Ғылыми журнал 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады
жүктеу/скачать 4,29 Mb. Pdf көрінісі
|
ӘДЕБИЕТТЕР
1.
Әуезов М. Мағжанды сүйемін. Бес арыс жинағы. Құр. Әшімханов Д. Алматы, «Жалын». 1992 ж. 2.
Жұмабаев М. «Орал тауы» өлеңі. Ұлттық поэзия падишасы. «Ұлы тұлғалар». Құр. Бектурбекова Ф.Қ. Алматы. 2001 ж. 3.
4.
5.
6.
7.
24
филология ғылымдарының кандидаты А.Ясауи атындағы ХҚТУ доценті
ГАЗЕТТЕГІ СЫЗБА ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ КЕЙБІР ҚИЫНДЫҚТАРЫ В материале говорится о сложности в начале работы над дизайном газеты. This article is about the complexity of working on newspaper design. Қазіргі газеттердің басым бөлігінің «Adobe in Design», «Adobe Page Maker», «Adobe
Photoshop», «Corel
Draw» сияқты компьютерлік бағдарламалармен беттелетінін осы салаға қатысы бар мамандар жақсы біледі. Алғашқы мақаланың бастапқы сөйлемдерінің қаншалықты қиын жазылатыны сияқты, компьютер экранындағы форманы беттеудің де өзіндік қиындықтары бар. Әр бетті бір-біріне ұқсатпауға тырысып, түрлі идеялар іздестіріп, әбден бас қатырасыз. Журнал дизайны жұмысында да осы сияқты қиындықтар ұшырасады. Бетке орналасуы тиіс мақаланың нобайын ойластырасыз, олардың редактор ұсынған ескертпелері мен маңызын ескересіз. Ең алдымен, қолда бар материалдар сүзгіден өтеді. Қанша мақала бар және олардың тақырыптары қандай? Материалды иллюстрациялауға қажетті фотосуреттер жеткілікті ме? Олардың сапасы қай деңгейде? Басқа қосымша материалдарды таба алу мүмкіндігіміз бар ма? Осы талаптар орындалғанда ғана беттеуге отырасыз. Біз мысал ететін газеттің 1-ші беттегі жаңалықтар топтамасына төмендегідей материалдарды іріктеп алдық:
заметкалар жол саны Дизайнерге нұсқаулар Тұрғын үйде жарылыс болды, қайтыс болғандар жоқ; Сәулет бөлімі қаланың бас жопарына өзгеріс енгізді; Қауіпсіздік кеңесі баспасөз мәслихатын өткізді; Жол апаты 2 адамның өмірін жалмады; Талай жылдан бері ұстатпай жүрген қылмыстық топ құрықталды; Басқа да заметкалар 26
7
15 24
32
Басты жаңалық, иллюстрациямен
Маңыздылығы жөнінен екінші жаңалық, иллюстрациясыз Презентациядан алынған фотосуреттер, алты адам Иллюстрациямен Беттің төменгі жағына орналасады Иллюстрациясыз
Келтірілген мысалдағы жол сандарының материалдың бетке орналасатын көлеміне тікелей қатысы бар. Бұл баспа беттегі және газеттегі стандартты бағананың ені сақталған жағдайда орындалады. Қолжазба бойынша материалдың бетке орналасу көлемін анықтау беттеуші-
25 дизайнердің басты міндеті емес. Себебі, материал бетке енгізілмес бұрын бет дизайнері редактордан мақалалардың компьютерде терілген қолжазбаларының есептеліп біткен нұсқасын алады. Қолжазбалар алдымен редакциялаудан өтеді, одан әрі олардың баспалық көлемі анықталады: редактор материалдағы сөздің санын есептейді және қалыпты мөлшердегі
Сердәлі Б. Газеттегі сызба жұмыстарының кейбір қиындықтары
қаріпті қолданған жағдайда материалдың қандай көлемде болатындығын анықтайды. Редактордың материалдың жол санына байланысты газеттегі көлемін анықтайтын арнайы кестесі болады. Стандартты көлемдегі 8 рt-ті қаріпті бағана ені 10,5 pica-em-ді 1 см биіктікте қолданған жағдайда шамамен тор көзге 16 сөз енеді. Осылайша 160 сөзден тұратын мақалаға бір бағанада 10 см қажет болады. Баспа көлемін дәл анықтай білу де өте маңызды. Өйткені беттеу кезінде қателік орын алса, жарияланым жоспарланғаннан қысқа болып қалуы немесе көлемі ұзарып кетуі әбден мүмкін. Егер мақала тым қысқа болса, қаріп кеглін сәл үлкейтуге тура келеді. Кейде бөлім редакторы тосыннан келген жаңалықты бетке жоспарсыз енгізуі мүмкін. Керісінше, бұрыннан қорда жатқан материал бетке ұсынылады. Бұл процесс материалдар жеткіліксіз болып, бос орындар қалған жағдайда ғана қолданылады. Керексіз ұзындықтағы бағаналар кесіліп тасталады. Бұл жұмыс редактордың көмекші беттеушісінің міндеті болып есептеледі. Ол көбіне корректорлық бөлімде жұмыс жасайды: кезекші редактормен келісе отырып материалды қысқартады, емлелік қатесін түзетеді, тақырыпшалар мен фотосуреттердің дұрыс орналасқандығын қадағалайды. Қазіргі уақытта бұл жұмыстардың көпшілігі компьютер басында да орындала береді. Сондықтан барлық қажетті жұмыстарды редактордың қадағалауымен дизайнер де жүргізе береді. Ұзақ-сонар шұбалаңқы мақалаларды қысқарту ешқандай қиындықтар туындатпайды. Тек мақаланы қайтадан қарап шығып, қажетінше керексіз абзацтарды алып тастау қажет. Бірақ іс жүзінде бұл оңайлықпен жүзеге аспайды. Баспа көлемін анықтау қазіргі кезде аса қиындық тудырмағанмен, дизайнерлік жұмыста беттің көлемін есептей отырып беттеу үрдісі жұмысты едәуір жеңілдетеді. Алдымен стандартты бағанада 1 см-ге қанша сөз сиятындығын есептеп алу қажет. Содан соң, мәселен, 460 сөзден тұратын мақаланың 29 см-ге сиятындығын оп-оңай біле аласыз. Жоғарыдағы мысалда келтірілген кесте бас редактордың дизайнерге берген нұсқауы. Бұл жағдайда басты жаңалықтар мен фотосуреттер сәтті орналасқандықтан, логикалық түрде олар бетте әдемі көрінеді. Егер жаңалық назар аударуға тұрарлық болса (мысалы, жол апаты оқиғасы), онда бас редактор тек соған ғана назар аударуды тапсырады. Басты жаңалық беттің тек бас жағында орналасуы шарт емес, бұл дәстүрлі дағды тек түйсік бойынша жүзеге асуы мүмкін. Бір жағынан ол өз кезегінде оқырманға газеттің негізгі нүктесіне назар аударуға итермелейді.
26 Бірақ көп жағдайда оның рөлін фотосурет те атқара алады. АҚШ-тағы Пойнтерлік Институттың (Poynter Institute) зерттеу
нәтижелері көрсеткеніндей, «оқырман газетті ашып оқи бастаған кезде оның назары бастапқыда бір белгілі бөлімге аумайды. Керісінше... оқырман назарының басым бөлігі визуальды элементтерге ауысады» [1]. А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Сердәлі Б. Газеттегі сызба жұмыстарының кейбір қиындықтары
Егер оқырман назарының беттің төменгі жағына немесе орта тұсына ауғанын қаласақ, онда біз бұған қажетті визуальды элементті ұсыну арқылы (мысалы, ірі және ерекше бояумен боялған тақырыпшаны немесе фотосуретті айқындап көрсету) қол жеткізе аламыз. Бұл техника көбінесе тек тақырыпшалар мен фотосуреттерді ерекшелеу арқылы кейбір таблоидтардың бетінде көрініс табады. Әдетте біз мәтінді жоғарыдан, сол жағындағы бұрыштан оқимыз. Бұл әдет әлі күнге дейін қалған емес. Газет оқыған кезде де біз әрдайым шығарылымның негізгі нүктесін, не айтпағын іздейміз. Үйдегі жарылыс туралы мысалымызға қайта оралайық. Бұл тосын жағдай және осы бетте басқа маңызды мақала болмағандықтан, оны басты тақырыпша етіп жоғарыға орналастырдық. Бұл жағдайды иллюстрациялау тұрғысынан әрлеп, фотосуреттерімен бірге көркемдеп безендірдік. Оқырманның тек осы