Филологическая серия

230
231
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №3
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
англ. method of a Dopler
рус. метод Доплера
каз. Доплердің әдісі
метод  Доплера  –  метод 
обнаружения  экзопланет, 
и з в е с т е н   т а к ж е   к а к 
спектрометрическое 
и з м е р е н и е   л у ч е в о й 
(радиальной)  скорости 
звёзд.
Кристиан  Доплер  (1803-1853)  – 
австрийский физик.
англ. Wilson cloud cham-
ber
рус. камера Вильсона
каз. Вильсон камерасы
камера Вильсона – один из 
первых в истории приборов 
для  регистрации  следов 
(треков) заряженных частиц.
Чарлз  Томсон  Риз  Вильсон  (1869-
1959) – шотландский физик.
англ. Faraday’s constant
рус. постоянная Фарадея
каз. Фарадей тұрақтысы
постоянная  Фарадея 
–   ф у н д а м е н т а л ь н а я 
физическая  постоянная, 
определяющая соотношение 
между электрохимическими 
и физическими свойствами 
вещества.
Майкл  Фарадей  (1791  -  1867)  – 
английский  физик-экспериментатор 
и химик.
англ. Culon’s law
рус. закон Кулона
каз. Кулон заңы
закон Кулона – это закон, 
о п и с ы в а ю щ и й   с и л ы 
взаимодействия  между 
неподвижными  точечными 
электрическими зарядами.
Шарль Огюстен де Кулон (1736 - 1806) 
—  французский  военный  инженер  и 
учёный-физик.
англ. Archimed`s law
рус. закон Арихимеда 
каз. Архимед заңы
закон  Архимеда  –  один 
и з   гл а в н ы х   з а ко н о в 
гидростатики  и  статики 
газов.
Архимед (287 до н. э. - 212 до н. э.) – 
древнегреческий  математик,  физик  и 
инженер из Сиракуз.
англ. Gibbs’s distribution
рус.  распределение 
Гиббса
каз. Гиббс үйлестіруі
распределение  Гиббса  – 
распределение  состояний 
и з о т е р м и ч е с к о й 
м а к р о с к о п и ч е с к о й 
т е р м о д и н а м и ч е с к о й 
системы частиц.
Джозайя  Уиллард  Гиббс  (1839  – 
1903)  –  американский  физик,  химик, 
математик и механик.
англ. Diesel engine
рус. дизельный двигатель
каз. дизельді қозғалтқыш
дизельный  двигатель  – 
п о р ш н е во й   д в и г ат е л ь 
внутреннего  сгорания, 
работающий  по  принципу 
с а м о в о с п л а м е н е н и я 
распылённого  топлива  от 
воздействия разогретого при 
сжатии воздуха.
Рудольф  Кристиан  Карл  Дизель 
(1858  –  1913)  –  немецкий  инженер  и 
изобретатель,  создатель  дизельного 
двигателя.
Проанализируем термины, принадлежащие к другим областям науки. К 
примеру, медицина: аппарат Гольджи / Гольджи аппараты – мембранная 
структура эукариотической клетки, органелла, в основном предназначенная 
для выведения веществ, синтезированных в эндоплазматическом ретикулуме, 
по имени итальянского врача и учёного, лауреата Нобелевской премии по 
физиологии и медицине К. Гольджи; синдром Дауна / Даун синдромы – одна 
из форм геномной патологии, при которой чаще всего кариотип представлен  
47 хромосомами вместо нормальных 46, поскольку хромосомы 21-й пары, 
вместо нормальных двух, представлены тремя копиями, по имени ученого, 
впервые  описавшего  синдром  Дауна  и  назвавший  его  «монголизмом»  
Д. Л. Х. Дауна; палочка Коха / Кох таяқшасы – вид микобактерий, описан 
24 марта 1882 года, по имени немецкого микробиолога Г. Г. Р. Коха; болезнь 
Альцгеймера / Альцгеймер ауруы – наиболее распространённая форма деменции, 
нейродегенеративное  заболевание,  по  имени  немецкого  психиатра  и 
невролога А. Альцгеймера; рентгеновский аппарат / рентген аппараты – 
совокупность оборудования для получения и использования рентгеновского 
излучения, по имени выдающегося немецкого физика В. К. Рентгена; болезнь 
Паркинсона / Паркинсон ауруы – медленно прогрессирующее хроническое 
неврологическое  заболевание,  характерное  для  лиц  старшей  возрастной 
группы,  по  имени  английского  хирурга,  врача  Д.  Паркинсона;  палочка 
Фридлендера / Фридлендер таяқшасы – грамотрицательная факультативно-
анаэробная палочковидная бактерия, по имени немецкого микробиолога  
К.  Фридлендера;  ножницы  Купера  /  Купер  қайшысы  –  хирургические 
ножницы,  у  которых  концы  рабочих  ветвей  закруглены  и  изогнуты  по 
плоскости, по имени английского хирурга и анатома Э. Купера.
Следующая  отрасль  –  математика:  теорема  Пифагора  /  Пифагор 
теоремасы – одна из основополагающих теорем евклидовой геометрии, 
устанавливающая  соотношение  между  сторонами  прямоугольного 
треугольника, по имени древнегреческого философа, математика и мистика, 
создателя  религиозно-философской  школы  пифагорейцев  Пифагора 
Самосского; задача Коши / Коши есебі – одна из основных задач теории 
дифференциальных уравнений, по имени великого французского математика 
и  механика  О.  Л.  Коши;  правило  Саррюса  /  Саррюс  ережесі  –  метод 
вычисления детерминанта матрицы третьего порядка, по имени французского 
математика  П.  Ф.  Саррюса; формула  Ньютона –  Лейбница  /  Ньютон  – 
Лейбниц  формуласы  –  взятие  определённого  интеграла  и  вычисление 
первообразной,  по  имени  английского  физика,  математика,  механика 
и  астронома  И.  Ньютона  и  немецкого  философа,  логика,  математика, 
механика, физика, юриста, историка, дипломата, изобретателя и языковеда  
Г. В. Лейбница; метод Гаусса / Гаусс әдісі – классический метод решения 
системы  линейных  алгебраических  уравнений,  по  имени  немецкого 
математика, механика, физика, астронома и геодезиста К. Ф. Гаусса; ряд 
Фурье  / Фурье қатары – представление произвольной функции  с периодом 
 в виде ряда, по имени французского математика и физика Ж. Фурье.

232
233
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №3
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
В казахском языке все вышеуказанные термины образованы при помощи 
формы притяжательности. Например, Фарадей саны, точнее, Фарадейдің 
саны. Словосочетание образовано при помощи окончания -дің, -дың, -тың, 
-тің.  К  таким  примерам  можно  отнести  выражения  Гиббс  үйлестіруі  – 
Гиббстің үйлестіруі, Кулон заңы – Кулонның заңы. Такой способ образования 
свидетельствует о том, что числа, теоремы, законы названы в честь автора 
данных слов или по названию определенной земли. 
В  русском  языке  термины  образуются  при  помощи  родительного 
падежа. Например, Болезнь Альцгеймера, палочка Коха, ножницы Купера. Но 
и есть исключения, такие, как: амперметр, вольтметр, винчестер, оливье. 
Данные слова образованы напрямую из фамилии авторов или в честь в них. 
Таким  образом,  имена  собственные  образуют  когнитивную  основу 
терминов.  Информация,  кодируемая  и  хранимая  в  виде  когнитивной 
структуры, включает в себя не только сведения о мире, но знание языка и 
знание о языке. 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ
1 Лингвистический энциклопедический словарь // Гл. ред. В. Н. Ярцева. 
– М. : Сов. Энциклопедия, 1990. – 685 с. 
2  Суперанская,  А.  В.  Аппелятив-онома  //  Имя  нарицательное  и 
собственное. – М. : Наука, 1989. – С. 5-33.
3 Жанұзақов, Т. Есімің кім? – Алматы: Қазақстан, 1989. – 192 б.
4  Қайдар,  Ә.  Қазақ  тілінің  өзекті  мәселелері.  –  Алматы  :  Ана  тілі, 
1998. – 304 б.
