«Ғылыми зерттеулер негіздері» пәнінің емтихан сұрақтары «Ғылыми зерттеулер негіздері»
Ғылыми зерттеу гипотезасы жəне оны негіздеу процесі
жүктеу/скачать 1,46 Mb.
|
| Ғылыми зерттеу гипотезасы жəне оны негіздеу процесі.
Гипотеза - бұл ғылыми зерттеулермен расталуы мүмкін немесе расталмайтын болжамнан басқа ештеңе емес. Басқаша айтқанда, гипотезалар - бұл айнымалылар арасындағы мүмкін болатын қатынастарды орнатып, проблеманы қоюдың ғалымдардың тәсілі. Ғылымда қолданылатын гипотеза түрлерін жіктеу кезінде бірнеше критерийлерді басшылыққа алуға болады. Біз оларды төменде кездестіреміз. 1. Жоқ гипотеза Нөлдік гипотеза зерттелген айнымалылар арасында тәуелділіктің болмауын білдіреді. Оны «қатынас емес гипотеза» деп те атайды, бірақ оны теріс немесе кері қатынаспен шатастыруға болмайды. Жай, зерттелген айнымалылар нақты заңдылыққа сәйкес келмейтін сияқты. Нөлдік гипотеза, егер ғылыми зерттеу жұмыс істейтін және альтернативті гипотезалар сақталмаса, қабылданады. Мысал «Адамдардың жыныстық бағдары мен олардың сатып алу қабілеттілігі арасында байланыс жоқ». 2. Жалпы немесе теориялық гипотезалар Жалпы немесе теориялық гипотезалар - бұл ғалымдар зерттеуге дейін және тұжырымдамалық негізде, айнымалылардың санын анықтамай. Әдетте, теориялық гипотеза олар зерттегісі келетін құбылыс туралы белгілі бір алдын-ала бақылаулар арқылы қорыту процестерінен туындайды. Мысал «Оқу деңгейі неғұрлым жоғары болса, жалақы соғұрлым жоғары болады». Теориялық гипотеза шеңберінде бірнеше кіші типтер бар. Айырмашылық гипотезалары, мысалы, екі айнымалының арасындағы айырмашылық бар екенін көрсетеді, бірақ оның қарқындылығы мен шамасын өлшемейді. Мысал: «Психология факультетінде ер студенттерге қарағанда қыз студенттер саны көбірек». 3. Жұмыс гипотезасы Жұмыс гипотезасы - айнымалылар арасындағы нақты байланысты көрсетуге тырысатын гипотеза ғылыми зерттеу арқылы. Бұл гипотезалар ғылыми әдіс арқылы тексеріледі немесе жоққа шығарылады, сондықтан оларды кейде «жедел гипотезалар» деп те атайды. Әдетте, жұмыс гипотезалары дедукциядан туындайды: белгілі бір жалпы принциптерден зерттеуші белгілі бір істің белгілі сипаттамаларын қабылдайды. Жұмыс гипотезаларында бірнеше кіші типтер бар: ассоциативті, атрибутивті және себепті. 3.1. Ассоциативті Ассоциативті гипотеза екі айнымалының арасындағы байланысты анықтайды. Бұл жағдайда бірінші айнымалының мәнін білсек, екіншісінің мәнін болжауға болады. Мысал «Орта мектептің бірінші жылында орта мектептің екінші жылына қарағанда екі есе көп тіркелді». 3.2. Атрибутты Атрибутивті гипотеза - бұл айнымалылар арасында болатын оқиғаларды сипаттау үшін қолданылатын гипотеза. Ол нақты және өлшенетін құбылыстарды түсіндіру және сипаттау үшін қолданылады. Гипотезаның бұл түрі тек бір айнымалыдан тұрады. Мысал «Баспанасыз адамдардың көпшілігі 50 мен 64 жас аралығында». 3.. Себеп Себепті гипотеза екі айнымалының арасындағы байланысты орнатады. Екі айнымалының бірі көбейгенде немесе кемігенде, екіншісінде ұлғаюда немесе азаюда болады. Сондықтан себептік гипотеза зерттелген айнымалылардың арасындағы себеп-салдарлық байланысты орнатады. Себепті гипотезаны анықтау үшін себеп-салдар байланысы немесе статистикалық (немесе ықтималдық) байланыс орнатылуы керек. Сондай-ақ, баламалы түсініктемелерді жоққа шығару арқылы бұл қатынасты тексеруге болады. Бұл гипотезалар «Егер Х, содан кейін Y» деген алғышартты басшылыққа алады. Мысал «Егер ойыншы күн сайын қосымша сағат жаттықтыратын болса, оның ату нәтижесі 10% -ға артады». 4. Альтернативті гипотезалар Альтернативті гипотезалар жұмыс гипотезаларымен бірдей сұраққа жауап беруге тырысады. Алайда, оның атауынан шығаруға болатындай, альтернативті гипотеза әртүрлі қатынастар мен түсіндірулерді зерттейді. Осылайша бір ғылыми зерттеу барысында әртүрлі гипотезаларды зерттеуге болады. Гипотезаның бұл түрін атрибутивті, ассоциативті және себепті деп екіге бөлуге болады. Ғылымда қолданылатын гипотезалардың көп түрлері Гипотезалардың басқа типтері де бар, олар соншалықты кең таралмаған, бірақ сонымен бірге әртүрлі зерттеу түрлерінде қолданылады. Олар келесідей. 5. Салыстырмалы гипотезалар Салыстырмалы гипотезалар екі немесе одан да көп айнымалылардың әсерін көрсетеді басқа айнымалы бойынша. Мысал «Жан басына шаққандағы ЖІӨ-нің төмендеуінің жеке зейнетақы жоспарлары бар адамдар санына әсері балалардың тамақтанбау деңгейіне мемлекеттік шығыстардың төмендеуінің әсерінен аз». 1-ші айнымалы: ЖІӨ-нің төмендеуі 2-ші өзгеріс: мемлекеттік шығындардың төмендеуі Тәуелді ауыспалы: жеке зейнетақы жоспары бар адамдардың саны 6. Шартты болжамдар Шартты гипотезалар айнымалының екіншісінің мәніне тәуелді екендігін көрсетуге қызмет етеді. Бұл себеп-салдарлыққа өте ұқсас гипотезаның түрі, бірақ бұл жағдайда екі «себеп» айнымалы және бір ғана «әсер» айнымалы болады. Мысал «Егер ойыншы сары қағаз алса және оны төртінші ресми адам да ескертсе, оны 5 минут ойыннан шығарып тастау керек». 1-себеп: сары қағаз алу 2-себеп: назар аудару Эффект: 5 минут ішінде ойыннан шығарылады. Көріп отырғанымыздай, «эффект» айнымалысының пайда болуы үшін екі «себеп» айнымалының біреуінің ғана емес, екеуінің де орындалуы қажет. Гипотезалардың басқа түрлері Біз түсіндірген гипотеза түрлері ғылыми және академиялық зерттеулерде жиі қолданылатындар. Дегенмен, оларды басқа параметрлер негізінде жіктеуге болады. 7. Ықтималдық гипотезалар Гипотезаның бұл түрі екі айнымалының арасында ықтимал байланыс бар екенін көрсетеді. Яғни, байланыс зерттелген жағдайлардың көпшілігінде шынайы. Мысал «Егер студент күніне 10 сағатын оқуға жұмсамаса, (мүмкін) ол курстан өтпейді». 8. Детерминирленген гипотезалар Детерминирленген гипотезалар айнымалылар арасындағы қатынастарды әрдайым ақиқат етіп көрсетеді, ерекшеліксіз. Мысал «Егер ойыншы жіңішке етік кимесе, ол ойынды ойнай алмайды». жүктеу/скачать 1,46 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|