Ғылыми журнал 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010
жүктеу/скачать 4,29 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Andabayeva K.T. The Мethod of Communicative Approach as the Most Effective
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Ж.К. СҮЙІНЖАНОВА
- АТАУЛЫҚ ТІРКЕСТЕРДІҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ В этой статье рассматриваются семантические особенности номинативных словосочетаний
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Сүйінжанова Ж.К. Атаулық тіркестердің семантикалық ерекшеліктері
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Andabayeva K.T. The Мethod of Communicative Approach as the Most Effective...
study. This method is the realization of such kind of teaching when regulated, systematic and interconnected teaching a language as a means of communication in the conditions of reproduced speech activity at lessons as an integral and component part of general (extra-linguistic) activity is fulfilled. The method of communicative approach supposes complete and optimal system of inter-relations between components of teaching. They are: the system of general activity, the system of speech activity, the system of speech communication, the system of a foreign language itself, the systematic relation of a native language and a foreign language, the system of speech mechanisms, a text as a system of a speech product, the system of structural and speech formations (a dialogue, a monologue), the system of speech behavior of people. As a result of such kind of approach in teaching there exists the system of acquiring the foreign language as a means of communication in the full sense of the word. Through this method the learners are able to develop communicative skills – skills of a rapid, spontaneous and correct speech in a foreign language and skills of understanding a speaker. The effectiveness of this method is that it helps the learners to overcome one of the most important difficulties in the process of learning a foreign language – a language barrier and promotes developing speech independence for a short period of time. In order to learn the method of communicative approach it is not enough only to present its general description but you should learn the main principles of this method because all these principles can be followed from the laws of the process of teaching. The principles of the method of communicative approach are the following: a)
b)
the principle of individuality; c)
d)
the principle of a situation; e)
the principle of novelty. Let us analyze each of them in short.
The principle of activity of speech thought supposes such organization of teaching when a learner is constantly involved in the process of communication in the target language. The speech and thinking activities of learners are created with the help of communicative tasks of speech communication. These communicative tasks of speech communication are conditioned by value of material. It is such kind of material which is adequate to material used in supposed spheres of real communication. Speech or communicative value of this material is as higher as more probable is its using in the communication. The next principle is the principle of individuality. It is well known that individuality of teaching is one of the leading didactic principles. In the process of teaching a foreign language this principle acquires more significance because the learner’s speech is individual and unique and it is used as a means of expressing his own individual emotions, feelings and excitement. Individuality should not be
46 А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Andabayeva K.T. The Мethod of Communicative Approach as the Most Effective...
considered as a means which can be used only once at a separate stage of teaching and only with a separate group of learners (weak, strong or ordinary). It must penetrate the whole process of teaching. The principle of a function supposes such organization of teaching which brings closer the material of the lesson to needs of communication without breaking didactic requirements. It is necessary to stress the functional unity (complex) of three aspects of speaking. As the language has three aspects (vocabulary, grammar and phonetics) speaking also has three aspects: lexical (semantic), grammatical (structural) and articulated. All these aspects are connected with each other. It is impossible to teach one of these aspects isolated from others without breaking speech activity as a process. The situational principle means teaching speaking on the basis and with the help of situations. What is a situation? The situation is a universal form of a function of the communication process existing as an integrated dynamic system of social, role, active and moral relations of communication partners reflected in their mind and arising on the basis of inter-action of situational positions of partners. The principle of novelty concerns: 1) methods of teaching; 2) ways of speech statements; 3) content of speech statements; 4) conditions of teaching; 5) content of teaching. The novelty touches upon both the learner’s activity and the teacher’s activity. It concerns three components of teaching as well: content, ways and organization. The novelty is the basis of interest that is why for development of interest to mastering speech skills it is necessary to follow constant implementation of novelty into all elements of the teaching process.
REFERENCES 1.
Рогова Г.В., Рабинович Ф.М., Сахарова Т.Е. Методика обучения иностранным языкам. –М.: Просвещение, 1991. 2.