Павлодарский государственный университет 
имени С. Торайгырова, г. Павлодар.
Материал поступил в редакцию 21.07.14.
Н. А. Шахметова, Н. А. Шамшиден
Жалқы есімдер мәдени мәтін ретінде
С. Торайғыров атындағы 
Павлодар мемлекеттік университеті, Павлодар қ.
Материал 21.07.14 редакцияға түсті.
N. A. Shakhmetova, N. A. Shamshiden
Propernames’ cultural memory
S. Toraighyrov Pavlodar State University, Pavlodar.
Material received on 21.07.14.
Мақалада  терминдерді  зерттеудің  когнитивтік  аспектісі 
қарастырылады.  Терминдердің  когнитивтік  негізін  жалқы  зат 
есімдер  құрайды.  Жалқы  зат  есімдер  «мәдени  мәтін»  болып 
табылады. 
The  article  describes  the  cognitive  dimension  of  learning  terms. 
The cognitive aspects are proper nouns. Proper names are the «cultural 
memory».
ӘОЖ 81’1 
Н. А. Шахметова, Д. Н. Шинагулова 
ҚАЗАҚ ДҮНИЕТАНЫМЫНДАҒЫ «ТАУ» КОНЦЕПТІСІ
Берілген мақалада қазақ дүниетанымындағы «Тау» концептісінің 
тілдік  құралдары  сипатталады.  Сонымен  қатар,  қазақ  халқы 
болмысының ерекшеліктері анықталады.
Қоғамдағы әртүрлі маңызды оқиғалар мен әлеуметтік өзгерістердің 
тілде  өз  ізін  қалдырып  отыратындығы  айқын.  Уақыт  өте  келе  олардың 
шығу төркіні көмескіленіп, кейде тіпті мүлде ұмытылуы да мүмкін. Сол 
сияқты  әртүрлі  деңгейдегі  әлеуметтік,  тарихи,  этномәдени  байланыстар 
тілдік қатынастардың дамуына, жеке тіл құрамына, тілдік жүйеге тигізер 
өзіндік ықпалы бар екендігі байқалады. Сондықтан тілдік құбылысты «тіл 
– мәдениет – этнос» триадасында қарастырған жөн.
Мақаламызда қазақ халқының дүниетанымындағы «Тау» концептісін 
сипаттап көрелік.
«Концепт» терминінің бүгінгі күнге дейін бір мағыналы түсініктемесі 
жоқ.  Концепт  теориясымен  байланысты  бірталай  пікірталас  мәселелер 
орын алады: концептінің құрылымы, тілдегі ерекшелігі, концепт және ұғым, 
концепт және мағына арасындағы өзара байланыс, сондай-ақ концептінің 
типологиясы туралы [1, 52]. 
Лингвомәдени тұрғыдан қарағанда, концепт «тіл – мәдениет» шектерінде 
қарастырылады.  Бұл  дәстүрде  концепт  санада  тұрақталған,  алайда, 
ғалымдардың назарында – оның ұлттық-мәдени ерекшелігі (Ю. С. Степанов, 
С. Г. Воркачев, В. И. Карасик, Г. Г. Слышкин, М. В. Пименова; З. К. Сабитова, 
Ш. К. Жаркынбекова, А. Б. Жуминова т.б.) [сонда, 58].

234
235
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №3
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
Зерттеу нысанына келетін болсақ, тау – жер бетінен жоғары да көтеріңкі 
өркештене тізбектеліп, созылып жатқан заңғар, құзды биіктік. Бұл ұғым 
жалпы ұлт үшін аса қасиетті болып табылады. 
 Қазақстанда таулы жерлер өте көп таралған. Олардың ішіндегі ең ірі 
болып келетіндер: Ұлытау, Қазығұрт тауы, Қаратау, Көкшетау, Қарқаралы, 
Алатау, Маңғыстау, Мұғалжар және т.б. 
Қазақ тілінің синонимдер сөздігінде тау деген сөзге таудай, үйдей, құз, 
шың, сораң, зәулім, заңғар, зеңгір, сеңгір, биік, жоғары, аңсағай, ұзын, еңселі, 
сырықтай, сындар сияқты синонимдер келтірілген. Мысалы, таудай, үйдей 
– өте үлкен, аса ірі деген мағына береді: Өзің әбден толықсыз, таудай болып 
кетіпсің [2, 516]. Құз, шың, сораң – таудың ең биік ұшар басы: Тау бүркіттері 
ұясын биік құзға, жалтыр беттегі кемерге салады. Биік, аңсағай, жоғары, 
еңселі, сырықтай, сындар – аласа емес, ұзарып өскен, тіп-тік мағынасында 
қолданылады [сонда, 140].
Қазақ  тілінде  «тау»  ұғымына  байланысты  бірнеше  сөз  тіркестері 
бар. Соларға мысал келтіріп көрелік: таудың бауыры – таудың төменнен 
жоғары қарай көтеріле орналасқан бүйір жағы. «Бауыр» деген сөз бұл жерде 
табиғатқа қатысты ұғым ретінде қолданылып тұр. Бір жерлерде «бауыр» 
сөзі адамның ағзасындағы маңызды мүше ретінде айтылса, екінші бір жерде 
адамдар арасындағы туыстық қатынастарды білдіреді. «Балам – бауыр етім» 
дегендей, халқымыз әрқашан туған-туысқан, дос-жарандарды құрметтейтін. 
Мұнда айтылған «бауыр етім» тіркесінің өзі қазақ үшін бала – адам жанының 
бір бөлшегі тәрізді екенін көрсетіп тұр. 
 Фразеологиялық сөздікте «тау» сөзімен байланысты тұрақты тіркестер 
бар: «Таудағы тарлан шұбармын» – ел мүддесін көксеген ермін деген мағына 
береді (Еділді көріп емсеген, / Жайықты көріп жемсеген, / Таудағы тарлан 
шұбар біз едік, / Исатайдың барында / Қара қазан, сарыбала Қамы үшін 
қылыш сермедік) [3, 340 б.]; «тауда жүріп, таста өскен» – халқынан бөлек 
жүріп ауыр өмір кешкен (Тауда жүріп, таста өскен, / Ағайыннан басқа 
өскен, / Ордабай күлмей, кім күлсін); «тау күйіп, тас жанса да» – қандай 
қиыншылық  болса  да  (Екеуіміздің  достығымызды  ешкім  айыра  алмас, 
тау күйіп, тас жанса да, аштан өлсек те тамақ жағынан таласпайық) 
[497 б.]; «тауы шағылу» – беті қайту, сағы сыну (Тастүлек болса да дәмін 
атам!» – деген талайлардың тауы шағылған екен) [498 б.]; «зеңгір тау 
(сеңгір – сеңгір тау)» – алыстан мұнартып, көгілдірленіп көрінген биік тау. 
«Зеңгір», «сеңгір» – моңғол тілінде «көк» мағынасында қолданылады; «қап 
тауы» – алыстық, тылсым күш өлшемі, биіктік өлшем-межесі болған мекен-
жай. «Қап» – араб сөзі, ұшы-қиыры жоқ тау деген ұғымды береді (Хасен ел-
жұртын, мал-мүлкін тастап, қаңғырып ғашығын іздеген... Неше ай, неше 
күн михнат шегіп, жол жүріп, Қап тауынан асып, бір бәйтеректің түбіне 
келіп, тынығып жатқан) [320 б.]. 
Тау ұғымын сондай-ақ қазақ мақал-мәтелдері мен поэзия туындыларында 
кездестіре аламыз. Мысалы, қазақ мақал-мәтелдеріндегі мына бір мақалды 
алып қарасақ – «Талап таудан да асырар». Бұл мақал адамдарды талаптануға 
үйретеді. Айтылмақ болған ой – адам баласы жүзеге асырмақ болған ойларын 
өзінен талап етсе, талап еткен нәрселерге қарағанда көпке қол жеткізеді [4]. 
«Көрінген таудың алыстығы жоқ» – мақсатың, болашаққа деген сенімің 
болса, арман-мұраттарын жүзеге асады деген оймен айтылған. Мұндағы 
«тау» сөзі мақсат, арман деген сөздерге синонимдес болып тұр. «Таудай 
сөздің тарыдай түйіні бар» – кез келген үлкен даудың шағын ғана шешімі 
болады деген мағынада айтылған [5].
Ал қазақ поэзиясынан алып қарасақ, Ф. Оңғарсынованың мына өлеңін 
мысал ете аламыз: Мәңгіге күнің шығып тұра ма алдан – / Құлжадай құздан 
тайған  құлар  арман.  /  Мен  бірақ  түңілмеймін  жат  біреудің  /  Қосылып 
қайғысына жылағаннан [6, 265]. Бұл өлең жолдарында «тау» сөзінің орнына 
«құз» сөзі қолданылады. Ақынның өлең арқылы жеткізбек болған ойы – 
өмірде қуанышпен қатар қайғының да болатыны. «Шындық» өлеңін алып 
қарайық: Анамыз: «Шындық – шың-құзда, / Жолы да тайғақ», – деуші еді. / 
Көз тіктім әрбір жұлдызға, / Сол екен дедім мен сені [сонда, 174]. Бұл өлеңде 
автор шындықты адам аяғы жетпейтін биік тауға теңеген. Қазіргі дүниеде 
шындықты жалғаннан айыру өте қиын. Соны меңзеп, автор шындық биік 
таудың басында орналасқан деген. Яғни, адалдық, шындыққа қол жеткізу 
үшін адам баласы өте биік құзға шыққан тәрізді қиын жол жүру керек. 
Мына  мысалда  Қадыр  Мырза  Әлидің  өлеңі  берілген.  Мұнда  ақын 
қазақ жеріндегі заңғар тауларды қазақ халқының болмысымен теңеп тұр. 
Жеріміздегі  осындай  биік  шыңдар  бой  көтеріп  тұрғанда,  намысымызды 
қолдан бермеуге шақырады: Туған жердің тылсым сырын ұғып көр: / Бұлтын 
оның бұлт демей бір түбіт дер. / Қарап тұрып мынау шырқау шыңдарға / 
Қалай төмен боламыз, ей, жігіттер [7, 16]!
Жанат  Әскербекқызы  өз  өлең  жолдарында  махаббат  сезімін  жанды 
затқа балап отыр: Сенімі – от, үміті – нұрдан болған, / Тұлғасына асқақтық 
шыңнан  қонған  /  Махаббаттың  денесін  арулайын,  /  Қособаның  түбінде 
құрбан болған. «Асқақтық» сөзі – қолжетпес биіктік деген мағына үстейді. 
Берілген өлеңде автор асқақтықты адам бойында болатын ар, намыс сынды 
қасиеттерге теңеген [8, 52]. 
Дәулеткерей Кәпұлы «Бурабай» өлеңіне Көкшетаудағы Оқжетпес тауын 
жырына қосты: Жүрегіме жүрегі бар дос керек, / Қайғы мені қуа берме 
өкшелеп! / Оқжетпестің шыңдарына жазармын, / Кеткенімше бақытымды 
кестелеп!!! Мұнда ақын өмірдің жақсылықтарын жинап биік шыңның басына 
жазып қоюды жөн көрді. Бұдан көретініміз – тау әрбір адамның қолы жете 
қоймайтын биіктікті білдірумен қатар тазалықты да білдіреді [сонда, 153].

236
237
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №3
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
Нұрлан Оразалиннің «Дауыс» өлеңі: Жоғалтқалы бала күнгі досымды, 
/  Жиі  еститін  болдым  көктен  осы  үнді.  /  Кешіп  жүрген  азап-қайғым 
аздайын, / Мұнарыма мұнар келіп қосылды. Өлең жолдарында ақын біз 
жиі кездестіретін «Тау кешу» сөз тіркесіндегі «тау» сөзін «мұнар» сөзімен 
алмастырып тұр. Яғни, мұндағы мұнар сөзі аса биік тауды меңзеп тұр [9, 366].
Мұратбек Оспановтың өлеңін алып көрелік: Сағым болып тұнып жатқан 
бір  белде,  /  Сапарлаймын  студенттік  күндерге.  /  Қалғып  кетсем  қанжар 
сұғып оятар, / Қайрат пенен Светқали іргемде. Мұнда ақын «тау» сөзін 
оған синонимдес болып келетін «бел» сөзімен ауыстырған. Яғни, жастық 
шақ алыстап бара жатқан таулардай ұзап кеткенін жеткізгісі келеді [10, 43]. 
Концепт тілдік құбылыс ретінде мифте орын алады. Мысалы, Қазығұрт 
тауы жайлы мифте былай делінеді: «Қазығұрт тауы – тәңірі артық жаратқан 
тау екен. Өзі аласа тау болса да, жер жүзіндегі таулардың қасиеттісі екен. 
Баяғы заманда жер жүзін топан су басып кеткенде, жалғыз осы Қазығұрт 
тауы  аман  қалған  екен.  Қазығұрт  тауының  басында,  күнбатыс  жағында 
азырақ тегіс жер бар. Ол жер Нұқ пайғамбардың кемесінің орны екен. Барлық 
хайуанның тұқымы, төрт түлік мал тұқымы топан суына тәрік болмай, сол 
кемеге мініп аман қалған». Қазақ мифінде хаостың космосқа айналуындағы 
басты бір шарт – жер мен аспанның жекеленіп пайда болуы да көрініс тапқан. 
Жаңағы Қазығұрт жайындағы мифтің бір нұсқасында «құдай баста жерді, 
көкті жаратқанда, Қазығұрт тауы да бірге жаралған» – дейді. Міне, мұнда 
аспан мен жердің бөліктенуі, яғни әлемді қаптаған судан аспанның және 
құрлықтың бөлініп жасалғаны жайында түсінік бар. Көне заманда, мифтік 
сана кезінде адамдар бүкіл әлемді, аспанды да су деп білген. Қазақ тілінде 
«тәңір» деп көкті, «теңіз» деп суды айту тегін емес. Екеуінің түбірі («тәң / 
тең»), «көк», «аспан» ұғымымен байланысты, демек, «тәңір» – көктегі (яғни 
жоғарыдағы) су болса, «теңіз» – жердегі (яғни төмендегі) су («теңіз» сөзінің 
соңындағы «з» – жұптықтың белгісі) [11, 141]. 
«Келіншектау» деп аталатын шыңға байланысты мынадай өте көне миф 
бар: «Әлде жүз, әлде мың жыл бұрын теріскейде әйгілі бай өтіпті. Әлгі бай 
аузы уәлі, ақылы мен дәулеті парапар кісі көрінеді. Қылығы тәтті, жалғыз 
қызы болыпты. Майысып толқып бой жетіпті. Тана көзі талайдың ішіне шоқ 
түсіріпті. Күңгей елінен теңі табылыпты ақыры. Әлгі бай жалғыз перзентінен 
аярым жоқ деп, екі жасқа батасын беріпті, жасауын бөліпті дейді. Жасауды 
көрген ақын нешеме күн қисса етіп жырласа да, суреттеп тауыса алмапты 
деседі: Отаудың үзік, дөдегесі ақ марқаның жүнінен басылып, бау-басқұры 
жібек жіптен тоқылыпты. Шаңырағын алтынмен аптап, уығын күміспен 
қаптапты. Бар жиһаз-жасауды түйеге теңдеп, ал риза бол қалқам деп, әкесі 
керуеннің бас жібін қызына ұстатқан көрінеді. Керуен ырғалып-жырғалып 
Қаратаудың қыр арқасына көтеріліпті. Қызы құрғыр дүниеге бір табан жақын 
білем, сол арада түйелерді, жасауды қайыра бір көзден өткізіпті. Сөйтсе 
итаяғы жай өрік-ағаштан шабылған екен. Мұны көрген қыз: «Әкем сараңдық 
жасапты, итаяғымды күмістен соқтырмапты», – деп күйеу жігітті ауылына 
қайыра шаптырыпты дейді. Күміс итаяққа жұмсаған көрінеді. Бар дәулетін 
сыпырып арттырып жіберген ақылды әке әлгі сөзді естіп қатты налыпты. 
