Ғылыми журнал 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады
жүктеу/скачать 4,29 Mb. Pdf көрінісі
|
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 А.НУРМАНОВА магистрант МКТУ им. А. Ясави
106 О ТВОРЧЕСТВЕ СЕСТЕР БРОНТЕ Мақалада апалы-сіңлілі Бронтелердің өмірі мен шығармашылық қызметі жайлы мәселелер қарастырылған. This article deals with some facts of Charlotte Bronte’s life and creative work.
Обострение классовой борьбы в Англии, чартистское движение, поставившее перед писателями ряд важных социальных проблем, определили демократический пафос и реализм произведений Шарлотты Бронте и тот дух страстного протеста, которым пронизаны ее лучшие романы и творчество ее сестры Эмилии. В обстановке ожесточенной классовой борьбы протекала творческая деятельность сестер Бронте. Английское буржуазное литературоведение обычно отмечает и несколько преувеличивает их изолированность от общественной жизни. Трагическое одиночество, действительно, долгое время было уделом сестер Бронте; бедность создавала непреодолимую грань между ними и богатыми буржуазными семьями; сословные предрассудки семьи не позволяли им сблизиться с народом. Но само это ощущение одиночества усиливало в них дух социального протеста, критическое восприятие общественных отношений. Они с огромным вниманием приглядывались к окружающей действительности, понемногу разрывали путы, наложенные на них мелкобуржуазной клерикальной средой, и все их творчество стало своеобразным отражением классовой борьбы и передовых идей их эпохи. Так, Шарлотта Бронте создала роман о рабочем движении («Шерли»), в котором живые впечатления от чартистских волнений переплетались с преданиями о луддитах. В романах сестер Бронте дана целая галерея отталкивающих образов помещиков и фабрикантов-эксплуататоров.
Все семейство Бронте отличалось исключительной талантливостью. Брэнуел и Шарлотта прекрасно рисовали, Эмилия и Анна имели редкие музыкальные способности; все четверо с детских лет писали стихи и романы. Первые литературные опыты Шарлотты относятся к тринадцатилетнему возрасту, затем ее творческий энтузиазм заразил и младших детей. Шарлотта и Брэнуел сочиняли вымышленную историческую хронику фантастической страны Ангрии, Эмилия и Анна - предания о стране Гондал. В этой работе отразилась и огромная начитанность подростков, их знакомство с В. Скоттом, Шекспиром, Оссианом, библией и арабскими сказками и их постоянный интерес к политической жизни. События французской революции и наполеоновских войн, а также борьба за парламентскую реформу в Англии, сведения о которой дети черпали из торийских газет, - все это своеобразно
107 преломлялось в их творчестве. История Ангрии, как и история острова Гондал, насыщена драматизмом и представляет собой цепь политических потрясений и переворотов. Но при этом Шарлотта больше уделяла внимания «точным» фактам, описанию «исторических» событий, Эмилию же больше привлекала патетика сильных страстей, бурные переживания ее героинь. Любопытно, что многие деятели английской истории, чаще консервативные (в частности герцог Веллингтон), также выступают в качестве героев этих своеобразных эпопей. В 1832 г., приехав из пансиона на каникулы, Шарлотта впервые включает в свою хронику эпизоды луддитских восстаний. Свою «Историю Ангрии» Шарлотта оформляла в виде крошечных книжек, соответствующих по размерам деревянным солдатикам Брэнуела, для которых якобы писались эти книги. Соединяя игру с литературным творчеством и проявляя при этом исключительное терпение, Шарлотта заполняла листки книжек микроскопическими буквами. Большинство этих игрушечных книг сохранилось до наших дней и может быть прочитано лишь при помощи лупы. Скоро Шарлотта Бронте рассталась со своим фантастическим эпосом о несуществующей Ангрии. Ее тянуло к реалистическому творчеству. Литературно-критические замечания, встречающиеся в ее письмах к подругам, написанных в юные годы, обнаруживают тонкий художественный вкус и самостоятельность суждений. Уже в этих письмах ощущается протест против ханжески-лицемерных взглядов буржуазного общества и той клерикальной среды, в которой выросла Шарлотта. Первая попытка Шарлотты добиться литературного признания потерпела крах. В 1837 г. она вместе с робким письмом послала одно из своих стихотворений поэту-лауреату Роберту Саути. В своем ответном письме Саути заявил начинающей писательнице, что литература - не женское дело, так как она отвлекает женщину от хозяйственных обязанностей. Шарлотта Бронте тщетно пыталась подавить в себе жажду творчества. Нужда, болезнь брата и ослепшего отца, убожество провинциальной клерикальной среды - таковы были условия, в которых протекала жизнь трех талантливых девушек. Шарлотта все чаще высказывала в своих письмах чувства неудовлетворенности и разочарования. «Когда-то Хэворт был для меня счастливым местом, но теперь не так - я чувствую, что мы погребены здесь заживо, - а мне так хочется путешествовать, работать, жить полной жизнью!», - пишет она в письме к подруге 24 марта 1845 г. Шарлотта все острее чувствовала, что «этот дом на кладбище - всего только большая могила с окнами». То, что переживала она в эту пору, выразилось позднее в страстном возгласе: «Британцы! взгляните на ваших дочерей, многие из которых увядают на ваших глазах от тоски и чахотки! Ведь жизнь для них - безотрадная
108 пустыня...». В то время как Шарлотта негодовала и страстно рвалась к практической деятельности, ее сестра Эмилия пыталась найти прибежище в мире творчества. Мертвящая среда наложила на эту богатую натуру свой отпечаток: она стала болезненно-замкнутой и угрюмой, дичилась посторонних и, казалось, считала своей главнейшей обязанностью хозяйственные дела. Но во время работы на кухне около нее всегда лежала тетрадь, в которую она записывала новые строфы. Наблюдая тягостную провинциальную жизнь, царящие вокруг невежество и несправедливость, она начала работать над своим романом «Холмы бурных ветров». Ее стихи и роман превратились, но выражению Ральфа Фокса, в сплошной крик боли. Младшую сестру, кроткую и жизнерадостную Анну, Эмилия и Шарлотта видели редко - она работала гувернанткой в отдаленной местности. В 1846 г. Шарлотте, Эмилии и Анне Бронте удалось, наконец, издать сборник своих стихотворений. Стихи были подписаны мужскими псевдонимами - Керрер, Эллис и Эктон Белл. Сборник не имел успеха, хотя журнал «Атенеум» отметил поэтическое мастерство Эллиса (Эмилии) и его превосходство над другими авторами сборника. В 1847 г. сестры закончили работу над своими первыми романами и под теми же псевдонимами послали их издателям в Лондон. Романы Эмилии («Холмы бурных ветров») и Анны («Агнеса Грей») были приняты, роман Шарлотты («Учитель») - отвергнут. Второй роман Шарлотты Бронте «Джен Эйр» произвел на рецензентов благоприятное впечатление и появился в печати в октябре 1847 г. - раньше, чем вышли романы Анны и Эмилии. Он имел шумный успех и, за исключением реакционного «Куортерли ревью», был восторженно оценен печатью. «Холмы бурных ветров» и «Агнеса Грей» были напечатаны в декабре 1847 г. и также имели успех. Однако ни литературная известность, ни улучшение материального положения не принесли сестрам Бронте счастья. Их силы были уже надломлены лишениями и тяжелым трудом. Эмилия ненадолго пережила своего брата Брэнуела: она скончалась, как и он, от туберкулеза в конце 1848 г. Анна умерла весной 1849 г. Шарлотта осталась одна, без верных спутниц, с которыми привыкла делиться каждой своей мыслью. Подавляя отчаяние, она работала над романом «Шерли»; одна из его глав имеет характерное заглавие: «Долина тени смерти». Роман «Шерли» вышел в октябре 1849 г. Хлопоты по изданию и необходимость посоветоваться с врачами заставила Шарлотту поехать в Лондон. Эта поездка расширила круг ее знакомств и литературных связей; она давно уже переписывалась с известным критиком-позитивистом Льюисом, а теперь лично познакомилась с Теккереем; в числе ее друзей была Элизабет Гаскелл, написавшая впоследствии первую биографию Шарлотты Бронте.
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010
109 Нурманова А. О творчестве сестер Бронте
В 1853 г. был опубликован последний роман Шарлотты «Вильетт». В то же время она работала над вторым изданием стихов и романов своих умерших сестер, писала о них воспоминания. В 1854 г. она вышла замуж за служившего в приходе ее отца священника Артура Белла Николса. Беременность и тяжелая простуда окончательно подорвали ее расстроенное здоровье; она умерла в марте 1855 г., 39 лет от роду.
История трех талантливых сестер Бронте, погубленных бедностью, социальным бесправием и семейным деспотизмом, является предметом сентиментальных вздохов и сожалений в буржуазном литературоведении. Многие английские биографы стремились представить трагедию сестер Бронте как случайное явление, как результат воздействия печальных обстоятельств на болезненно утонченную психику писательниц. На самом деле эта трагедия - гибель талантливых женщин-тружениц в капиталистическом обществе - была закономерным и типичным явлением. В большинстве многочисленных критических и биографических трудов о сестрах Бронте, вышедших за рубежом в последние десятилетия, нет достаточно глубокой характеристики их творчества. Почти все эти работы принижают значение критического реализма Шарлотты Бронте. Эта тенденция проявляется нередко в противопоставлении ей творчества Эмилии, искусственно наделяемого декадентскими чертами. Иногда же наиболее талантливым в семействе Бронте объявляется неудачник Брэнуел.
ЛИТЕРАТУРА
1. История всемирной литературы. Том 7. – Москва. – 1987. 2.
3.
Краткая литературная энциклопедия. – Москва. – 1978.
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 ТАРИХ
110 С.ЖОЛДАСБАЕВ тарих ғылымдарының докторы, профессор А.Ясауи атындағы ХҚТУ археология ҒЗО
БУХАРА» ШЕЖІРЕСІНДЕГІ (XV-XVI Ғ. БАСЫ) ҚАЗАҚТАР ТУРАЛЫ
традиций, религиозных верований, ремесла, юрты – подвижного жилища, устроенного на телеге (по данным Ибн Рузбихана в его историческом труде «Михмен Наме-йи Бухара»). The article deals with the description of the Kazakh people`s life in the XV-XVI centuries, their culture, rituals, customs, traditions, religions beliefs, handicraft, jurta-a mobile dwelling, settled on a cart (based on data given by Ibn Ruzbikhan in his work «Michman name Bukhara»).
Автор 1457 жылы Иранда Хундже қаласында дүниеге келген. Әкесі өз дәуірінің білімді адамдарының бірі еді. Ол парсыларды Ақ-Коюилу династиясы билеген кезде Исфахан сардарларының құрамында болған. Ал шешесі жағынан Қара-Коюилу династиясының уәзірі Пир-Будактың туысы болса, кейіннен Ақ-Коюилу династиясының Узын-Халаға қайны болған. Аққойлы, Қарақойлы династиясы дегенге қарағанда XV ғ. Иран жерінде Жалайырлардың билік жүргізгендігі еске түседі. Олардың ақ-қара қойлы деген рулары болған. Жазба деректерде Иранда Жалайыр мемлекеті өз ақшаларын да шығарған. Рузбихан балалық, жеткіншек кездерінің көпшілігін Шираз және Исфахан қалаларында өткізген. Өз елінде білім алған. Ол 17 жасында алғашқы саяхатын Хиджаз және Мекке қалаларында бастап, онда білім алуды жалғастырған. Ширазға оралған соң әртүрлі ғылым салаларын үйренуге талаптанған. 25 жасқа толғанда Меккеге екінші рет саяхатқа шығып, Құран оқып, араб әдебиетімен танысады. Араб ғалымдарының еңбектерін оқып, білімін жетілдіреді. Араб философиясында көптеген жетістіктерге қол жеткізеді. Ширазға оралып, өзі еңбектерін жазады. Алайда Шах Исмайыл өкімет басына келгенде шиизмді мемлекет діні етіп қабылдап, суниттерге қуғын-сүргін жүргізген. Сонда сунитизмді ұстанған Фазлаллах ибн Рузбихан да қашып, Герат қаласына тығылған. Бұл қаланы Мұхаммед Шайбанихан жаулап алған кезде ханның қол астында оның тарихнамашысы болып қызметке алынады. Алайда қай жылы ханмен қызметін бастағандығы туралы нақты дерек жазылмаған. Тек XVI ғ. басынан Мұхаммед Шайбани ханмен бірге болды деген ғана хабар қалған. Өзбек ханмен бірге болған жылдарында Рузбихан тарихи және хұқықтық мазмұнда бірнеше шығармалар жазған. Соның бірі, көлемді және өте бағалы «Бұхара қонағы» атты тарихи еңбегі. Бұл еңбек Өзбек және Қазақ халықтарының тарихы жайлы өте құнды деректер береді. Бұл шығарма – тек Өзбек тарихы туралы ғана емес, XV-XVI ғасырлардағы Қазақ халқы туралы да көптеген мағлұматтар беретін еңбек. Ибн Рузбихан Мұхаммед Шайбани ханның қарамағына кірген күннен бастап, оның барлық тапсырмаларын мүлтіксіз орындап отырған. Ол А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Жолдасбаев С. Фазлаллах Ибн Рузбихан Исфаханийдің «Михманнаме-йи Бухара» шежіресіндегі...
111 ханның барлық жорықтарына, саяхаттарына жолаушы шыққанда бірге жүрген. Ол ханға кеңес беріп, өзіне берілген құпия істерді адал ниетпен орындап отырған. Өз қызметіне адал болғандығын көріп түсінген хан бірде- – бір жиын немесе кеңесті Рузбихансыз өткізбеген. Сондықтан хан төңірегіндегі оның сыбайластары да Ибн Рузбиханды жақсы көрген. Сол себептен де Шайбанихан оны өзінің жанынан еш уақытта қалдырған емес. Әсіресе, Әмір Темірдің жеріндегі саяси бытыраңқылықты пайдаланып, оның жерін жаулап алғанда да ол ханмен бірге болып, оған пайдалы кеңес беріп отырған. Өзінің бір кеңесінде Шайбани хан енді қазақтарға «қасиетті соғыс» жариялау қажеттігін айтқан кезде Ибн Рузбихан қарсы да болған. Ол қазақтар исламға қарсы ешбір айтарлықтай әрекеттер жасамағандығын айтып, оларға қарсы шыққанша «Қызыл бөріктерге» (парсыларға) соғыс жариялаған дұрыс қой дейді [1.29]. Қызыл бөріктілер деп шиизм жолын ұстанып отырған парсыларды айтқаны еді. Дегенмен Ибн Рузбихан өзінің шеберлігімен ханның ойына қарсы бола алмай, діни уағыздардың жолдарын ханның айтуына қарай ыңғайластырып, жолын тауып, оны қуаттап, хан ойын жалғастырып кетеді. Бұл жерде басты мәселе қазақтарға «қасиетті соғыс» жарияларда Шайбани ханның алдына қойған мақсаты Сығанақ, Сауран, Түркістан, Отырар, т.б. қалаларын басып алуды көздеген еді. Сол үшін «қасиетті соғысты» сылтау етіп, соғысты бастауға әрекет жасаған. Бұл соғыстар туралы ғылыми еңбектерде, «Қазақстан тарихының» 1996 ж. ІІ томында және Совет дәуірінің кезіндегі «Қазақ ССР тарихының» ІІ томында жазылған. Біздің бұл мақалада жазғалы отырған басты мәселеміз-ол Ибн Рузбиханның қазақтардың әдет-ғұрпы, салт-санасы, мәдениеті, үй-жәйі, шаруашылығы туралы, қонақ күтуі туралы және Қазақ, Қазақстан деген атаулардың қай кезден бастап айтылып келе жатқандығына назар аудару. Мұхаммед Шайбани хан қазақтарға үш рет «қасиетті соғыс» жариялап, 1507-1508-1509 жж. жорыққа шыққан. Бұрындық хан, Жаныш, Ахмед сұлтандардың Сыр бойында отырған қыстауларында оларды жеңіліске ұшыратып, қолдарына мыңдаған арба үстіне тиелген үйлерді, мал-жандарды тұтқындаған [1. 128]. Ал «қасиетті соғыс» жариялаудың басты сылтауы «Қазақтар идолопоклонниктер», қуыршаққа (идол) табынушылар, бұлар құдайсыздар, олармен соғысқандар сый-құрметке ие болады деп, Өзбек ханы жарлық шығарып, 1509 жылы 27-қаңтарда үшінші жорыққа аттанған. Алайда Ибн Рузбиханның жазуына қарағанда, Қазақтар бұдан 200 жыл бұрын исламды қабылдап, намаз оқыған. Балаларын медресеге беріп оқытқан, некесіз үйленбеген [1.106]. Мұсылман дінінің ғұлама ғалымдары Қазақ жеріне Түркістаннан, Мавренахрдан, Хаджы Тарханнан, Дербенд Ширваннан, Хорезм, Хива, Хоросан, Парсы сияқты ислам елдерінен келетіндігін жазады. Олар қазақтар арасында діни наным-сенімдер туралы үгіт-насихат жүргізетін. Ал қазақтың саудагерлері ислам елдеріне барып, А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Жолдасбаев С. Фазлаллах Ибн Рузбихан Исфаханийдің «Михманнаме-йи Бухара» шежіресіндегі...
112 сауда жасап, мұсылмандық жолға түссе, ал керісінше, мұсылман саудагерлері Қазақ жеріне келіп, сауда жасап, исламдық діни әдет- ғұрыптардың таралуына әсер, тигізетін. Сондықтан олардың (қазақтардың) хандарын да, сұлтандарын да мұсылмандар дейді. Қазақтардың кейбір наным-сенімдеріне қарағанда, қазақтардың көктемде қымыз ашытып, оны ішер алдында шығысқа қарап, қымызды шашып, күнге бас иіп табынуды жасайтындарын жазады [1.108]. Ал өзі қазақтардың қымызды қалай жасайтындарын, оны ішкенде денеге шипалық жағын мақтайды. Бұл сусын, өзбектердегі (қазақтардағы) өте бір тамаша сусын. Оны ішкен адам денесіндегі анау-мынау ауру-сырқауы жазылып кетеді деп таң-тамаша болған. Қымыз туралы өлең де жазған [1.107]. Онда қымызды сабада ашытып, одан кейін күбіге құйып алу кезін, құйғанда қымыздың бұрқырап аңқыған иісінің үй ішіне бір ерекше жағымды иіс беретінін суреттеп жазған. Күнге бас июді күн көзінің шөптің шығуына тигізетін әсері, ал шөп жеген жылқының қымыз жасауға, сүт беруге ризашылығының белгісі болар дейді. Дегенмен ислам дінін қабылдағаннан кейін басқа дүниеге табыну, діннен, діни сенімнен бас тарту болып табылады. Сондықтан «қазақтардың күнге табынуы идолға табыну болып табылады, олар (қазақтар) құдайсыздар олармен соғысу» керек деп Мұхаммед Шайбани хан «қасиетті соғыс» жариялаған. Ханның қазақтарға таққан және бір кінәсі, олар қолдарына түсірген мұсылман адамдарды (тұтқындарды) құлға айналдырды, бұл шариғаттың заңы бойынша дінсіздер болып табылады, сол себептен олармен соғысу «міндетті түрде болып табылады». Бірақ та қазақ халқы ислам дінінің қағидаларын толық ұстанған. Сонымен бірге Көк тәңірге де сыйынып, оның наным-сенімдерін де бірге ұстанған. Бұл туралы халқымыздың тұңғыш ғалымы Шоқан Уәлиханов та Жетісуда болған кезінде қазақтардың күн күркірегенде, қолдарына шөміш, қышқаш (от жағуға пайдаланатын құрал) ұстап алып, оларды бір-біріне соғып «от көп, көмір аз» деп киіз үйді айналатынын жазған. Бұл шөп көп болсын, соғыс болмасын деген ырым дейді: Соңғы кезде халқымыздың Көк тәңірге табыну мен ислам дінінің наным-сенімдеріне бірдей табынып, мінәжат етіп жүргенін ешбір жан жоққа шығара алмайды. Олай болатын себебі Көк тәңірге табыну ертедегі түркілерден, алғашқы ата-бабалардан жалғасып келе жатқан наным-сенімдер, бұл ешуақытта ұмыт болып қалуы немесе басқа діндердің әсерінен жойылуы мүмкін емес. Ш.Уәлиханов «халқымыздың табиғатқа табынуы – материалистік бағытқа бір табан болса да жақындығы деп жазған. Фазлаллах ибн Рузбихан өзінің еңбегінде «казах», «казахи», «Қазақстан» деген сөздерді бірнеше рет қайталап жазып отырады. Бұл еңбектің жазылған кезі – 1509-1510 жылдар. Қазақ хандығы XV ғасырдың екінші жартысында құрылды. Сонда қазақ, қазақтар, әсіресе Қазақстан деген сөздердің Орта Азияда тез таралып, белгілі болып кеткенін қалайша А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Жолдасбаев С. Фазлаллах Ибн Рузбихан Исфаханийдің «Михманнаме-йи Бухара» шежіресіндегі...
113 түсінуге болады? Біздің ойымызша, қазақ деген сөздер Қазақ хандығы құрылғанға дейін-ақ айтылып жүрген. Рузбихан «Өзбектерде (Өзбектер деп отырған тайпалар Алтын Орда ханы Өзбектің (1312-1342) кезіндегі тайпаларды айтып отыр. Тарихи әдебиеттерде «Өзбек» ұғымы алғашқы кезде жергілікті түркі және Дешті-Қыпшақтың түріктенген тайпалар одағының жинақтаушы этникалық саяси атауы ретінде қолданылды деген пікір орныққан, бірақ әлі этноним бола қоймаған. [2.22-31,66-71,11-17]) атақты үш тайпа (ел) бар, олардың біріншісі шибаниттер, екіншісі қазақтар, үшіншісі маңғыттар. Ал бұлардың ішіндегі ең көбі және батыры ол – қазақтар. Олар өздерінің батылдығымен және ешбір қорықпайтындығымен бүкіл әлемге танымал» деп жазады [1.35]. Өзбектердің жері бір жағы Каспий теңізімен, екінші жағы Түркістанмен, үшінші жағы Дербентпен, төртінші жағы Хорезммен, бесінші жағы Астрабатпен шектеседі. Бұл жерлердің арасы көшпелі өзбектердің (қазақтардың) жаз жайлауы, қыс қыстауы болып табылады. Ал бұл үш тайпаның хандары бір-бірімен ылғи да жауласып, соғысып отырады. Олар бірін-бірі қолға түсіріп, тұтқындап отырған. Бұл жағдайға қарағанда, Қазақ хандығының Өзбек хандығы (Ақ Орда) кезінің өзінде-ақ жеке хандық дәрежеде болып жүргенін байқау қиын емес. Ибн Рузбиханның жазуына қарағанда өзбектер мен қазақ халқының п.б. байқауға болады. Ол Шайбани ханға өзбек, қазақтар жаздың ыстық айларында Қыпшақ даласын жайлайтынын айтып, өздерін олардан (қазақтардан) ерекшеленгенін жазады. Шайбани хан өзінің төңірегіне шибаниттерді (Шыңғыстың бесінші баласы Шибанның, Мұхаммед Шайбани хан оның тұқымы) жинап, өздерін таза өзбектер деп атап, ал қазақ- өзбектерді моңғолдар деп, оларды өздерінің арасына жолатпаған. Міне осы кезден (XVI ғ. басы) қазақ-өзбектердің арасы ажырай бастайды. Ажыраудың өзін Қыпшақ даласына жаз айларында көшіп-қонып, ал қыс айларында Сыр бойына қыстап жүрген қазақы ру-тайпаларды қазақтар деп айтуға болатын еді. Қазақ тайпалары Сыр бойындағы Сығанақ сияқты, т.б. қалаларда өздерінің ықпалын күшейткен. Міне, осы жағдайды әлсірету үшін Мұхаммед Шайбани хан ислам дінін сылтау етіп қазақтарға «қасиетті соғыс» дегенді ойлап тауып, Сыр бойындағы қалалардағы қазақтарға шабуыл жасаған. Ақыры болмаған соң Орта Азияға біржола ауып кеткен еді.
Ибн Рузбиханның еңбегінде «қазақ жеріне», «қазақ еліне», «қазақ ұлысына», «қазақ даласына», «Қазақстанға» деген сөздер жиі кездеседі [1. 32, 33, 34, 38, 92, 96, 103]. Бұл сөздерге қарағанда, қазақтар туралы және олардың жері туралы әлемге танымалы болғандығы айқын көрініп тұр дейді. Сондықтан да бұл сөздердің соңғы кезде пайда болмай, әлдеқайда бұрын аталып жүргендігін байқау қиын емес. Оны XІV ғ. І жартысындағы Өзбек ханының кезіндегі «өзбек-қазақ» атауларының айтылып жүрген кезін еске алсақ, ал «өзбек» атауының Өзбек ханның атына байланысты болған десек, ал «қазақ» атауының бұл кезде атала бастағандығын неден аламыз?
114 Бұл қазақ атауы Өзбек ханның атына байланысты емес. Ханның атынан бұрын пайда болғандығын, қазақ деген елге Өзбек ханның билік жүргізгендігін көрсетіп отырған жоқ па? Олай болса, қазақ атауы Өзбек ханның билігіне дейін-ақ аталып жүрген демекпіз. Ал «Қазақстан» атауына келсек те осы ойды айтпақпыз. «Қазақстан» сөзі «Бадай Ал Вакай» жазба дерегінде де кездеседі. Бұл өзбек ханы Убайдуллах пен монғол ханы Абдрашиттің бірігіп, Қазақ хандығына 1537 жылы шабуылға шыққан кезі. Сонда олар «Қазақстанға бет алды» дейді [3.108]. Бұл деректе де, егер көрсетіліп отырған жылдан бұрын «Қазақстан» деген атауы аталып жүрмесе, «Қазақстанға» қарай бет алды деген сөз қалай бірден аталады деген ой туады. Сондықтан да «қазақ ұлысы», «қазақ даласы», «Қазақстан» деген атауларды терең тұрғыда зерттеу қажеттілігі жетті деп ойлаймыз. Ибн Рузбихан қазақтардың қонақтарды қойдың басымен сыйлауы туралы әдет-ғұрыптың бар екендігін жазады [1.103]. Мұндай сый-құрмет көрсету дүние жүзіндегі халықтарда жоқ шығар, бұл тек-біздің халқымызда ғана осы күнге дейін орын алып жүрген қонақ сыйлаудағы құрметтің белгісі. Сый-құрметтің бұл түрі-сақ, түркі тайпаларынан бері жалғасып келе жатқан әдет-ғұрып. Қытай жеріне жүргізілген мұражайларға барлау кезінде Үрімші қаласының археологиялық мұражайларынан сақтардың зираттарынан жайпақ табаққа салып, адам денесімен бірге жерленген қойдың бас сүйегін көрдік. Бұл көрініс мені қатты таң қалдырды. Осы көріністің қазақтардың сыйлы қонақтарды баспен сыйлау құрметінің сонау б.д.д. сақ тайпаларынан жалғасып келе жатқандығына ешбір күмән жоқтығына таңданбағанда қайтеміз. Бұл әдет одан кейін түркі тайпаларына өтіп, бізге жетіп отыр. Түркі қағаны Сизабұл Византия елшісі Земархты қабылдағанда, Мыңбұлақ жайлауында (Жамбыл обл.) оны баспен сыйлаған. Қанша уақыт өтіп, заман өзгерсе де әдет-ғұрыптың, өзгермей сол қалпында сақталып келе жатқанын байқаймыз. Ибн Рузбихан қазақтардың қол өнері, қару-жарақтың түрлері туралы жазып қалдырған. Қойдың жүнінен өздеріне киім тоқып кисе, өлген адамдарына кебін тоқып, онымен орап жерлейді дейді [1.103]. Ал қойдың ішегінен садақтың кермесін жасаса, қарнынан садақтың ұшын оған салатын қорамсап жасайтындығын жазған [1.103]. Садақты қайың ағаштан өте мықты етіп жасайды. Олар (қазақтар) қайыңнан әдемі өрнектеп жүк-аяқ (сандық, кебеже) жасайды. Олардың әдемілігі соншалықты қарасаң көз тоймайды. Ал, қазақ сұлтаны Жанышты жеңіп қолға түсірген байлықта есеп жоқ, әсіресе арба үстіне тиелген киіз үйлерден он мыңнан астам үйлерді, т.б. дүниелерді қолға түсірген. Солардың ішінде арба үстіне тігілген үйлердің биіктігіне 20-30 адам сыйып отыратын кеңдігіне, оларға түрлі-түсті басқұрлар тағылып, әшекейленгеніне Ибн Рузбихан таң-тамаша болып сипаттама жазған. «Язык (наш) в описании подробностей краток и не склонен к повествованию. В общей, доставили на повозках свыше десяти тысяч шатров в повозки в прягли верблюдов и увезли с поля сражения. Ах,
115 какие шатры! Замки...» [1.128]. Қолға түскен шатырлардың үлкен-кішілігіне қарай бір немесе бірнеше түйелер жегілген. Әдемі сұлтан үйлерінің алдында, артында терезелері бар. Олардан сыртқа қарап отырады. Ал алдыңғы жағында арбакеш отыратын орын бар. Рузбихан өзінің таңданғанын былай жазады: «Какие преогромные шатры я увидел, поставленные на колеса! Узрел я обширные дома с окошками, прикрытыми войлочными занавесками очень красивыми и искусными. Около жилищ всех султанов и эмиров я также видел подобные большие шатры и перевиженые дома... так что разум поражается и кружится голова от красоты, мастерства и изящества» [1.129]. Бұл жазылған сипаттамалардан қазақтардың XV-XVІ ғасырларда арба үстіне тігілген жылжымалы киіз үйлерде де өмір сүргендерін білеміз. Мұндай арба үстіне тігілген киіз үйлер туралы Қытай жазба деректерінде, ертедегі түркі тілдес тайпаларда да кездеседі. Ал XІІІ ғ. орта кезінде Шығыс елдеріне саяхат жасаған француз Вильгельм де Рубруктың жазбаларында да кездеседі. Ол қыпшақ жерін басып өтіп, монғолдардың астанасы Қарақорымда екі ай тұрып қайтқан. Сонда жолындағы монғол-татарлардың арба үстіне тігілген үйлерінің сипаттамасын берген [4.80]. Алайда оның берген сипаттамасы қазақтардың арба үстіне тігілген үйлердің құрылыс жүйесіне онша сәйкес келмейді. Жалпы, арба жасау, оның үстіне киіз үйді тұрғызу ертедегі түріктерден жалғасып келе жатқан құрылыс жүйесі ме деген ой туады. Ибн Рузбихан қазақтардың жері Дешті-Қыпшақ деп сипаттама береді. «Бұл жер адам баласының өмір сүруіне өте қолайлы. Өмірге қажетті жағдайлардың бәрі бар. Жер көлемі жағынан 600 жүз фарсақтан (1 фарсахы 6-7 км. тең) асады, жатқан кең байтақ. Ал бұл жерде жайылып жүрген төрт түлік малда есеп жоқ, оның санын есептеу мүмкін емес. Оны тек бір Алла ғана біледі: [1.94]. Олар (қазақтар) жаздың ыстық айларында әсіресе тамыздың ыстық күндерінде Қыпшақ даласында өмір өткізеді. Ал қыс айларында қазақтар Сейхун (Сырдария) бойындағы қыстауларына келіп қыстайды. Олардың Сыр бойындағы қыстаулары 300 фарсахтан асады» [1.94]. Егер бір фарсахты 6 км деп есептелсе, сонда 1800 км жуық Сыр бойын қыстаулары алып жатқанын байқауға болады. Сонда Рузбиханның жазуы бойынша қазақтардың қыстаулары Арал теңізінен Түркістан қаласына дейінгі аралықты алып жатқан. Сол қыстаулардың ішінде мешіт, медресе
салып, қазақтар исламға бой
ұрған. Олар
туралы палеоэтнографиялық зерттеу кезінде Дарияның орта ағысынан табылған тұрақты қоныс жайлардың ескерткіштері Ақтас мешіті, Шығырлы І, ІІ, Жалғыз там, Бозақор, т.б. қоныстары 1970 жылдары зерттелген [5.46-58]. Міне, бұл деректерден қазақтар дінсіздер деп Мұхаммед Шайбани ханның «қасиетті соғыс» жариялауы орынсыз болғанын көреміз. Ол тек Сыр бойындағы қазақтарды қалай да болмасын ығыстырып шығаруға жасаған әрекеті болатын. Алайда өзбекханы Шайбанидың бұл әрекетінен еш нәтиже А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Жолдасбаев С. Фазлаллах Ибн Рузбихан Исфаханийдің «Михманнаме-йи Бухара» шежіресіндегі...
116 шықпады, өйткені Сығанақ, Сауран, т.б. қалалардың тұрғындары Бұрындық, Қасым хандар қалаға келгенде қаланың кілтін оларға өздері ұсынып, қақпаларын ашып берген. Мәселен, Сығанақ қаласының қазысы Садыр ал- Ислам, Жүзбегі Садық Шайх қала тұрғындарын жиып алып, бұрын бұл қала Бұрындық ханға қараған, сондықтан ешбір қарсылық жасамай-ақ қаланың кілтін Бұрындық ханға берсек жақсы болады деп, қақпаны ашып, ханды қалаға кіргізіп алған [6.112-122]. Сығанақ қаласында қазақтардың өмір сүргендігі туралы жазба деректерде де жазылған. «Никто из казахов не жаждет напасть и ограбить их земли, и они проживают в по всюду благоустроенном владении и радостном краю в полном спокойствии и веселии под сенью богатства и изобилий» [1.117]. Бұл деректер қала тұрғындарының бейбіт түрде толық тыныштықта еш нәрседен кемшілік көрмей, бақытты өмір сүріп жатқандарын жазады. Әсіресе қару-жарақ асынған қазақтардың қала ішінде тыныштық сақтап жүрген сақшылардай жүргендерін хабарлайды. Академик В.В.Бартольд 1902 жылы Орта Азияға ғылыми іссапарға барған кезінде Ташкент қаласынан Сығанақ туралы жазылған төрт грамота тауып алады. Бұл грамоталардың 1, 2, 4-сі түрік тілінде жазылса, ал үшіншісі парсы тілінде жазылған. Осы грамотаны шығыстанушы П.П.Иванов орыс тіліне аударып, «Қарақалпақ тарихының очеркінде» жариялайды. Оны Ш.Ш.Уәлиханов атындағы тарих, археология және этнология институтының шығыстану ғалымдары барлығын қайта аударып жариялаған. Сол үшінші грамотада былай деп жарлық жазылған: «...всем проживающим в этой местности и всем аймакам, (Сығанақ аймағы – С.Жолдасбаев) живущим постоянно в селениях, полуоседло в кишлаках и кочующим должностным лицам,
арабом, тюркам,
казахам и каракалпаком...» [6.113-118] деп қала және оның аймағындағы тұрғындарына туралы хабар береді. Бұл хабардан қалада және қала аймағында қазақтардың өмір сүргендігін толық байқауға болады. Сондықтан да бұл қаланың (Сығанақ) алғашқы Қазақ хандығының астанасы болғандығы жазба деректерден де, Ибн Рузбихан хабарынан да толық байқалады. Сол себептен де Рузбихан Сығанақты Қыпшақтардың (қазақтардың) сауда орталығы болған деп ол туралы өлең де шығарған: Славен город Сығанак, Что является местом проезда в Дешти Кипшак. К нему дари Дешта везут, Все, что привозят оттуда, к нему везут. Он - пограничная застава всех владений Туркестана, В нем нараоду спокойно и безопасно, [1.117] деп ................................................................... Бұрын қала тұрғындарының тыныштықта өмір сүргендігін жырлайды. Қорытындылай келгенде, Ибн Рузбиханның шежірелік еңбегінен халқымыздың XV-XVІ ғғ. арасындағы тарихынан толық мағлұмат А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Жолдасбаев С. Фазлаллах Ибн Рузбихан Исфаханийдің «Михманнаме-йи Бухара» шежіресіндегі...
117 беретіндігін білеміз. Әсіресе Сырдария бойындағы қазақтардың тұрақты мекен жайлар салып, жартылай отырықшылық тұрғыда өмір сүрсе, ал Сыр бойындағы қалаларда қалалық тұрғындар ретінде өмір сүрген. Бұл тарихи ескерткіш – әлі де болса терең зерттеуді қажет ететін еңбек.
ӘДЕБИЕТТЕР 1.
Фазлалах ибн Рузбихан Исфахани Михман-наме-йи Бухара (Записки Бухарского гостя). (еревод, предисловие и примечания Р.П.Джалиловой. Под редакцией А.К.Арендса. М., 1976. 2.
истории таджиков и узбеков в Ср.Аз. ТИИАЭ АН Тадж ССР. Сталинабад, 1954 т. 12 вып. 1. Ибрагимов С.К. Еще раз о термине «Казах», //«Новые материалы по древней и Средневековой истории Казахстана ТИИАЭ. АН КазССР, А.,1960 т.8. Ахмедов Б.А. Государство кочевых узбеков. Таджики, М.: 1965, 11-17 бб.; 3.
4.
Путешествие в Восточные страны. А.: «Ғылым», 1993. 5.
Южного и Центрального Казахстана (XV-XIX вв.). «Прошлое Казахстана по археологическим источникам. А.: «Наука» КазССР, 1976. 6.
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010
118 философия ғылымдарының кандидаты «АВЕСТО» МЕН ИРАН АҢЫЗДАРЫНДАҒЫ ФРАНХРАСЬЯН НЕМЕСЕ АФРАСИАБ ( АЛП ЕР ТОНГА) БЕЙНЕСІ
На основе анализа древних персидских источников, автор пишет о деятельности кагана Афрасиаба (Алп Ер Тонгы). On the basis of ancient Persian written sources analysis the author writes about the leading period of Afrasiab kagan.
Иран жерінде Рустам мен Афрасиаб жайында көптеген аңыз-әңгімелер тараған. Афрасиабтың дүниеге келуі бір аңызда былайша әңгімеленеді: Шах Пашанг (оның лақабы – Пәкзат Пашанг) жас шағында Әла Писе Жадудың қызына қатты ғашық болған. Әкесінің батасын алмай тұрып сүйген қызына үйленеді. Тоғыз ай, тоғыз күн дегенде ұлды болады да, оған Афрасиаб деп ат қояды. Негізінде ол Фарасиаб немесе Пәрасиаб дегені еді, кейінірек Афрасиаб болып аталып кеткен. Өйткені, кіндік шешесі Афрасиаб сәбидің қап тәрізді болып туылғанын көреді. Зәо де (толғатып жатқан әйел) анықтап қараса, сәбидің орнына қанға толы бір қап туғанын көреді. Кіндік шеше үрейленіп, қанға тола қапты патша сарайының ортасынан алып шығып, ағып жатқан арықтың жағасына апарып, қапты пышақтың ұшымен теседі.
Кенет келбеті мен қолдарының шынтағына дейін қызыл түсті сәбиге оның көзі түседі. Қолын сәбидің бетіне тигізсе, қанға малынып қалғанын байқайды. Қан болған қолын арықтың суына жуайын деп арыққа жақындағанда, су ағысының қарқыны күшейіп, сәбиді қолынан ағызып әкетеді, содан ол су диірменінің қоймасынан бір-ақ шығады. Диірмен тасының тоқтап қалғанын байқаған диірменші су қоймасына бір нәрсе түсіп, бітеліп қалған болу керек деп ойлайды. Сөйтіп су қоймасын тазаламақ болған ол диірмен дөңгелегіндегі уық ағаштарының арасына бір нәрестенің кептеліп қалғанын көреді. Тез арада сәбиді шығарып алып үйіне алып келеді. Сәбиге ес кіргізіп, оны құндақтап орайды. Сәби әлденіп, есін жиған соң, ашыққанын сездіріп жылай бастайды. Сол кезде диірменшінің қаншығы да күшіктеген екен. Ол бір бұрышта күшіктерін емізіп жатады. Амалы қалмаған диірменші сәбиді қаншықтың көкірегіне тосады. Қаншық емшегін құшырлана еміп болған нәресте ұйықтап қалады. Диірменші «Ертең нәрестені егесіне апарып берермін» деп ойлаған күйі бір шетке жайғаса ұйқыға кетеді. Нәрестенің суға ағып кеткенінен кіндік шешесінің шыр–пыр боп жүргені Шах Пашангтың құлағына жетеді. Шах нәрестені тауып алып келу үшін жауынгерлерін жан-жаққа жөнелтеді. Іздеушілер нәрестені қаншықтың баурына алып жатқан жерінен көріп аң-таң қалады. Тез арада нәрестені диірменшімен бірге сарайға, шах құзырына алып барады. Пашанг шах нәрестенің қаншық сүтін емгенін естіп, қатты қайғырады. Нәрестеге қаншық сүтін еміздіргені үшін диірменшінің басын кесуге бұйырады.
119 Шах жұлдыз жорамалшылары мен хәкімдерін жинап, сәбидің болашағын болжап беруді сұрайды. Олар: «Афрасиаб қаншық сүтін емгендігі үшін ит сияқты жабайы болады. Туылған кезде қолдары қанға малынып тұрғандығы – ол қанішер болып, қантөгістен тоймай жүреді. Қан төккеннен ол рахаттанып, ләззат алатын болады», – дейді. Болжағыштардың айтқаны келіп, Афрасиаб ер жеткен соң жаман мінездердің бәрі оның бойынан көріне бастайды. Ол қанішер, жауыз адам болады. Соғыс кезінде жаулары оны «қаншық сүтін ішкен», «диірменшінің табалдырығында өскен» деп атай бастаған. Сол себепті де есімін «Ферасиаб» немесе «Пәрасиаб» (яғни «диірмен уығы») деп қойған. Кейінірек Афрасиаб болып өзгерген [1] . Сонымен, Тур әулетінен Франхрасьян тарайды. Ол – орта ғасырлардағы әдебиеттерде Афрасиаб деп аталынған. Мағынасы – үрей тудырушы, сұмдық адам. Пахлавий тілінде «Фраслв», «Фраслб» немесе «Фраслф» түрінде жазылады. Ол – мәшһүр Туран шахы Пушаңның (Пашаң) ұлы. Наузаршах заманынан Кайхұсрау салтанатына дейін, өте көп уақытқа созылған Иран мен Тұран соғысына қатысушы, нағыз пахлаван (баһадүр). Афрасиаб өмірінің ең маңызды тұстары оның бауыры Ағрирас пен шах Ковустың ұлы Пахлавон шахзада Сиявушты өлтіруімен байланысты. «Авестода» бұл екі жәйт Афрасиабтың ең үлкен күнәсі ретінде тілге алынған. Афрасиаб өз немересі – Сиявуштың ұлы Кайхұсрау тарапынан өлтіріледі. Бұл Афрасиабтың күнәсінің нәтижесі еді. Афрасиабтың өмір дәптерінде қара бояумен жазылған күнәсі мен ахримандық сипаттас іс- әрекетімен бірге оның жақсы істері де хатталған. Бұл оның жүйрік-желаяқ дев Зингов дурваниді өлтіруі еді. Зингов дурванд Иранды жеңді және ирандықтар Афрасиабтан жәрдем сұрады. Нәтижесінде Афрасиаб оны жеңіліске ұшыратты. Афрасиабтың басынан кешіргендері және оның ирандықтармен қанды және жойқын шайқастары «Жаңа Авестода», сондай- ақ, пахлавий мәтіндерінде ишаралармен баяндалған. Бұл мәтіндерде оның тұлғасы көбірек мифологиялық және дев сипатында көрінеді. Бірақ «Шахнама» және соған ұқсас көптеген тарихи–әдеби мәтіндерде Афрасиаб дастаны біршама егжей-тегжейлі әңгімеленген. Әлбетте, бұл дастандарда Афрасиаб ахримандық қасиеттерге ие болған шах және пахлаван ретінде көрініс береді. Афрасиаб тұлғасы, оның бейнесі Үндістан әдебиеттерінде де көрініс тапқан. Үшбу деректер бойынша, Афрасиаб аждаһо және девлермен күресте ғана емес, құдайлардың аспани соғыстарына да қатысады. Тіпті, ол Ахура Мазданың өзін де жарға құлатпақшы болады. Оның бұл күресі Хурмузд пен Ахриманның шайқастарын еске түсіретіндей әсер қалдырады. Әрі қарай «Бундахишнда» атап көрсетілгендей, ол жаңбырды тоқтатып қойып, шәһарды құрғақшылықтың бәлесіне жолықтырады. «Авестода» Афрасиаб пен Хұсрау қақтығыстары көп жерлерде тілге алынады. Афрасиаб жеңіске жету үшін Хуварноны қолға түсіруге
120 ұмтылады: Бақыт құсы, табыс кілті болған Хуварно ең алдымен Құдай Ахура Маздаға нәсіп еткен. Содан соң ол Хаошяна Пародатаға жәрдем қолын созды. Мал егесі Йимаға да (Хуварно мадағы, 19–яшт, Замяд яшт, 5-6–бөлім, 2629–үзіктер) шарапаты тиді… Сондықтан Афрасиаб та бұған қол жеткізу мақсатында біраз әрекеттенген: Хуварноны ұстап алмақшы болды, Тур Франхрасьян Воруқаш теңізінен, Киімдерін шешіп тастап жалаңаш, Ол ұстамақшы болды арийлер Мемлекетінің өткендегі, келешектегі Патшалар иелік еткен Хуварноны, Ол ұстамақшы болды пайғамбар, Зардушт сақып болған нәрсені Жүзіп барды Хуварно жаққа Тур Франхрасьян. Бірақ Хуварно шегінді, Әрі кетті одан Хуварно. Воруқаштың сол ағыны, Хұсрау деп аталды бұдан кейін. (19–яшт, Замяд яшт, 9–бөлім, 56–бөлік) [2].
«Авесто» бойынша, Хуварно әрдайым Хұсраудың тілегін қабыл алған. Арияндық елдерді Біріктірген мәрт және епшіл, Хұсрау келді Аша жанына, Дұға қылды. (Терең сулы Чайчаст көлінің жағалауларында).
Өтінді ол Ашадан: Жауыз тұтқынды Хұсраудың алдына Чайчаст 1
Көкпеңбек және терең, Құны кеткеннің өзі өш алсын Франхрасьяннан, Жауыздықпен өлтірілген Силваршан үшін Және Нарава нәсілінің атақты Ахраврата 2 үшін А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Әбушәріпұлы С. «Авесто» мен Иран аңыздарындағы Франхрасьян немесе Афрасиаб...
1
Чайчаст – бұл жер Ташкент (көне Чач) географиялық ортасымен байланысты деген пікірлер де бар.
2 Ахраврата – Нарава руынан болған ирандық әскер. Ол Франхрасьян тарапынан өлтірілген.
121 Өш Алсын баһадүр Хұсрау. («Авесто». Аша қасидасы, 17– яшт, Ард яшт. 6–бөлім, 38–бөлік) [2]. Дравоспа мадағының төртінші бөлімінің 18–бөлігінде Сиявуштың Чичист дариясының төңірегінде өлтірілгендігі айтылады. Алтынкөз, дем беруші, Көркем Хавм Хара тауларының Ең биік шоқысы, Биік төбесінде Келтірді тәубе-тағат. Өтінді ол Ашадан: Жолымды беруге жәрдемдесе көр. Мейірімді Аша, Тұтқындайын турандық батыр Франхрасьянды, Қол-аяғын байлап әкелейін. (Аша мадағы. 17–яшт, Ард яшт. 6–бөлім, 3738–бөліктер)[2].
Қавай Хұсрау: Франхрасьян, Карсавазданы 3
Аяқ-қолын мекем байлады. Айламен өлтірілген Силваршан – әкесі үшін, Наравида қаһарманы Ахраарта үшін Өш алды ол… Әрине, гәп оның Афрасиабпен болған соғысы туралы болып отыр. Хұсрау – Қавилар династиясынан шыққан шах. Ол – Қавай Усанның немересі, Силваршан ұлы (Сиавуш). Ал, «Шахнамада» ол – Калнилар династиясынан тараған Кайхұсрау. Өлім шақыратын жар жағасында Франхрасьян Ардвисура Анахитаға (Ардви ылғал, бу дегені және құдірет иесі дегені, ал Анахита – таза деген мағынаны береді. Андвисура Анахита – сулар құдайы. Сонымен бірге ол Амудария құдайы деген болжам да бар) арнап 100 жылқы, 1000 жас бұқа және 10000 қойды құрбандыққа шалып, сұрады Ардвисура Анахитадан. Бірақ Франхрасьянның жалбарынуын Анахита қош көрмепті. (Ардвисура Анахита мадағы. 5–яшт, Ардвисура яшт, 11–бөлім, 47–үзік өлең). Анахитаға арнап ирандық Хұсрау да құрбандық шалған: Оған құрбандық шалды, Орилни (Арийлік) елдердің баһадүрі, Өкімет таянышы пахлаван Хұсрау Шет-шепірі көрінбейтін, көкпеңбек, А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Әбушәріпұлы С. «Авесто» мен Иран аңыздарындағы Франхрасьян немесе Афрасиаб...
3 Карсаваз – Афрасиабтың туысы.
122 Чечаст көлінің жағасында Жүз жылқы, мың бұқа және он мың қойды. (Ардвисура Анахита мадағы. 13–бөлім, 55–үзік өлең) [2]. Роспий Завтқа деді: «Жер ішінде, темір дуалдар арасында тұратын Афрасиабты бір соққы беріп кісендегені сияқты сені де байлап тастамауы үшін тез жүгіріп бар да ержүрек Хавмға еттен бер» (Ясна, 911–хот, Хавм яшт, 11–бөлім, 7–үзік)[2]. Бұл жердегі Хавмді түрліше түсіндіруге болады. «Авестодағы» «Хавм» санскрит тілінде «савма» түрінде келеді. Бұл – қасиетті бір шөптің атауы. Хавм суы немесе оның шарбатының өлімнен қайтарушы қасиеті бар деп түсіндіргендер және бұған қатты сенгендер болған. Хавм шөптердің бастауы ретінде ұғынылған. Соның арқасында ғана мәңгілік болуы мүмкін. «Бундахишнде» жазылғанындай, хавм өсімдіктер ішіндегі ең сарасы, оның құны өлшеусіз. Зерттеушілердің пікірінше, қазіргі уақытта Шығыста «ифдра», Еуропада «ефедра» атымен белгілі «хаума» немесе «хавм» шөбі Иран мен Ауғанстандағы тауларда өседі, оның көлемі кішігірім бұтамен бірдей. Ол барлық замандарда да шипалы саналған және оның иісі де денсаулыққа пайдалы деп есептелген. Оны ішкен жан қатты мас болады және жарамсыз әрекеттерге барады. Сондықтан мұндай жағдайда жүргендерді маздакизм қатты қаралайды. Хавм – қасиетті шөптің және сол арқылы атқарылатын рәсімді сақтаушы Құдайдың да аты. «Авестоның» 20-шы яштында сол Құдайдың қадір-қасиеті мадақталады. «Шахнамада» тауда бір өзі жүрген өте тақуалы адам тілге алынған. Оның аты – Хавм (Хум). Ол Афрасиаб пен Гарсиюзды байлап, Кайхұсрауға тапсырады және қылмыстары үшін дарға асуын сұрайды. «Шахнама» авторының жазғандары, жоғарыда көргеніміздей, «Авестодан» алынған болуы керек. «Авесто» бойынша, «Хавм» сонымен бірге бірінші абыз, рухани қызметкер болып есептелінеді: Ол (Ахура) – бірінші Кохин (Жрец), жұлдыздар Нақышын салып, рухтар жаратқан Хавмды алғаш рет биік Харатиға 4 шығарған тіршілік иесі. (Митра мадағы. 10–яшт, Мехр яшт; 23–бөлім, 90–үзік)[2].
ӘДЕБИЕТТЕР 1. «Шахнама және халық». -Теһрон. - 1362. 2. Авесто. Баспаға дайындаған: Ж. Дустгох. -Техрон.-1991.- 1-2 том.
4 Хара – Памир-Гиндикуш таулары.
123 тарих ғылымдарының кандидаты, доцент А.Ясауи атындағы ХҚТУ РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫНДАҒЫ ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ СТУДЕНТ ЖАСТАРЫНЫҢ АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫСТАҒЫ РӨЛІ
В данной статье рассматривается роль тюрко-мусульманского молодежного движения в общественно-политической жизни России в начале ХХ века. С объективной точки зрения показано участие тюрко-мусульманской студенческой молодежи в таких организациях как “Центральный комитет русских студентов мусульман”, “Мусульманское благотворительное общество в Петербурге” и “Бухарское благотворительное общество распространения знании”. This article deals with the role of Turkic-Moslem`s youth movement in the social-political life of Russia at the beginning of the XX century. From the objective point of view Turkic-Moslem`s students жүктеу/скачать 4,29 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|