47 А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Ж.К. СҮЙІНЖАНОВА
А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің аға оқытушысы АТАУЛЫҚ ТІРКЕСТЕРДІҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ В этой статье рассматриваются семантические особенности номинативных словосочетаний в казахском языке. This article deals with the semantic peculiarities of nominal phrases.
Бүгінгі таңдағы ғылым мен білімнің, өнер мен мәдениеттің даму сатылары тілімізде әртүрлі ұғымдар мен олардың атауларының пайда болуына ықпал етті. Жаңа қолданыстар, жаңа ғылыми терминдер мен терминдік атаулар санатына қосылып жүрген бұл атаулардың тілдік табиғаты мен жалпы жасалу болмысының өзіндік ерекшелігі бар. Еркін сөз тіркесінің құрамынан шығып, атаулық тіркес ретінде танылып жүрген тұлғалардың тілдік табиғатын анықтап, олардың грамматикалық, қызметтік және семантикалық мәнін айқындаудың ғылыми маңызы зор. Тіркесті сөздерді атаулық тіркестер деп тану үшін а) еркін тіркестердің лексикаланып, бір бүтін лексема ретінде жұмсалуын; ә) мағыналық, тұлғалық жағынан тұтасуын; б) бір сөйлем мүшесі қызметін атқарып, бір ғана сөздің орнына жүретінін; в) аталымдық қызметте жұмсалуын негізге алу қажет. Еркін сөз тіркестерінің лексикалануы арқылы жасалып, құрамындағы компоненттер мағыналық тұтастыққа ие болып, бір ғана сөйлем мүшесі қызметін атқарып, аталымдық қызметте жұмсалатын тіркесті сөздер атаулық тіркестер деп аталады. Атаулық тіркес туралы теориялық мәселелердің зерттелуі, шындап келгенде, сөз тіркесімен тығыз байланыста қарастырылады. Олай болуының өзіндік ішкі себептері бар. Атаулық тіркестің номинативтік мағынаға ие болып, жаңа сөз ретінде танылуы, ең алдымен, олардың сөз тіркесі ретінде қолданысынан бастау алады. Еркін сөз тіркесі сипатында қалыптасып, тілдік қолданыста жұмсала жүріп, даяр қалпында қолдану деңгейіне жеткенге дейінгі тұлға мағыналық құрылымында әртүрлі өзгерістер мен дамуға ұшырайды. О баста еркін сөз тіркестерінің сөйлеу процестерінде біртіндеп лексикалық единицаға айналуы (номинативтенуі) қазақ тіліндегі сөзжасамдық ең бір өнімді тәсілдердің және оның ішінде көне тәсілдерінің бірі болып саналады. Тілдің дамуы барысында, сондай-ақ үздіксіз жиі қолданыстың нәтижесінде лексикаланып, тіркес құрамындағы алдыңғы сыңарлар өзінен кейінгі сыңарлардың сапасын, қасиетін, белгісін білдіру мүмкіншілігінен айырылған, мағыналық дербестіктен қол үзген, осымен байланысты алдыңғы сыңарлар соңғы сыңарлармен бірігіп, бір заттың атауына көшкен де, күрделі сөздердің қатарына келіп қосылған. Әуел бастағы сөз тіркесі тарихи даму процесінің нәтижесінде сөзге айналған. Осы арада сөз тіркестерінің атауыштық (номинациялану) мәнге ие болуы ұзақ уақыт қолданыста әртүрлі тілдік, әлеуметтік факторлардың түйісуінің
48 А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Сүйінжанова Ж.К. Атаулық тіркестердің семантикалық ерекшеліктері
тарихи сүзгісінен өтіп барып, іске асатын тіл заңдылықтарының бірі екені тілімізде дәлелденген мәселе (Ә.Аблақов, С.Исаев, т.б.). Атаулық тіркестер қазіргі тілдік қолданыста аса жиі және белсенді жұмсалғандықтан, оның семантикалық табиғатын анықтап, қызметі мен құрылымдық мазмұнын қарастырудың өзектілігі азаймайды. Атаулық тіркестердің семантикалық сөзжасамдық мазмұнын көру үшін компоненттік талдау әдісін қолданамыз. Еркін тіркес қалпындағы сөздердің мағыналары жеке-жеке тұлға ретінде өздерінің толық мағыналарын сақтап, сөз тіркесінің бір сыңары болады. Атаулық тіркестің құрамына енген тұлғалардың семантикалық құрылымында бұл мағыналар архисема, өзексема ретінде сақталып, негізгі және ерекше семасы жаңа туынды мағына құрайды. Компоненттік талдау лексеманың ұғымдық сатысына дендеп, оның бойындағы семалардың атауға қатысын, семалардың жиынтық мағынасын айқындау болып табылады. Бұл талдауды Л.М. Васильев семдік талдау деп атайды. Автор: «Семдік талдау – сөздің ары қарай бөлшектеуге келмейтін кішкентай бөлшегі – cемаларды қарастыратын семантикалық зерттеудің айрықша бір түрі», – деп жазады [1.158]. Атаулық тіркестердегі семдік талдау мына сатылардан тұрады: 1) атаулық тіркестің алғашқы компонентінің семасын анықтау; 2) соңғы компоненттің семаларын анықтау; 3) ортақ семаны белгілеу; 4) атаулық тіркестің жалпы мағынасын көрсету; 5) ортақ семаның жалпы мағынаға қатысын белгілеу. Г.С.Кузнецов: «Егер толық мағыналы екі сөз бір тіркесімділікте жиі қайталанып және осы жұбымен әртүрлі морфологиялық түрленімдерге түссе, онда екі сөздің лексикалық мағынасының жүйесінде өзара байланысатын кем дегенде ортақ бір семантикалық компоненттің болғаны», - дегенді айтады [2.16]. Семаға профессор Б.Сағындықұлы «Қазіргі қазақ тілі» атты оқу құралында мынадай анықтама береді: «Элементар (ұсақ) мән беретін семантикалық белгілер немесе мағына бөлшектері тіл білімінде сема деп аталады. Нақтырақ айтқанда, сөз мағынасының ең кіші, әрі қарай бөлінбейтін бөлшегі, ақиқат дүниемен байланысатын семантикалық элементі сема деп танылады» [3.19]. Ғалым
М.Оразов тіл
біліміндегі зерттеушілердің ғылыми тұжырымдарын саралап, семаларды архисема, дифференциалды сема деп екі топқа бөледі [4.180]. Архисема (жалпылаушы сема) бірнеше сөздерге ортақ болып саналатын мағына, ал дифференциалды сема жеке сөздердің өздеріне тән болатын да, оны сол лексика-семантикалық топтың басқа мүшелерінен ажыратып тұратын, сөздердің жеке дербестігін қамтамасыз ететін сема. Сондай-ақ, семантикалық талдаулар Б.Қалиев пен А.Жылқыбаевалардың
49 А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Сүйінжанова Ж.К. Атаулық тіркестердің семантикалық ерекшеліктері
азған еңбектерінде жақсы талданады. Семаларды саны нақтылы екі үштен аспайды. Олар: 1) жалпылаушы сема; 2) нақтылаушы сема; 3) ықтимал сема деп жазады зерттеушілер [5.12]. Олай болса, лексикаланған туынды сөздегі сема да белгіленетін заттар мен құбылыстардың ерекше белгілерінің тілдегі ең кіші көрінісі. Семаға ғалымдар әртүрлі анықтамалар беріп, олардың түрлерін де әр түрге бөлген. Сема атаулық тіркестердің мағыналық құрамындағы заттық, құбылыстық, қимылдық, сапалық т.б. мән беретін ең негізгі, әрі ең кіші мағыналық бөлшек ретінде танылады. Осы семалардың негізінде сөзжасамдық мағына қалыптасады. Осы тұжырымдарды лексикаланған атаулық тіркестерге қолданар болсақ, екіншілік мағынаның қалыптасу жолын сипаттауға болады. Лексикаланған атаулық тіркестер екі не бірнеше сөздердің тіркесуі арқылы жасалатын болғандықтан, олардың мағынасынан тыс бола алмайды. Мысалы, әдебиеттану терминдері асыл сөз, билер сөзі, жақсы сөз,
қалыптасқан. Бұл атаулық тіркестердегі ортақ мағына сөз сөзі арқылы орныққан. Ал әр атаулық тіркестің өзіндік ерекше семалары бар, айырушы семалары құрамындағы асыл, билер, жақсы, нақыл, ділмар, шешен, шешендік, аталы, аталар, қанатты, өсиет, көсем сөздері арқылы қалыптасып, негізделген. Бұл терминдердің жасалу мотивтеріне, тура және ауыспалы мағыналарына академик Ә.Қайдардың «Халық даналығы» атты қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеу еңбегінде этнолигвистикалық түсініктеме береді [6.16-22]. Мәселен, билер сөзі – ел билеген билердің тауып айтқан әрбір қысқа да нұсқа сөзі, бейнелі де беделді ой-толғаныстары халық жүрегіне жол тауып, жадында сақталып, атадан балаға ауысып, рухани мұра болып қалып отырған сөздер. Аталы сөз// аталар сөзі – түркі әлемінде «мақал–мәтел» мағынасында ең алғаш қолданылған және халық даналығының қорланып, қалыптасуына ұйытқы болған байырғы атаулар. Қанатты сөз – қоғамдағы әлеуметтік, саяси, мәдени, тарихи т.б. жағдайларға байланысты айтылып қалатын және сол сәтте жұртшылық құлақтанып, қарапайым халық арасына тез тарап, елдің рухын көтеріп, патриоттық сезімін оятатын ұтымды да әсерлі айтылған жалынды сөздер деген түсініктер береді [6.17-21]. Бұл атаулық тіркестердің өзіндік ерекше семасы мен қатар әрқайсысының айырушы семалары да бар. Нан сөзінің тірек мағынасы арқылы пәтір нан, жаппа нан, тандыр
50 А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Сүйінжанова Ж.К. Атаулық тіркестердің семантикалық ерекшеліктері
анықтауыштық қатынаста келген қабыса байланысқан еркін сөз тіркестерінен жасалып, тілдің дамуына байланысты пайда болған атаулық тіркестер ретінде екіншілік мағынаға ие болған. Әр сөз – туынды атау болғандықтан, номинативтік қасиетке ие. Нанның түрі мен жасалуына байланысты олар жаңа номинативтік белгіге ие болып, ерекше ұғымды анықтау үшін қызмет етеді. Бұл – номинативтік қызмет болып саналады. Атаулардың ортақ мағыналары нан сөзі арқылы жасалады. Ал ерекше және негізгі семалары туынды сөздің сөзжасамдық мағынасы арқылы қалыптасады. Бұл сөздердің сөз тіркесі емес, туынды сөз екенінің негізгі белгілері – жаңа ұғымды таңбалауы, және сөз тудыру қабілеті, сөзжасамдық жұп жасай алу қабілеті.
мағыналары бар. Ол мағыналарды туғызып тұрған сөз семантикасындағы әртүрлі семалар. Барлық туынды сөздердің архисемасы ортақ болғандықтан, олардың арасындағы мағыналық тектестік сақталады. Ортақ мағыналар түбірлес сөздердің мағыналарынан айқын аңғарылады. Қоғамдық келісім,
деген ортақ сөздің келуімен байланысты. Осы ортақ сөздің болуы туынды сөздер тізбегі мен сөзжасамдық ұядағы мағына сабақтастығын көрсете алады.
Кез келген лексикаланған атаулық тіркестердің өзіндік айырушы семасы болатыны белгілі. Айырушы семасыз жаңадан туынды сөз жасалмайды. Мысалы, тоң май – ерітіп қатырылған іш май; іш май – малдың ішек–қарнынан сылынып алынатын май. Бұл мағыналар айырушы сема ретінде тоң май, іш май атаулық тіркестерін ғана айқындай алады. Мысалы, ақ бата сөзі «өмірде көпті көрген қазыналы қарттардың мәнді де мағыналы тілектері» мағынасында жұмсалатын атаулық тіркес болып табылады. Ақ сөзі «қар, сүт тәрізді нәрсенің түріндей, қараға қарама-қарсы түс» мағынасын береді. Мұндағы «түс» лексеманың архисемасы болса, «қар, сүт тәрізді нәрсенің түріндей» айырушы семасы болып табылады да, «қараға қарама-қарсы түс» интегралды семасы болып саналады. Ал атаулық тіркестің «бата» сөзінде «тілек» архисеманы, «жақсы сөз» дифференциалды семаны, «көпті көрген кісі» интегралды семаны құрайды. Сөйтіп, бұл аталған семалар лексеманың денотатив семаларын құрайды, яғни сөздің тура мағынасын білдіреді. Мағына қашанда даму үстінде болатыны белгілі. Ақ сөзінің де, бата сөзінің де денотат мағыналарымен қатар коннотат мағыналары бар. Мысалы, ақ сөзі «асыл, мәнді, таза, пәк, әділ» деген ауыспалы мағыналарында жиі қолданылады. Ал бата сөзі бірнеше тіркес құрастыруға негіз болады. Мысалы, бата алу, бата беру, бата оқу. Сонда ақ сөзінің «асыл, мәнді» деген ауыспалы мағыналары мен
51 А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Сүйінжанова Ж.К. Атаулық тіркестердің семантикалық ерекшеліктері
бата сөзінің «тілек» тура мағынасынан ақ бата атаулық тіркесі пайда болған деп топшылауымызға болады. Бір семантикалық өрістегі екі атаудың тіркесуі ортақ семаларының қосылуына, сөйтіп, олардың ортақ мағыналық шоғырға жинақталуына әкеледі, «өмірде көпті көрген қазыналы қарттың мәнді де мағыналы тілегі» мағынасындағы ақ бата атауын жасайды. Сөйтіп,
Осымен байланысты К.Күдеринованың осындай мазмұндағы «жаңалықты» күрделі семантикалық құрылым ретінде ала отырып, мағыналық өзгерістерді оның ішкі құрылымындағы элементтердің сыр- сипатынан іздейтін, сөз мағынасының ішкі құрылысындағы өзгерістерді сигнификаттық (семалық бөлшектерден), денотаттық, коннотаттық, прагматикалық компоненттерден іздейтін зерттеу жұмыстары бар. Екі сөздің тіркесінде лексемалардың мазмұнындағы кейбір компоненттер өзгеріп, қайсыбірі өзгеріске ұшырамауы ықтимал. Зерттеуші біріккен сөздердің мағына деңгейіндегі белгілерін осы аталған компоненттердің ерекшеліктерінен іздестірудің мәні айрықша екеніне ерекше көңіл бөлді [7. 15].
Лексикаланған атаулық тіркестердің мағыналық құрылымы күрделі болады. Ал мағынаның өзі тұлғаның ішкі мазмұны мен мәнінен келіп шығатын болғандықтан, атаудың мағынасын терең зерделеу үшін оның жасалу уәжі мен мазмұндық мәнін анықтау да маңызды саналады. Қазіргі қазақ тіл білімінде атаулық тіркестердің мәндік сипаты туралы мәселеге көп көңіл бөліне қоймаған, сондықтан оны қарастырудың өзектілігі және ғылыми жаңалығы да бар деп есептейміз.
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Васильев Л.М. Семантика русского глагола. М: Высшая школа, 1981. 2.
Кузнецов А.М. От компонентного анализа к компонентному синтезу. М.: Наука, 1986. 3.
Cағындықов Б. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Қазақ университеті, 2008. 4.
Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. Алматы: Рауан, 1991. 5.
Қалиев Б., Жылқыбаева А. Сөз мағыналарының негіздері. Алматы: Арыс, 2002. 6.
Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеу). Алматы: Толғанай Т., 2004. 7.
қалыптануы. Астана: Елорда, 2001. жүктеу/скачать 4,29 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|