Қызына «тас жүрек екенсің, тас бол», – деп теріс батасын беріпті. Ол кезде 
қарғыстың дөп даритын уағы білем: әлгі шөгіп жатқан түйелер , бұйда тартқан 
қалыңдық солайымен тұрған жерінде тасқа айналып қалыпты» [сонда, 136].
Қазақ жерінде орналасқан тау атауларының өзіндік тарихы болады. 
Қазақстандағы  биік  таулардың  бірі  –  Қарқаралы  тауы  атауының  шығу 
тарихы туралы бір аңызда Баян сұлу осы маңда қарқарасын түсіріп алып, 
жердің осылай аталуына себеп болған делінеді. Негізге «қарқараң» сөзінің 
алынуы да дұрыс. Бұл белгі ханды басқалардан ерекше қылып көрсету үшін 
пайдаланылған, «қарқараң тәжі» мағынасын білдіреді. Ендеше, Сарыарқаның 
сайын даласындағы бұл таулар ханның басына киген алтын тәжі сияқты, 
қарқарадай болған соң, бұл өңір халық аузында Қарқаралы өңірі аталып кетуі 
де мүмкін. Халық аңыздары мен көптеген ғылыми пікірлерді басшылыққа ала 
отырып, А. Жартыбаев атаудың мағынасын: «қар+қара+лы» – «биіктаулар 
мен  қырат,  жота,  шыңдары  бар  жер»  дегенді  білдіреді,  –  деп  жазды.  
В. М. Иллич-Свитыч атаудың екінші құрамындағы «қара» сөзі туралы: «араб. 
gara – «жеке тұрған жартас, құз»; «жота, шоқы, төбе», моңғ. xar, xara – «жал», 
«қыр», «жота» деген мәндегі сөз», – деген дерек келтіреді [12, 119]. 
Ұлан-байтақ жеріміздегі Көкшетау тауының атауын алайық. Атаудың 
бірінші сыңарындағы «көк» сөзі – «аспан» және екінші сыңарындағы ше 
– үстемелі теңеу мәнді қосымша. Толық мағынасы: «көкпеңбек, сұлу боп 
көрініп  тұратын  тау».  Е.  Қойшыбаев  атаудың  мән-мағынасы  туралы:  « 
«Көкшелі тау»; қазақтың осы тауда жайлаған ескі ру тобы – Көкшенің атымен 
байланысты. Оның үстіне, қазақтың Көкшебай, Байкөкше антропонимдерімен 
жақсы үндеседі», – деген үзілді-кесілді пікір айтады. Сонымен қатар, таудың 
Көкшетау аталуы тау төңірегінің, оның баурайының мәңгі көгеріп, алыстан 
көкшіл болып көрінетін, жасыл-желең қарағай түсіне орай қойылуы әбден 
мүмкін [сонда, 94].
Маңғыстау түбегінде Қаратау деп аталатын жон бар. «Бұл атаудағы 
«қара» сөзі түспен байланысты, өйткені қара тауларда өзге таулардағыдай 
жаз бойы қар жатпайды» деген пікір бар. Алайда, Қара Ертіс, Қара теңіз, 
Қаратау  тәрізді  топонимдер  құрамындағы  қара  сөзі  түстен  басқа  «зор, 
үлкен», «ірі» тәрізді мағыналарды білдіретіні ежелден белгілі. Оған ауыз 
әдебиетіндегі Қаратау, Қара әулие тәрізді атауларды жатқызуға болады.
Маңғыстау атауының шығуын қарастырайық. Ә. Нұрмағамбетов өзінің 
кейінірек  жарық  көрген  еңбегінде:  Маңғыстау:  Маңғыс  +  тау  деген  екі 
сөзден жасалған. Маңғыс – «көкқасқа шегіртке»; «жойқын күш, жалмауыз 
күш» деген мағыналарды білдіреді, – дей келіп, атаудың екінші бөлігі тау 

жүктеу/скачать 3,45 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: