Философия, II бөлім. Онтология. Гносеология. Әлеуметтік философия

Танымның жалпы сипаттамасы
63
Таным – шындықты 
бейнелеудің жоғары 
формасы
Таным – білім алу, 
өндіру үдерісі
Ақпарат – мәліметтер, 
энтропия, белгісіздік 
деңгейін жеңу
Білімдер – шындық туралы 
анықталған мәліметтер
Таным түрлері
Қарапайым 
– 
тәжірибелік
Діни
Ғылыми
Мифология
лық
Көркем
Ғылыми таным – танымдық қызметтің ең жоғары түрі

Танымның жалпы сипаттамасы (жалғасы)
Таным туралы ілім
Гносеолог
ия – 
таным 
теориясы
Эпистем
ология – 
ғылыми 
таным 
теориясы
Альтернативалар
Агностицизм
Скептицизм
Нигилизм
Иррационализм
Нәтижелер
Ақиқат
Адасу
Өтірік, алдау
Дезинформация 
(жалған хабар)
Фальсификация 
(бұрмалау)
Деформация 
(форма өзгеру)
Күй-жайлары
Рационализм
Иррационализм
Интуитивизм
Фетишизм
Догматизм
Субъективизм
Релятивизм
Объективизм
Мифологизм
Мистицизм
Эклектицизм
Фрагментарлық
Формализм
Идеологизация-
деидеологизация
64

Таным концепциялары 
(тұжырымдамалары)
Сананың, руханилықтың материалдық болмысқа қатынасында 
бастапқылығын (алғашқылығын) сендіретін
идеализм үшін 
білімдердің қайнар көзі әлдебір рухани бастама болады. Сократ, 
одан кейін Платон туа біткен идеялар және еске түсіру 
тұжырымдамасын ұсынды. Платон бойынша, адамның жаны дене 
қабығына енгізілгенге дейін идеялар әлемінде болады, идеяларды 
және төмен жатқан әлемді біледі, ол оған «жоғарыдан» идеялар 
әлемінен қарайды, ал адамның танымы деп саналатын – бұл жанның 
өз білгенін және оның денемен байланысуында қарауытылғанды 
(затемнено) «еске түсіруі». Осы тұжырымдаманың кейінгі 
модификациялары да (түрлері де) білімдердің шығуы материалдық 
емес көзден деп санайды.
Діни-идеалистік философияда 
фундаментальды «іргелі) 
білімдер көзі құдай аяны деп айтылады. Мысалы, Кьеркегор 
білместіктен білімге көшу -әлдебір жарықтану, Құдайдың арқасында 
адамға «мәңгілік білім» ашылады деп айтты. Агностицизм де әлемді 
(дүниені) сондай немесе басқа формада танымалдығын жоққа 
шығарады.
Идеализм мен агностицизмге қарағанда гносеологияда 
материализм объективтік дүниенің бар болуы білімнің қайнар көзі 
ретінде екендігін және осы дүниенің адам санасында субъективтік 
образдарда бейнелуін растайды, мойындайды. Бұл образдар 
материалдық дүниенің объектілерінің көшірмелері болады.
Білім көздері
Туа 
біткен 
идеялар 
концепциясы 
(Сократ, 
Платон)
Құдай аяны (діни – 
идеалистік философия)
Объективтік 
дүниені 
бейнелеу (материализм)
СЕЗІМДІК ТАНЫМ
С
С
С
РАЦИОНАЛДЫҚ ТАНЫМ
Р
Р
Р
65

Таным құрылымы
СЕЗІМДІК ТАНЫМ
С
С
С
РАЦИОНАЛДЫҚ ТАНЫМ
Р
Р
Р
66
Т
ан
ы
м
 қ
ұр
ы
л
ы
м
ы
Танушы субъект  – ақыл берілген және адамзат жинақтаған танымдық 
амалдарды меңгерген адам, сонымен қатар танымның нәтижелерінің иесі – 
материалдық және рухани мәдениеттің зор көлемін өзінің тарихында 
жинақтаған тұтастай қоғам
Таным объектісі  қоршалған дүние (бар әр түрліліктегі болмыс), атап 
айтқанда қоршаған дүниенің субъекттің танымдық мүддесі бағытталған бөлігі
Таным жағдайлары  (шарттары) – танымда қолданылатын материалдық 
құралдар (құралдар, приборлар, инструменттер және т.с.с.), субъект өзінің 
танымдық қызметінде пайдаланатын қоғамдағы бар ақпарат, әлеуметтік-
психологиялық орта, еңбек және демалыс жағдайлары және т.б.
Таным нәтижелері:  1) ақиқат  – субъекттің объектіні теңбе-тең барабар 
(адекватно) және сәйкес (идентично) бейнелеуі; 2) адасу – танушы субъекттің 
қоршаған шындықты барабар емес, күмәнды бейнелеуі, танымның 
бұрмаланған, шындыққа сәйкес келмейтін нәтижесі; 3) бағалау  – субъекттің 
(сананың) категорияларға, заңдарға, ұғымдарға, бұрынғы құндылықтарға 
сүйеніп қоршаған шындықты логикалық (қисындық) мәнін түсіну
Практика  – адамдардың қоршаған дүниені және дамның өзін өзгертудегі 
нақты қызметі. Практика танымның негізгі формасы және танымда ақиқаттың 
критерийі (өлшемі) болады
Таным сатылары  (формалары): 1) сезімдік таным  шындықты бейнелейтін 
сезімді түйсіктерге және логикаға негізделген; 2) рационалдық таным ақылға, 
оның дербес қызметіне негізделген; 3) рационалдыққа жақын интуитивтік 
таным, мұнда ақиқат адамға өз бетімен бейсаналық деңгейде келеді.

жүктеу/скачать 0,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: