ini
idrak eder [7.105].
O yüce mertebede artık insan, zaman, mekân olgusu yoktur. İnsan yoktur. Her şey
O’dur. İnsan Allah’ta yok olmuştur, kaybolmuştur. Varlığın sırlarına erişmiştir ve
yeniden var olmuştur. Yani, varlıkta ölüm, Hakk’ta diriliş.
Tasavvufta ön plana çıkan diğer bir konu da Aşk’tır. İlahi aşkın gücüyle ancak o
yüce mertebeye ulaşılabilinir. Aşk, Allah’a olan büyük sevgi demektir.
TARİKAT
Tarikat,“yol” anlamındadır. İzlenilen, gidilen, takip edilen yol. Arapça bir
kelimedir.
Tasavvuf uygulamasındaki farklar tarikatların ortaya çıkmasına yol açmıştır.
Tarikat yolunu tutan ve ona bağlanan kişi sofilere göre varlığını kayıtsız şartsız
«Allah»a adar. Kendini kayıtsız ve şartsız olarak Allah’a adamış bulunan bu kişi tabii
olarak her şeyde onun kudret ve hikmetlerini görür. Tuttuğu yola göre kendini fani
varlığını ve bütün fani varlıkları gerçek ve ebedi olan Allah’da yok eder ki bu duruma
da en son merhale demek olan «Fena fillah» (Allah’da Allah olma) mertebesi denir
[1.62].
Başlıca büyük tarikatlar şunlardır: Yeseviyye, Kadiriyye, Rifaiyye, Kübreviyye,
Mevleviye, Bektaşilik, Nakşibendiyye, Halvetiyye, Bayramiyye.
Bütün mezhepler içerisinde dağılım gösteren tarikatlar kendilerine iki temel kişiyi
başlangıç alarak Hz. Muhammed’e varırlar ve tarikatlarını ona bağlarlar.
Hz.Ebubekir’i başlangıç olarak kabul edenler zikirlerini sessiz, gizli, yalnız ve
gece yaparlar. Bunların zikirlerine «zikr-i hafi» denir. Hz. Ali yoluyla Hz.
Muhammed’e varanlar ise zikirlerini sesli, açık ve toplu olarak yaparlar. Bunların
zikirlerine de “cehri zikr” denir. Bunun için, bu tarikatlara «cehri tarikatlar» denir.
Tarikatların çoğunluğu ise Hz. Aliye bağlanır. İnanışa göre, Hz. Muhammed Hz.
Aliye, Hz. Ali’de Hasan Basri’ye olmak üzere birçok kişiye arınma (tezkiye)
yöntemlerini öğretmiş ve mürşitten mürşide öğreti anlatılarak günümüze kadar
gelmiştir.
KAYNAKÇA
1.
Küçük, Dr. Hasan, Tarikatlar, İstanbul, 1976.
2.
Schimmel, Annemarie, Çev. Ergun Kocabıyık, İslam’ın Mistik Boyutları, İstanbul, 2001, Kabalcı Yayınevi.
3.
Zeybek, Namık Kemal, Ahmet Yesevi Yolu ve Hikmetler, Ankara, 2003.
4.
Kur’an-ı Kerim, Bakara Suresi, 152. ayet
5.
Fığlalı, Prof. Dr. Ethem Ruhi, Türkiye’de Alevilik ve Bektaşilik, Ankara, 1996.
6.
Güzel, Prof. Dr. Abdurrahman, Kaygusuz Abdal.
7.
Güzel, Prof. Dr. Abdurrahman, Hacı Bektaş Veli ve Makalat, Ankara, 2002.
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2009
ҚҰҚЫҚТАНУ
Е.МЕРГЕНБАЕВ
заң ғылымдарының кандидаты
350
А.МҰРАТҚЫЗЫ
А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің магистранты
ҚЫЛМЫС ЖАСАҒАН АДАМДАРДЫ ҰСТАУ ШАРАЛАРЫНЫҢ
ШЕГIНЕН АСЫП ЗИЯН КЕЛТІРУ МӘСЕЛЕСІ
В данной статье рассматривается проблема чрезмерного использования вреда при задержании
лиц, совершивших преступление.
This article deals with the problem of excessive using of harm during detention of people committed a
crime.
Қылмыс жасаған адамды ұстау барысында ұстау шегiнен асып зиян келтiру
қоғамға қауiптi iс-әрекет ретiнде бағаланып, қылмыс ретiнде қарастырылады.
Қылмыс жасаған адамды ұстау барысында оған ұстау шегiнен асып зиян келтiру
қажеттi қорғанудағы сияқты қорғану шегiнен асса, ол да қоғамға қауiптi әрекет
болып саналады. Қылмыс жасаған адамды ұстауда оған ұстау шегiнен шығып зиян
келтiрiлдi ме, жоқ па бұл мәселе зерттеу жүргізіп отырған тақырыбымыздың негізгі
мәселесі болып табылады. Практикада бұл көбiнесе iстiң мән-жайларының
жиынтығын таразылай отырып шешіледі. Қылмыстық-құқықтық мәселе ретiнде
және практика көрсетiп отырғандай, қылмыскерге зиян келтiруде ұстау әрекеттерін
жасаған адамның шектен асқанын немесе аспағанын анықтау қиынға соқтыруда. Бұл
мәселеде судьялардың көпшілігі үкiм шығару барысында қиыншылықтарға кездеседі
және көптеген сот-тергеу қызметкерлерi іс-әрекеттiң қылмыстылығын жоятын мән-
жайлардың бір-біріне ұқсас болып кездесуіне байланысты оларды ажырата алмайды.
Бұл шатасу көбiнесе, қылмыс жасаған адамдарды ұстау барысында қылмыскердің
қарсылық көрсетуіне байланысты ұстаушы адамда қажеттi қорғанудың
қолданылуына байланысты кездеседі, яғни осы ұқсас екi институттың қайсысын
қолдану туралы мәселе туындайды.
Мұндай мәселені шешкенде қылмыс жасаған адамның қауіптілік деңгейі, оның
күш-қуаты мен қарулану шамасы, жасаған қылмысының түрі, қарсылық көрсету
кезіндегі белсенділігі, өзге адамдарға зардап келу мүмкіндігі, сондай-ақ ұстаушы
адамның қылмыскермен салыстырғанда күш-қуат шамасы, қарулану түрі,
қылмыскерді ұстау туралы сауаттылық деңгейі сияқты т.б. жағдайлар ескерілуі
керек. Қарастырылып отырған мәселенiң күрделілігі, қылмыстың заңда қылмыс
жасаған адамды ұстау мақсатын және зиян келтiрудiң шегiн көрсетуге
тырысқанымен, бiрақ осы шектен асудың толық сипаттамасын немесе белгілерін
анықтамаған. Заңның бұл осалдығы кеңестiк дәуiрден қазiргi заңдылыққа көшкен
сияқты. Ал қылмыскерді ұстау шегінен шығуды заңда толық және анық бейнелеудің
теория және практика жүзiндегi маңызы зор. Бұл түсiнiк қылмыскерге келтiрiлген
шектен асқан зиянның азамат үшiн жауаптылығын ғана бiлдiрмей, сонымен қатар
заңды зиян келтiру мен заңсыз зиян келтiрудiң шегiн анық көрсетуі тиіс.
К.Халиковпен Э.Ф.Побегайлоның «шектен шығу қылмыскердiң қауiптiлiк
деңгейiнен зиянның асуы» дегенi заңға негiзделмеген [1].
Қылмыскердi
ұстау барысында зиян келтiру мәселесi азаматтардың
қылмыстылықпен күресу белсенділігі дәрежесіне өз әсерiн тигiзбей қоймайды.
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2009
Мергенбаев Е., Мұратқызы А. Қылмыс жасаған адамдарды ұстау шараларының шегiнен...
Ең алдымен, қылмыскерге шектен асып зиян келтiрудің бір белгісі – бұл ұстау
барысында қылмыс жасаған адамның немесе оның қылмысының ауырлық
дәрежесіне сай келмейтін зиян келтiру болып табылады. Мысалы ұсақ ұрлық немесе
жай бұзақылық жасаған адамды ұстау үшін оның денсаулығына немесе өміріне
зардап келтіру. Яғни, қылмыскердi ұстаушы адамның әрекеттері, оның келтірген
зияны қылмыс оқиғасының бағытына, қауіптілігіне сай келуi тиiс. Мысалы, егер
351
қылмыскер адамның өміріне немесе денсаулығына қарсы қылмыс жасаған немесе
жасап жатқан болса, онда қылмысты тоқтату немесе қылмыскерді ұстау мақсатында,
өзге амалдар қалмағанда осындай зардаптар келтіруді жасалған қылмыстың
бағытына сәйкес деуге болады.
Г.В.Бушуев қылмыс жасаған адамды зиян келтiрмей-ақ ұстау мүмкiн болып,
бiрақ оның денсаулығына ауыр зиян келгенде қылмыс жасаған адамды ұстау
шаралары шегiнен шығу ретiнде сараланады деп көкейге қонымды шешім келтіреді.
Осындай шешімді И.С.Тишкевич те келтіреді. Ол төменде келтiрiлген мысалдағы Б-
ның әрекеттерiн сынға алады [2].
Ұрлық жасағаны үшiн К. деген ұсталып, бiрақ қашып шығып жақын жерде
орналасқан үйдiң подъезiне кiрiп, баспалдақпен жоғары көтерiле бастаған. Осы кезде
жәбiрленушi Б. ұрының артынан қуып келе жатып атып, жаралаған. Бұл жерде оқ
атып жаралау қажет емесе едi, өйткенi қылмыскер үйге кiрген соң оның
ұсталатындығы түсiнiктi едi. Б. денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтiргенi үшiн
сотталған. И.С.Тишкевич «бiздiң ойымызша, Б-ның әрекетiн, қылмыс жасаған
адамды ұстау шегiнен шығып зиян келтiру деп түсiнiп, оны БКСР Қылмыстық
кодексiнiң 109-бабымен саралау дұрыс сияқты дейдi. Өйткенi К-ға қатысты ұстау
әрекеттерін жасауға негiз болды. Бiрақ мұндай жағдайда К-ға ауыр дене жарақатын
келтіру қажет емес едi, сондықтан да Б-ның әрекетi шектен шығып, қылмыскердi
ұстау барысында зиян келтiру ретiнде сараланады», – дейді.
Демек, қылмыскерге ұстау барысында шектен асып зиян келтiрудің келесі бір
белгісі – бұл ұстап алу жағдайын қажет етпейтін зардап келтiру болып табылады.
Қылмыскердің жеке басының қауіптілігі қашанда болады, оны дәлелдеп жату
артық, бірақ оның қауіптілік дәрежесін ескеру қажет тәрізді, өйткенi қылмыскердiң
қауiптiлiгi оның жасаған қылмысының қауіптілігінің дәрежесі мен сипатын көрсете
алады және бұл белгілер ұстау жағдайын бағалағанда ескерiлуi керек.
Қылмыскерге шектен тыс зиян келтiру өзiнiң объективтiк белгiлерiмен
ерекшелiнедi. Бұл келтiрiлген зияның нақты қауiпке және ұстау жағдайына сәйкес
келмеуi. Мысалы, ұрының денсаулығына ауыр зиян келтiру оның қауiптiлiгiне сәйкес
келмейдi. Зиянның қауiпке және ұстаудың жағдайына сәйкес келмеуi ұстаушының
өзi келтiрген зиянға субъективтiк көзқарасын бiлдiредi. Ұстаушының бұл қатынасы
қысмыскердi ұстау барысында жалған ойының пайда болуын көрсетеді.
Келтiрiлген ұйғарымнан мынаны көруге болады, қылмыскердi ұстау барысында
шектен асып зиян келтiру, яғни келген зиян төнiп тұрған қауiпке немесе ұстаудың
мән-жайына сай болмауын көрсетедi. Өзге сөзбен жеткiзгенде, қылмыскерді ұстау
кезінде шектен шығулық немесе шектен асып зиян келтіру:
1)
ұстаудың жағдайына сай келiп, бiрақ қылмысының қауiптiлiгiне сай келмегенде;
2)
келтiрiлген зиян қылмыскердiң қаупiне сай болып, бiрақ орын алған жағдайға сай
болмағанда көрiнiс табады.
Бiрiншi жағдайда зияның шектен тыс келтiрiлуi жайлы болса, екiншiсiнде
зиянның дұрыс келтiрiлiп, бiрақ iстiң мән-жайына сәйкес еместiгiн көрсетедi.
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2009
Мергенбаев Е., Мұратқызы А. Қылмыс жасаған адамдарды ұстау шараларының шегiнен...
Достарыңызбен бөлісу: |