материалға қызығушылық танытқанының арқасында біз газетті оқыта алдық. Бетті дизайнерлеу процесі көбіне барлық мақалаға біркелкі маңыздылық беруді талап етеді. Бірақ бұл процесс кей жағдайда жадағай болып қалады да, газет беті оқырманға қызықсыз болып көрінуі де мүмкін. Егер біз қай мақалаға басты назар аудару қажеттігін нақты анықтай алмасақ, онда әрқайсысына кезегімен тақырыпшалар қойып, ерекшелеу арқылы оңай тәсілге көшуімізге болады. Бір мақаланы басты жарияланым деп таңдап алған соң, басқа мақалаларды сол маңайға ретінше орналастырып, оқырманға логикалық тұрғыдан жүйелі ақпараттық толыққанды материалдар бере аламыз. Әрине, мұнымыз барлық тақырыпшаларды бір көлемде сұрқай бере салу деген сөз емес. Егер мақала маңызды ақпаратты ұсынса, оған ерекше көңіл бөлген орынды. Газет өндірісі магнаттарының бірі Daily Mail Майк Рэндэлл байқағанындай, күнделікті бір тәсілді қолдана беру «...стильге еріксіз бағынып, оның сұрқай көріністеріне бағынышты болып қалуға әкеліп итермелейді... Барлық жүйе қатаң қалыпқа түсіп, сіз одан байланып шыға алмай қаласыз» [2]. Біз жоғарыда келтірілген кестеде оқиғалы мақаланы қызықты деп есептедік (тұрғын үйдегі жарылыс жергілікті газет үшін әрдайым қызықты материал болып саналады) және оны басты жаңалық етіп қоюға ешқандай кедергі болған жоқ. Бірақ барлық жағдайда мұндай маңызды материал кездесе бермейді ғой? Сөйтсе де беттегі басты жаңалық деңгейі сақталып тұруы тиіс. Сонымен қатар басты заметканы ортаға қою арқылы басқа жаңалықтардың да маңыздылығын біршама арттыруға болады. Осылайша басқа материалдар басты заметкадан маңыздылығы жағынан шамалас болғанымен, барлығына бірдей оқырманның көңіл аударатынына сенімді боламыз. Көп жағдайда басқа материалдар басты заметка сияқты назар
27 аудара алмағанымен, олар да жақсы позицияда көрініс таба алады. Бағананы композициялауды жоспарлағанда оқырманға ақпараттарды оңай табуға көмек беретіндей қажетті материалдарды иерархиялау үрдісі маңызды болмақ. А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Сердәлі Б. Газеттегі сызба жұмыстарының кейбір қиындықтары
Суретте: Сызба жұмыстары бас мақаладан басталады. Ендігі бір мәселе бас мақаладан кейінгі қатарда қаншалықты орын дайындау қажеттігін анықтауда жатыр. Дәстүрлі таблоидтың ені 38 см-ді құрайды (ол кейде 36 см мен 42 см арасында ауытқуы да мүмкін). Оның ішінде маңызды кеңістікті шамамен 36 см алады. Ені көбінесе жеті бағанаға бөлінеді. Яғни, әр бетте 252 см маңызды бағана кеңістігі орналасады деген сөз. Егер біз басты мақала үшін тақырыпшаны екі бағанаға орналастырғымыз келсе, 72 рt қаріп мөлшерінде ол кеңістіктегі бағанада 36 см көлемді құрайды. Төрт бағаналы, ені 10 см болып келетін фотосурет 40 см бағананы алады. 26 см материал тағы бар. Екінші фотосурет (8 см) үш бағаналы 24 см-ді қосады. 8 см автордың аты-жөнін жазуға т.с.с жұмсалады. Бұл базалық дизайн (суретте) 134 см бағананы алады да, беттің 53 %-ын құрайды. Суретте көрініп тұрғанындай, бірінші бағанадағы кіріспе бөлімде екі бағана арасында бос орын бар. Бұл кеңістікті бас мақала үшін және оның астындағы тақырыпша мен бір фотосурет үшін жоспарлаймыз. Газеттегі сызба жұмыстарының жиі кездесетін, міне, осындай кейбір ерекшеліктерін білу дизайнер үшін аса маңызды. Басылым: Мерзімі: Саны:
28 ӘДЕБИЕТТЕР
1.
Garcia and Stark 1991, 26. 2.
Hutt 1967, 46.
А.Х.ЕРІМБЕТОВА филология ғылымдарының кандидаты Т.Рысқұлов атындағы ҚазЭУ-дің доценті ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ Һ ДАУЫССЫЗ ДЫБЫСЫНЫҢ ТАБИҒАТЫ ЖАЙЫНДА В данной статье рассматриваются пути употребления согласного звука «һ» в тюркских языках. В статье также обобщаются вопросы возникновения исторического развития сонорной фонемы «х, қ, к, ғ, г» от фонемы «һ» в тюркских языках, опираясь на языковые факторы развития. The ways of the use of the consonant «h» in Turkic languages are considered in the given article . The matters of the origin of historical development of resonant phonemes «х, қ, к, ғ, г» from the phoneme «һ» in Turkic languages are also generalised leaning on language development factors. Кез келген тілдің фонетикалық жүйесінде дыбыстар бір-бірімен кездейсоқ алмаса бермейді. Нақты бір дыбыстың екінші бір нақты дыбыспен алмасуының өзіне тән заңдылығы бар. Тілімізде кездесетін дыбыс сәйкестігінің қай түрін алсақ та, олардың бәрінің арғы төркіні жалпы түркі тілдерінің фонетикалық құрылысына ортақ дыбыстық алмасулармен сабақтасып жататынын байқаймыз. Тамырын түркілік ата тілден алатын қазіргі түркі тілдерінің бірі болып табылатын қазақ тілінің басқа да түркі тілдерімен тарихи-генеологиялық сабақтастығы осындай дыбыстар сәйкестігіне сүйеніп зерделегенде айқын аңғарылады. Түркі тілдеріндегі көптеген сөздер сыртқы формалық жағынан аздаған өзгеріске ие болғанымен ешқандай мағыналық өзгерістерге ұшырамай-ақ қолданылады. Осындай дыбыстық өзгерістерді тудыратын сәйкестіктердің бірі - қ
тектес дауыссыз дыбыстарының сәйкестігі. Бұның сырын ашу үшін һ дыбысының қазіргі тілдік болмысын қарастырайық. Қазіргі қазақ тіліндегі һ дыбысы көмейден аталатын бірден- бір фонема. І.Кеңесбаев қазіргі қазақ тілінде һ фонемасы бірде қатаң да, бірде ұяңдар қатарына жатқызылып келеді. Бұның негізі һ дыбысының жасалуында жатыр. Қазіргі қазақ тіл білімінде һ дыбысы артикуляциялық- акустикалық жағынан былай сипатталады: «Һ – тілдің фаринкс (жұтқыншақ) қабырғасына жуысуынан жасалатын спирант ызың фонема» [1. 57-67]. Жалпы фонетика тамақ арқылы жасалатын дыбыстардың екі түрін көрсетеді: оның бірі – фарингаль (гректің раһrух деген сөзінен шыққан, қазақшасы – жұтқыншақ), екіншісі – ларингаль (гректің lаrуnх сөзінен алынған, қазақшасы – көмей) дыбыстар. Фонетист Ж.Аралбаев: «Фарингаль дыбыстар жұтқыншақтан, жұтқыншақ қуысының тарылуынан пайда болады, яғни фарингаль дыбыстарды айтқанымызда тілдің артқы түбі
29 жұтқыншақ - фаринкс қабырғасына тиер-тимес болып жуысады, осыдан барып жұтқыншақ түтігі тарылады. Сол жұтқыншақ қуысының тарылатын жеріне қарай жоғарғы және төменгі фарингаль дыбыстар болып екі түрге жіктеледі. Жоғары фарингаль дыбыстар күншығыс семит-хамит тілдерінде А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Ерімбетова А.Х. Түркі тілдеріндегі һ дауыссыз дыбысының табиғаты жайында
жиі ұшырайды. Ал төменгі фарингаль дыбыстары қазіргі ағылшын, неміс тілдерінде байқалады (Мәселен, немісше – haben, halten). Фарингаль дыбыстардың қатаң-ұяң, шұғыл-ызың сияқты түрлері болады. Ларингаль дыбыстар тамақтағы дауыс түтігі арқылы пайда болған салдарынан, дауыс шымылдығының бір-бірімен жабысып, кенет ашылуынан пайда болады. Оларды екінші сөзбен – көмей шұғылдары деп атаймыз. Көмей шұғылдары түркі, моңғол тілдерінде байқалмайды. Ларингаль дыбыстардың өзгеше бір түрі - қазіргі грузин, авар тілдерінде кезесетін шұғыл көмейлері, олар үнемі қатаң болып айтылады» дейді де қазақ тіліндегі һ дыбысына мынадай сипаттама береді «һ» дыбысына келсек, бұл жөнінде мынаны айтуға болады: спирант «һ» дыбысын айтқанымызда, тілдің түбі фаринкс қабырғасына жуысады да, содан жұтқыншақ қуысы тарылады. Сондықтан қазақ тілінде һ спирантын фарингаль дыбысқа жатқызылады» [1.64].
[3.30], кейде тіл увуляр дыбыс деп айтылып жүрген һ спирантының қазіргі қазақ тілі алфавитінің құрамына қолдан енгізілгені туралы айтылған еңбектер көптеп кездеседі [4.12]. Түркі тілдерінің бәрінде һ дауыссызының фонетикалық қасиеті біркелкі еместігіне тілші Ж.Аралбаев ерекше көңіл бөліп, түркімен, татар, құмық, ноғай тілдеріне қарағанда әзірбайжан, өзбек, ұйғыр тілдерінде һ ызыңы дербес фонема сапасында қолданылатындығын айтады. Яғни, сөздің мағынасын ажыратуға мүмкіндігі бар фонемалық дыбыс болып саналады. Ал түркі тілдерінің екінші бір тобында (чув., хак., тув., алт., гаг., қырғ., т.б.) һ дауыссызы дербес фонема сапасында қолданылмайды [1.65-66]. А.М.Щербак көне түркі тілінде һ фарингалы протеза ретінде өте сирек кездесетінін, ал көне түркі жазба ескерткіштерінде тіпті кездеспейтінін айта отырып, қазіргі түркі тілдерінде тек протезалық қызметте ғана емес, бабатүркілік *с, *ш, *ч дыбыстарының екінші дәрежелі рефлексі түрінде де жиі ұшырасатынын ескертеді [5.81]. Е.И.Убрятова якут тіліндегі һ дыбысының қалыптасуына якут халқымен бір аумақта тұратын эвенкілердің тілі ықпал етуі мүмкін деген гипотезаны ұсынады [6.74]. И.Д.Бураев архив материалдары негізінде ХVІІІ ғасырдың басында-ақ бурят тілінде һ дыбысының қолданыста болғандығын және бұл сырттан енген құбылыс емес, монғол тілдес халықтың қалыптасуына дейін өмір сүрген тілдердің субстраты екендігін айтады [7.132].
Жалпы түркі тіл білімінде қ/к, ғ/г, х/һ дауыссыз дыбыстарының туыстығы талас тудырмайды, олардың кей жағдайда бір тіл ішінде де, тілдер арасында да фонологиялық жағынан ажыратылмауы да генетикалық
30 жақындықтың көрінісі. Һ дыбысы негізінен қ, к, ғ, г дыбыстарын ешқандай семантикалық реңк туғызбай-ақ алмастырады. Мысалы:
Ерімбетова А.Х. Түркі тілдеріндегі һ дауыссыз дыбысының табиғаты жайында
Қазақ
тілінде Қырғыз
тілінде Өзбек тілінде Түрікмен тілінде
Татар тілінде
Түрік тілінде
ақымақ akmak ähmаk akmak ahmak ahmak қаған kan hаkаn hān han hakan қамыр kamır hamіr hamīr kamır hamur қажет kacet hаcät hācet hacät hacet
Әзірбайжан тілінде Башқұрт тілінде Ұйғыр тілінде Білдіретін мағынасы
1-т., 161-б., -696] hagan han hakan хан сөзінің көне түрі [ҚТТС., 5-т., 472-б., -640) hämіr kamır hemіr суға, сүтке илеген ұн, шикі нан [ҚТТС., 5-т., 620-б., -640] hacät häjät hacät бір нәрсеге мүдделі болғандық, мұқтаждық, зәрулік [ҚТТС., 5-т., 489-б., -640]
жүктеу/скачать 4,29 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|