Ғылыми журнал 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады

 
194 
 
Өмір ұзақтығы 
Күтіліп отырған өмір ұзақтығының 1991-жылдан 
(67,6)  1995  жылға  (63,5)  дейін  азаюынан  кейін 
бұл  көрсеткіштің  көтерілгенің  байқаймыз  (2009 
жылы-67,87  жас)  (ҚР  статистика  бойынша 
агенттігі). 
Алайда  сонымен  қатар  бұл  көрсеткіштің 
әйелдер  мен  ерлер  арасында  үлкен  айырмасы 
байқалады.  Ерлер  -  62,58,  әйелдер  - 
73,47(2009) 
Білім беру 
Оқудың  бастапқы  сатысымен  балалардың  
қамтылуы  жоғары.  Алайда  келесі  сатыда 
көрсеткіш 94,2%-ға төмендейді. 
Аймақтық оқумен қамтылу деңгейі мен жалпы 
республикалық 
оқумен 
қамтылу 
көрсеткіштерінің 
арасындағы 
елеулі 
айырмашылық.  Жыл  сайын  70-90  орта 
мектепті  бітірген  түлектердің    оқуды 
жалғастыруға  мүмкіндігі  жоқ,  солардың  тең 
жартысы жұмыссыз қалады. 
Экономикалық өсу 
1995 
жылғы 
өндіріс 
1990 
жылмен 
салыстырғанда 39% күрт төмендеді. Ол тек 1999 
жылддан бастап қана қалпына келіп, одан кейін 
өсе  бастады.  1999  жылы  ЖІӨ  өсімі  –  2,7  болса, 
2001  жылы  ол  –  13,5  %,  ал  2002  жылы  –  9,5%  
шамасына  жетті.  Жұмыссыздық  деңгейі  де 
төмендеуде. 
ЖІӨ-нің  құрылымында  шикі  зат  үстем  болып 
келген. Мұнай-газ (10%), шикізат(11,8%) және 
шикізатқа тәуелді салалар(28,4%). Қазақстанға 
құйылған  инвестицияның  (2002  жылғы  5,3 
млрд. АҚШ долл. )  83%-ы тау-кен өндірісіне 
тиесілі  болса,  өңдеуге    бар  болғаны  -  12,3%. 
Жұмыссыздық  деңгейі  бойынша  аймақтар 
бойынша  арасында  үлкен  айырма  сақталып 
келеді. [ҚР-нің статистика агенттігі] 
Кедейлік және табыс 
2009 жылғы ЖІӨ 1997 жылғыға қарағанда өскен. 
Экономиканың  даму  тенденцияларының  оң 
болуына  қарамастан  күн  көріс  минимумының 
орташа  жалақыдан  әлдеқайда  жай  дамуында. 
Аймақтар 
арасында 
үлкен 
айырманың 
сақталуы.   
Демографиялық ахуал 
Соңғы 
жылдары 
мемлекеттен 
кететін 
мигрантардың  азаюымен  сипатталады.  Ал 
керісінше  келушілердің  саны  артуда.  Ол 
негізінен оралмандардың үлесінен болып отыр. 
1991  жылдан  бастап  Қазақстан  халқы  1,5 
миллион  адамға  азайған  болатын.  Бұл 
жағымсыз 
үрдістің 
себебі 
1991-1998 
жылдардағы  интенсивті  шет  мемлекеттерге 
миграция мен табиғи өсімнің азаюынан. 
Денсаулық сақтау 
1998 жылы мемлекетте «Халықтың денсаулығы» 
атты  бағдарлама  қабылданып,  ал  2002  жыл-
денсаулық  жылы  болып  қабылданды.  Соңғы 
жылдары 
медициналық 
пунктер 
мен 
ауруханалардың  саны  артуда.  Осы  жылдан 
бастап  тұрып  жаңа  денсаулық  сақтау  жүйесі 
енгізілді.  Жаңа  денсаулық  сақтау  жүйесін 
енгізудің  мақсаты  бәсекелестікті көтеру  арқылы 
қызмет сапасын жақсарту. 
ЖҚТҚ  ауруы  өте  үлкен  қауіп  тудыруда.  2002 
жылдың аяғына қарай Қазақстанда 3257 ВИЧ-
инфекция  жағдайы  тіркелді.  Сол  жылы 
жаңадан  жұқтырып  алғандардың  саны  22,5%-
ға  артты.  Алайда  бұл  тек  тіркелген 
адамдардың  саны.  Шын  мәнісінде  олардың 
саны 
әлдеқайда 
көп. 
(Қазақстан 
Республикасының 
денсаулық 
сақтау 
министрлігі). 
*Дерек көзі: Человеческое развитие в Казахстане. Мамыров және Акчура. 2003 ж.[2]  
 
Кез-келген үдерісті қоғамның түпкілікті мақсаты деп - ұзақ, сау және де 
материалдық қамтамасыз етілген өмір сүру деңгейіне жету болып табылады. 
Тұрмыс жағдайы түсінігі әр адамда немесе топта түрлі  -  байлық, табыс,  
білім  алу,  қоғамдағы  орны,  қызмет  ету  ,  мәдени  өмір,  қоршаған  ортаның 
жағдайы және  тағы басқа  осы сияқты  көптеген факторларға байланысты
  
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №4-5, 2010 
 
Нүсіпова Г.Н. Адам дамуы әлеуметтік -экономикалық үдерістің жаңа өлшемі ретінде 
 
 

 
195 
 
болып  келеді.  Осы  факторлардың  кейбіреулері  өлшеуге  оңай  берілсе,  енді 
біреулерін өлшеу қиын немесе мүлдем мүмкін емес [5]. 
Адам  даму  концепциясының    басқа  экономикалық  теориялардан 
айырмашылығы,  ондағы  негізгі  көңіл  аударатын  көрсеткіш  –  бұл  өмірдің 
сапалылығы.  Бұнда  тек  экономикалық  көрсеткіштер  ғана  емес,  сонымен 
қатар  әлеуметтік-мәдени  көрсеткіштер  анализденеді.  «Мүмкіндіктерді 
ұлғайту» және «таңдау еркіндігі» түсініктері  Адам даму концепциясында өте 
кең  ауқымды  мәселелерді  анықтайды,  олардың  ең  бастылары  ұзақ  әрі  сау 
өмір сүру, білімділік және қажетті ресурстарға қол жетімді болу. Ұзақ әрі сау 
өмір  сүру,  сонымен  қатар  білім  алу    өздігінен  Адам  дамуының  түпкілікті 
мақсаты  болып  табылса,  ресурстар  осы  екі  аспектіні  іске  асыру    құралы 
ретінде пайдаланылады.  
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1.
 
Адам  дамуы:  әлеуметтік-экономикалық  прогрестің  жаңа  өлшемі  /Проф.  В.П.  Колесов 
редакциясының  басшылығымен  басылған  оқу  құралы  (ММУ-дің  экономикалық  факультеті),  2-
басылым, өңделген және қосылған. М.: Адам құқығы, 2008. 636 б. 
2.
 
Қазақстандағы  адамзат  дамуы:  Оқулық  /Жалпы  ред.  Н.К.Мамыров,  Ф.Акчура.  Алматы: 
Экономика, 2003. С.436. 
3.
 
“Development as Freedom.” Oxford: Oxford University Press, 1999. 
4.
 
Schultz, T.W. 1960. “Capital Formation by Education.”  Journal of Political Economy (December). 
5.
 
Қазақстан Республикасының статистика агенттігі. 2009 жыл. Ресми сайты (www.stat.kz). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №4-5, 2010 
 
 
А.А.ТОҚБЕРГЕНОВА 

 
196 
география ғылымдарының кандидаты, доцент 
А.Ясауи атындағы ХҚТУ 
 
ЖЕР РЕСУРСЫН БАСҚАРУДЫҢ  КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
В  статье  рассматриваются  социально-экономическая  природа  управления  земельными 
ресурсами,  его  значение  в  системе  общественного  производства,  а  также  зарубежный  опыт 
управления земельными ресурсами. 
 
The article deals with social and economic background of land resources management, its significance 
in the system of social production and foreign experience of land resources management. 
 
Қазіргі қалыптасқан жер ресурсын басқару жүйесі мемлекет пен қоғамның 
құқықтық,  саяси,  ұйымдастырушылық,  экономикалық,  экологиялық  жағдайын 
ескергенімен,  жер  ресурсының  әлеуметтік-экономикалық  жағдайлары  аз 
ескерілуде. 
Жер  қоры  кез  келген  мемлекеттің  ұлттық  байлығы  болып  табылады, 
сондықтан  оны  ұтымды  пайдалану  басқару  жүйесінсіз  мүмкін  емес.  Оның 
қажеттігі  әсіресе  қазіргі  жер  қатынасынның  қайта  құрылып,  барлық  жерде 
жерді  қайта  бөліп,  оны  жеке  меншікке  беріп,  жер  қатынасы  объектілерінің 
қайта құрылуында аса қажет. 
Жер ресурсын пайдаланудың географиялық негіздері адамзат іс-әрекетінің 
өзекті  мәселелерінің  бірі.  Жер  ресурсын  пайдалануда  аймақтық  және  тіпті 
локалды табиғи, экономикалық, экологиялық, әлеуметтік, ұйымдастырушылық, 
тарихи  сияқты  географиялық  жағдайлармен  байланысты  мәселелерді 
қарастырудың маңызы зор [1]. 
Қазақстан  Республикасында  саяси  және  экономикалық  кұрылысты 
реформалау процестері жер қатынастарын түбегейлі өзгерту мен мемлекеттің 
тікелей  басқаруымен  және  бақылауымен  жер  реформасын  жүргізу 
кажеттілігін туғызды. 
Нарықтық экономикаға көшу жерге әр түрлі меншік нысандарын енгізу, 
жер  пайдаланудың  ақылы  болуын,  жердің,  оның  өндіріс  құралы,  кеңістіктік 
базис  және  шектелген  маңызды  табиғи  ресурс  сияқты  басты  функцияларын 
сақтай  отырып,  жылжымайтын  мүлік  және  құқықтық  реттеу  нысанасы 
ретінде заң тұрғысынан танудың объективті кажеттілігі туды. 
Осыған байланысты елдің жер ресурстары әлеуетін тиімді пайдалану мен 
қорғаудың  негізгі  стратегиялық  бағыттарын  белгілеу  айрықша  өзекті  болып 
отыр. 
Қоршаған  ортаға  техногенді  әсер  етудің  күшеюі  табиғи-территориялық 
кешеннің  көптеген  жылдар  бойы  қалыптасқан  морфологиялық,  құрылымдық 
және функционалдық ерекшеліктерін антропогендік өзгерістерге әкеліп соқты. 
Әртүрлі  географиялық  жағдайлардағы  мұндай  өзгерістердің  салдары  көбінде 
жер  ресурсын  пайдаланудың  экономикалық  тиімділігі  мен  экологиялық 
қауіпсіздігінің төмендеуіне әкеледі. Соның салдарынан өмір сүрудің әлеуметтік 
жағдайы мен адамзат іс-әрекетінің нашарлауына әкеледі.  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №4-5, 2010 
 
Тоқбергенова А.А. Жер ресурсын басқарудың  кейбір мәселелері 
 
 

 
197 
 
Қазақстан  Республикасы  территориясында  көптеген  жылдар  бойы  аймақтық 
жер ресурстары «табиғи ресурстарды эктенсификациялау» жолымен жүріп, ресурс 
үнемдейтін  технологияларды  пайдаланбай,  алынатын  экономикалық  нәтижелер 
салым  құралдарымен  сәйкес  келмеді.  Мұның  негізгі  себептерінің  бірі  бүкіл  жер 
ресурсының  мемлекет  қарамығында  болып,  адамдардың  санасында  жер  ресурсын 
«ешкімдікі емес немесе жалпы» деген түсініктің қалыптасуы.  
Қазақстан  Республикасындағы  экономикалық  қайта  құрулар    жер  ресурсын 
басқарудың маңызын айқындап берді. Бұл жер ресурсының дәстүрлі (өндіріс құралы, 
территориялық базис, табиғи дене және т.б.) қасиеттерімен бірге  құқықтық қатынас 
пен жылжымайтын мүлік объектісі болуымен байланысты.    
Сондықтан бюджеттік кірісті, салық салынатын базаны көбейту, аймақтардың 
дамуына инвестиция тарту мен жер қатынасы субъектілерінің құқығын қамтамасыз 
етудің  тиімді  жүйесін  құру  мүмкіндігін  арттыратын  жер  ресурсын  басқарудың 
теориялық және әдістемелік жағдайын жетілдіру қажеттігі туындады. 
Жер ресурсын басқарудың жерге орналастырушылық, мемлекеттік жер кадастры, 
жер  мониторингі  және  т.б.  сияқты  функционалды  іс-әрекеттері  бар.  Сондықтан  жер 
ресурсын  басқару  жүйесі  жерге  қатысты  жеке  меншік  формасына  байланысты 
мемлекеттік және шаруашылықішілік  болуы мүмкін.  
Жерді пайдалану мәселесі ежелгі кезден бастап зерттелген. «Физиократтар» 
кез  келген  байлықты  жермен  байланыстырған.  Жерге  меншік  әлеуметтік-
экономикалық жүйенің ауысуында негізгі мәселе болды. Жер рентасы мен жерді 
бағалау  мәселелері  әлемнің  белгілі  экономист  ғалымдарының  еңбектерінде 
қарастырылған. Жерді тиімді пайдаланудың экономикалық механизмі - ренталық 
теорияның классикалық концепциясының негізін қалаушы экономистер К.Маркс, 
А.Маршал, У.Петити, Д. Рикардо, А.Смит, А.Тюрго және басқалар болды.
 
Шетел  заңдарының  қазіргі  жағдайына  талдау  жасай  отырып,  әр  түрлі 
мемлекеттердегі жер ресурсын реттейтін негізгі бағыттырды айқындауға болады.
 
Барлық  өркениетті  елдерде  жер  ресурсын  басқаруды  ұйымдастырудың  
іргелі негізі жерге құқықтық қатынастарды мемлекеттік реттеу болып табылады, 
солай  болса  да  бұл  мәселені  құқықтық  шешудің  принциптері,  түрлері  әр 
мемлекеттерде  едәуір  ерекшеленеді.  Соңғы  екі  жүзжылдықта  дамыған 
мемлекеттердің  көпшілігінде  жер  қатынастарының  дамуы  салыстырмалы  түрде 
бірқалыпты  жүрді.  Ондағы  өзгерістер  қоғамдық  құрылыстың  саяси  және 
әлеуметтік-экономикалық  негіздерін  қозғамады.  Жер  қатынастары    нақты 
экономикалық  тәжірибеге  қатысты  өзгеріп  отырды.  Соның  нәтижесінде, 
мемлекеттің жер қатынастарына мақсатқа сәйкес араласу тәжірибесі жинақталды. 
Бұл жағдай Қазақстан Республикасында да пайдалы болу мүмкін. 
Жер  қатынастарына  мемлекеттің  шындап  араласуы  капиталистік  елдерде, 
Г.Е. Быстровтың зертттеуі бойынша, ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. басында үкімет жер 
иеленушілердің бостандығына шектеу қойғанда басталды. Сонымен, 1881 жылы 
ағылшын  парламенті  Ирландияда  ауыл  шаруашылық  жерлерін  жалға  беру 
туралы  заң  қабылдап,  онда  жалға  алушыны  қорғауды  қамтамасыз  ететін 
төмендегідей міндетті
 
жағдайлар ескерілді: жалдың ұзақтығы мен мерзімінің
  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №4-5, 2010 
 
Тоқбергенова А.А. Жер ресурсын басқарудың  кейбір мәселелері 
 
 
 

 
198 
тұрақтылығы, жал  төлемінің  азаюы  мен  тұрақтылығы,  жерді  жақсартқаны  үшін 
жерді жалға  берушінің  жалға  алушыға жақсарту  құнын  төлеу  міндеттелігі  және 
т.б. 
Германияда 1886 жылғы заң бойынша, шаруа қожалық жерлерін мұралыққа 
берілу  енгізілді.  Осы  жағдай  1909  жылы  Францияда,  1912  жылы  Швейцарияда 
енгізілді [2]. 
Екінші  дүниежүзілік  соғыстан  кейін  жерге  меншіктік  қатынасына 
мемлекеттің  араласуы  күшейді  де  және  ол  жағдай  бірқатар  мемлекеттердің 
конституцияларында орын алды. 
1947  жылы  Италияның  Конституциясы  жерді  ұтымды  пайдалану  мен 
әділетті  әлеуметтік  қатынастарды  (иелік  мөлшердің  шектеулігі,  ауыл 
шаруашылық  зоналар  мен  аймақтар  бойынша  біркелкі  болуы,  міндетті  түрде 
мелиорация  жүргізу,  ұсақ  және  орта  жер  меншік  иелеріне  басымдылық  беру) 
орнату  мақсатында  жеке  жер  иеліктеріне  бірқатар  міндеттемелер  жүктеді.  1949 
жылы  ГФР-дың  Конституциясында  да  жер  меншігі  жалпы  игілікке  қатысты 
пайдаланылып,  оны  көпшілік  меншікке  ауыстыру  мүмкіншілігін  қарастырды. 
Оған ұқсас принциптер де Испанияның Конституциясына енгізілген. 
Жер  қатынастары  жалға  беру,  жер  учаскілерін  сату,  мұраға  беру  тәртібі, 
жерді  пайдалануды  жоспарлау  сияқты  арнайы  заңдармен,  сонымен  қатар  ауыл 
шаруашылық  және  урбанистикалық  Кодекстермен  реттеледі.  Көптеген 
мемлекеттерде жерге орналастыруды жою туралы заңдар қабылданған.  
АҚШ,  Канада  және  Батыс  Еуропа  елдерінде  жер  қатынасы  осы  елдердің 
негізгі  заңдарымен  кепілденген  жеке  меншік  құқығы  негізінде  құрылған. 
Шетелдік  мемлекеттердің  конституциясы  мен  басқа  да  заңдары  иелік  құқығы, 
жерді пайдалану мен басқару, кірістің берілуі, жерді жалға беру, сату, жалға беру 
мерзімі  аяқталғаннан  кейін  жерді  иесіне  қайтару,  сыйға  беру,  мұраға  қалдыру 
сияқты. жағдайларды нақты қарастырады. 
Дамыған  елдерде  жеке  меншік  құқығы  мен  қатар  жердің  ұлттық  игілік 
болуына байланысты жерге қоғамдық құқық та сақталған [2]. 
Сонымен,  дамыған  мемлекеттерде  жер  ресурсын  басқару  бойынша 
жүргізілетін іс-шаралар әркелкі бола тұрса да, олардың саясатының бастауы бір. 
Ол  -  жоғары  урбанизация мен  экономиканың  трансформациялануы  жағдайында 
ауыл шаруашылықы жерлерін сақтап қалу. 
Қазақстан  Республикасында  Жер  Кодексінің  қабылдануымен  жерге 
мемлекеттік және жеке меншік құқығы бірдей сақталады және мойындалады. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1.
 
Покровский С.Г., Осетров А.Е. Географические проблемы современного землепользования. М.: 
Изд-во МГУ, 2003. С.118 
2.
 
Варламов  А.А.  Земельный  кадастр:  В  6  т.  Т.2.  Управление  земельными  ресурсами.  М.:  Колос, 
2005. С. 435-441. 
 
 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №4-5, 2010 
 
ТАРИХ 
  

 
199 
 
Л.С.ДИНАШЕВА  
кандидадат исторических наук,  
доцент МКТУ им. А.Ясави   
 
А.Т.МАЛЕНОВ  
магистрант МКТУ им. А.Ясави 
 
ПРОЯВЛЕНИЕ КОРРУПЦИИ ЦАРСКОГО ЧИНОВНИЧЕСКОГО АППАРАТА 
В МЕСТНЫХ ОРГАНАХ САМОУПРАВЛЕНИЯ В ЮЖНЫХ  
РЕГИОНАХ КАЗАХСТАНА 
 
Мақалада  Оңтүстік  Қазақстан  өңіріндегі  жергілікті  басқару  органдарындағы  патша 
шенеуніктерінің  жемқорлығы  мәселесі  қаралады.  Тарихи  деректердің  негізінде  авторлар 
парақорлықтың өріс алғандығын көрсетуге тырысады. 
 
This  article  deals  with  the  problems  of  corruption  of  tsar’s  and  local  government  in  regions  of 
Southern Kazakhstan. On the basis of historical sources the authors try to show the process of development 
of system of bribe taking.  
 
Генерал  Свистунов,  ревизовавший  в  1885  году  Степное  генерал-
губернаторство, сообщал следующее о порядках, царивших в Семиреченской 
области.  В  области  было  широко  распространено  «участие  уездных 
начальников  по  требованиям  высших  властей  в  производстве  разных 
сооружений,  построек,  хозяйственных  операций  с  обложением  на  этот 
предмет  денежным  сбором  под  видом  будто  бы  добровольных 
пожертвований».  Эти  деньги,  как  правило,  расхищались.  Постройки  почти 
всегда оканчивались неудачей, или вовсе не доводились до конца. В городе 
Верном на постройку православного собора было израсходовано «из разных 
источников 56 349 руб. и в результате не оказалось ни собора, ни денег, ни 
заготовленного материала, кроме проданного с аукционного торга на сумму 
5542 руб». 
Далее:  «На  постройку  Илийского  моста,  законченного  в  1884  году, 
затрачено  200  тыс.  руб.,  но  качество  сооружения  во  всяком  случае 
возбуждает  сомнение  —  насколько  затрата  около  200  тыс.  руб. 
соответствовала в этом случае потребности». Между тем, сборы на этот мост 
с  кочевого  населения  производились  с  полной  бесцеремонностью.  Сначала 
собрали  «по  приговорам»  по  1  руб.  с  юрты.  Затем  главное  начальство 
области  «предписало  в  два  приема  взыскать  на  тот  же  предмет 
дополнительно  еще  по  49-ти  или  50-ти  копеек  с  юрты,  уже  не  спрашивая 
согласия и без всяких приговоров». 
Одновременно  с  этим  в  1877-1878  годах  были  произведены  сборы  «на 
поднесение  (не  состоявшееся)  роскошной  юрты  великому  князю  Николаю 
Николаевичу,  на  устройство  приемных  покоев  и  на  многие  другие 
предметы».  При  этом  деньги  расходовались  бесконтрольно,  часто  для 
собственных надобностей.  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №4-5, 2010 
 
Динашева Л.С., Маленов А.Т.
 
Проявление коррупции царского чиновнического аппарата в местных...  
 
 
 

 
200 
Все эти поборы, плюс официальные налоги легли огромной тяжестью на 
местное  население.  Свистунов  подсчитывает:  «В  Семиреченской  области: 
кочевое  население  платит,  кроме  кибиточной  подати  по  4  руб.  с  юрты, 
земского  сбора  1  руб.  25  коп.,  на  народное  образование  25  коп.,  на 
содержание общественной администрации около 1 руб., на содержание дорог 
и мостов от 10-ти до 50-ти коп., на ремонт бараков для проходящих воинских 
команд,  построенных  вместо  выставки  юрт,  около  15  коп.—  всего  7  руб.  в 
год  с  кибитки.  Не  устранимые,  по  объяснению  местных  властей,  при 
взыскании  налогов  чигыны  (поборы  волостной  администрации  на  нужды 
должностных лиц и обществ) доводят эту цифру до 10-ти руб. в год. Если же 
прибавить  среднюю  годовую  цифру  постоянно,  одно  за  другим, 
предъявляемых  от  начальства  денежных  требований,  под  видом 
добровольных  пожертвований,  то  сумма  ежегодно  уплачиваемого  каждою 
киргизскою  юртою  денежного  сбора  средним  числом  превысит 
установленную  казенную  подать  если  не  в  З%,  то  по  крайней  мере  в  три 
раза».  К  этому  прибавлялись  налагаемые  администрацией  и  народнымн 
судами штрафы за проступки, причем и эти суммы «заведомо для населения 
расходовались:  на  разъезды  чиновников,  на  наем  или  устройство  для  них 
квартир,  на  субсидии  Верненскому  военному  собранию,  на  содержание 
архиерейского  хора  певчих  в  Верном  и  другие  предметы,  не  имеющие  с 
потребностью туземцев ничего общего» [1.66]. 
В 1882-1883 годах в связи с переселением в Семиречье уйгуров и дунган 
на  пособия  переселенцам  было  отпущено  100  тыс.  руб.  При  проверке 
оказалось,  что  большая  часть  этих  денег  была  присвоена  русскими 
чиновниками  и  местной  администрацией,  особенно  большое  участие  в 
расхищении  этих  денег  принял  уездный  начальник  Верненского  уезда 
Изразцов.  Следствием  отмечено,  что  военный  губернатор  Фридэ  и  его 
заместитель  Аристов  потворствовали  этому.  Нити  преступления  настолько 
прозрачно  вели  к  этим  высшим  представителям  власти  в  области,  что 
Аристов  вынужден  был  подать  в  отставку.  Фридэ  также  не  удержался  в 
Семиречье.  Его  перевели  губернатором  в  одну  из  внутренних  губерний 
России. 
Основным  приемом  расхищения  народных  денег  на  этот  раз  явилось 
составление подложных списков уйгуров и дунган на получение пособий. В 
результате  многие  никогда  не  получавшие  никаких  пособий  уйгуры  и 
дунгане были вынуждены вносить деньги «в возврат ссуды», причем в силу 
установленной  правительством  круговой  поруки  за  взнос  этих  денег 
отвечали целиком общины [2.108]. 
Таким  образом,  в  Семиречье  наблюдалась  ярко  выраженная  коррупция 
со  стороны  русских  дворян-офицеров,  феодальные  методы  поборов  и 
грабежа местного населения, прямое расхищение государственных денег. Так  
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №4-5, 2010 
 
Динашева Л.С., Маленов А.Т.
 
Проявление коррупции царского чиновнического аппарата в местных...  
 
 
 

 
201 
хозяйничали те одна — две тысячи «дворян, офицеров и почетных граждан», 
которые представляли здесь русский царизм. 
Такая же картина наблюдалась и в Сыр-Дарьинской области, входившей 
в Туркестанское генерал-губернаторство. 
Тайный  советник  Гирс  в  своем  отчете  о  ревизии  Туркестанского  края, 
произведенной  в  1883  году,  также  приоткрывает  завесу  над  этой  стороной 
жизни края. 
«В  городе  Ташкенте  в  1871  году  образовалось  товарищество 
Константиновского конного завода»,— сообщает Гирс. Его членами являлись 
«большей  частью  представители  местной  администрации».  В  том  числе  в 
составе  членов  был  и  сам  генерал-губернатор  Кауфман,  Сыр-дарьинский 
военный  губернатор  Головачев  и  помощник  правителя  канцелярии  генерал-
губернатора  Савинков.  Просуществовав  до  1877  года,  это  товарищество 
задолжало  государству  47  000  рублей.  Ко  времени  ревизии  деньги 
возвращены не были и уже не было возможности их возвратить. 
Из незаконно собранных в 1865 году налогов в Аулие-Ате, Чимкенте и 
других  городах  был  образован  так  называемый  «киргизский  капитал»  «для 
выдачи  ссуд  туземному  населению,  за  12%  в  год...  Часть  означенного 
капитала,  7446  руб.,  в  1868  году  была  вытребована,  по  распоряжению 
военного  губернатора  в  Сыр-Дарьинское  областное  правление»  и  обращена 
«для  удовлетворения  совершенно  посторонних  расходов,  чаще  же  всего 
допускались займы разным лицам, по преимуществу служащим в областном 
правлении. Самые крупные ссуды взял бывший военный губернатор генерал-
лейтенант  Головачев  и  его  помощник  генерал-майор  Эйлер».  Это  случай 
прямой коррупции со стороны высших чинов управления краем и областью 
[3.277]. 
Наряду с этим широко применялись и поборы под видом «добровольных 
пожертвований».  На  постройку  телеграфной  линии  между  Ташкентом, 
Самаркандом, Чимкентом и Казалинском в 1875 году с казахов области было 
собрано  по  20—30  коп.  с  кибитки.  Но  эти  «пожертвования»,  «вопреки 
прямому  назначению»,  были  розданы  «заимообразно»  «председателю 
областного  правления  генерал-майору  Эйлеру  и  другим  чиновникам.  Таким 
образом, было роздано в долг 11 300 руб.». 
Из собранных до 1877 года с населения Сыр-Дарьинской области «сверх 
податей  и  сбора  на  содержание  туземной  администрации»  денег  «в  1875 
году,  употреблено  для  встречи  генерал-губернатора  8000  руб.,  на  прием  и 
угощение  хана  до  30  000  руб.,  выдано  в  ссуды  чиновникам  более  17  000 
рублей, конному заводу 3000 руб., на мебелировку квартир 3-х начальников 
уездов 4100 руб.» 
На  постройку  ярмарки  в  новом  городе  Ташкенте  израсходовано  «более 
полумиллиона рублей». Но торговцы на нее не пошли. Она разрушилась. Это 
дело напоминает  историю с постройкой  Илийского моста; расход  огромных 

жүктеу/скачать 2,24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: