Гуманитарлық-педагогикалық институты
жүктеу/скачать 463,12 Kb.
|
| Ескерту!
Пәннің мазмұнын пәндердің өзіндік ерекшеліктері мен тақырыптардың өзара байланысына қарай модульдер санына бөлінеді. Оқытушы лекциялық, практикалық, зертханалық, БОӨЖ, БӨЖ сабақтардың баллдарын Платонус бағдарламасындағы электронды журналға апта сайын енгізіп отырады. II. сабақтардың түрлеріне сәйкес білім алушының жұмыс уақытын бөлу
III. Аралық бақылаулар сұрақтары: № 1 Аралық бақылаулар сұрақтары:
V. Әдебиеттер тізбесі Мұхитдинов Наштай Мұхитдинұлы. Өсімдіктер морфологиясы және анатомиясы - Алматы : Лантар books, 2020. - 281 б Өсімдіктердің молекулалық тіршілігі : Оқулық. 2-ші том / Рассел Джонс, Хелен Оэм, Ховард Томас, Сюзан Воланд. - Алматы : ЖШС РПБК "Дәуір", 2017. - 552 б. Өсімдіктердің молекулалық тіршілігі : Оқулық. 1-ші том / Р.Джонс, Х.Оэм, Х.Томас, С.Воланд; Ағылшын тілінен ауд. Г.Д.Ілгекбаева, А.Е.Үсенбаев. - Алматы, 2016. - 434 б Тусупбекова Г. Основы естествознания [Текст] : Учебник. Ч. 1 : Ботаника. - Астана : Фолиант, 2013. - 360 с Тусупбекова Г.Т. Основы естествознания [Текст] : Часть II : Зоология. - Астана : Фолиант, 2013. - 376 с. Бозымов К.К. Үй жануарлары морфологиясы [Мәтін] : Оқулық. - Алматы, 2016. - 364 б. Байбатшанов М.Қ. Экологиялық зоогеография негіздері [Мәтін] : Оқулық. - Алматы : Эверо, 2014. - 352 б. Абдрахманұлы О. Өсімдіктер систематикасы. Төменгі сатыдағы өсімдіктер [Мәтін] : Оқулық. - Астана : Фолиант, 2012. - 528 б Қосымша әдебиеттер: Лотова Л.И. Ботаника. Морфология и анатомия высших растений [Текст] : Учебник для студ. высш. учеб. заведений. - Москва : КомКнига, 2007. - 512 с. Қазақстанның қызыл кітабы . Т.1. Жануарлар : 2-ші бөлім. Омыртқасыздар. - Алматы : Өнер, 2006. - 232 б. Дәуітбаева К.Ә. Омыртқасыздар зоологиясы [Мәтін] . – 2005 Константинов В.М. Зоология позвоночных . - Москва : Академия, 2006. - 464 с. Шарова И.Х. Зоология беспозвоночных : Учебник для студ. высш. учеб. заведений. - Москва : Владос, 2002. - 592 с. Интернет көздері: kk.wikipedia.org moodle.kgu.kz shop.foliant.kz infobank.kz do.ppi.kz sabaq.kz ДЕДЛАЙН:
Білім алушының практикалық сабақтағы жұмысын бағалау критерийлері:
Білім алушының БОӨЖ бағалау критерийлері :
Білім алушының БӨЖ бағалау критерийлері:
VI. ПӘННІҢ АКАДЕМИЯЛЫҚ САЯСАТЫ Білім алушылар пәнді игеру барысында келесі ережелерді қадағалаулары тиіс: 1. Білім алушылардың Платонус АЖ-де онлайн-сабақтарға синхронды қолжетімдігі болуы тиіс, яғни, барлығының – оқытушының да, білім алушылардың да онлайнға бірмезгілде қолжетімдігі болуы тиіс. 2. Онлайн-сабақтардың бекітілген кестесінде көрсетілген уақытта платформадағы оқу онлайн-сабақтарға қатысу және уақытынан бұрын шығып кетпеу. 3. Оқу онлайн-сабаққа қатысу үшін білім алушылар алдын ала сұрақтар құрастырып, алған тапсырмаларына жауаптар дайындайды; 4. Платонус, ZOOM, т.с.с бағдарламаларын қолдану арқылы оқу онлайн-сабақтарға қатысқан кезде білім алушылар алдағы конференцияның сілтемесін, өткізу күні мен уақытын және конференцияда қаралатын сұрақтардың тізбесін жүктеп алады. 5. Жұмыстардың барлық түрлерін орындамаған білім алушылар емтиханға жіберілмейді. 6. Білім алушылар Қорқыт Ата атындағы ҚУ Академиялық адалдық кодексін орындауға міндетті. Толерантты, өзгелердің пікірімен санасатын болуы тиіс. Наразалығын әдепті түрде жеткізуі керек. Плагиат және басқа теріс жұмыс түрлеріне жол берілмейді. Прокторинг арқылы аралық бақылаулар, емтихан өткізу кезінде көшіру, шпаргалкалар пайдалану, басқа біреулер шығарған есептерді көшіру, басқа біреудің орнына емтихан тапсыруға жол беру және пәннің кез келген ақпаратын бұрмалау, интернетке рұқсатсыз кіру фактілері анықталған жағдайда білім алушы «F» қорытынды бағасын алады. Өзіндік жұмыстарды орындау (БӨЖ), оларды тапсырып, қорғау жөнінде кеңестер алу, сондай-ақ өтілген материалдар бойынша қосымша ақпараттар алу және оқитын курс бойынша туындаған барлық басқа сұрақтар бойынша білім алушылар оқытушыға оның офис-сағаттары кезінде жүгінуге құқылы. Білім алушылардың оқу жетістіктерін бағалаудың дәстүрлі бағалар шәкілі және ECTS аударылған балдық-рейтингтік әріптік жүйесі
Дәріс 1-2. Тақырып: Ботаника және оның зерттеу объектілері Жоспары: 1 Жаратылыстану тарауларына шолу 2.Ботаника ғылымы және даму тарихы 3.Өсімдіктердің қоректену жолдары. 4.Өсімдіктердің экологиясы “Жаратылыстану” ұғымы екі сөзден құралған – “жаратылыс” (табиғат) және “тану немесе білу”. Қазіргі кезде жаратылыстану термині дәл жаратылыстану ұғымын білдіреді. Жаратылыстану - бұл қандай ғылым? 1.Жаратылыстану – бұл табиғат туралы біртұтастық ретіндегі ғылым. 2.Жаратылыстану – бұл біртұтас ғылымдардың жиынтығы. Жаратылыстанудың мақсаттары : 1. Барлық физикалық, химиялық және биологиялық құбылыстардың органикалық бірлігін құрайтын жасырын байланыстарды анықтау. 2. Осы құбылыстардың өзін тереңірек және нақтырақ танып білу. Жаратылыстану ғылымы физикаға, химияға, биология мен психологияға бөлінетіні белгілі. Физиктер тек қана әр түрлі материалдық денелермен ғана емес, жалпы материяны зерттейді. Химия әр түрлі заттармен айналысады. Биологияның зерттейтін заты – тірі организмдер (ағзалар), ал психология – адам психикасының құпияларын танып – білумен шұғылданады. Жаратылыстық ғылымдарға физика, химия және биологиядан басқа да, мысалы, кешенді сипаттары бар геология мен география да жатады. Негізгі жаратылыстық ғылымдар иерархиясының циклдік тұйықталған сипаты бар. Біз жаратылыстанудың бірнеше тарауларына шолу жасаймыз. Әлемнің жаратылысты – ғылыми бейнесін (картинасын) тікелей жасайтын ғылымдар – астрономия, космология, космогония және физика. Ғылымның күрделі творчествалық іс деп саналуының бір себебі сол, онда тәжірибеден теорияға көшетін бір өткелі жоқ. Оның ғылыми жолы - салыстыру, абстракциялау, жалпылау, талдау, синтездеу сияқты жалпы әдіс – тәсілдерді қолдану арқылы іске асатын диалектикалық таным жолы. Жалпы жертану немесе физикалық география (грекше фюзис – табиғат) табиғат денелері мен құбылыстарының Жер бетінде таралу заңдылықтарын зерттейді. Географияның бұл саласы табиғаттың құрамдас бөліктерінің (жер бедері,ауа райы, жер беті суы, топырақ, өсімдік және жануарлар) бір-бірімен өзара байланысын,бір-біріне тигізетін әсерін, соның негізінде олардың аумақ бойынша сараланып таралуын анықтауды мақсат етіп қояды. Өсімдіктану немесе ботаника өсімдіктердің сыртқы және ішкі құрылысын, өсуі мен дамуын, өсімдіктерде жүретін физиологиялық процестерді, сонымен қатар жекеленген өсімдіктер мен олардың қауымдастықтарын, олардың таралу заңдылықтары мен өсімдіктер әлемінің маңызын жан-жақты зерттейтін ғылым. Ботаника өсімдіктер туралы ғылым. Ботаникалық білім адамның практикалық тіршілігіне байланысты пайда болып, тез дамып қалыптасқан. Өсімдіктер байлығын пайдаланудың алғашқы кезеңінде адамдар олардың жемістерін, тұқымдарын, түйнектерін, пиязшықтарын және тамырсабақтарын жинастырып өз қажетіне жаратқан. Ол үшін өсімдіктерді танып, олардың жеуге келетіндерінен, жеуге келмейтіндерін, дәрілік өсімдіктерді улы өсімдіктерден ажырата білген. Сонымен бірге пайдалы өсімдіктердің өсетін жерлерін анықтап, оларды жинаудың мерзімін белгілеп және сақтау тәсілдерін меңгеру қажет болған. Ботаника ғылым ретінде осыдан шамамен 2300 жылдай бұрын қальптгасқан. Оның алғашқы негізін салған көрнекті, ертедегі грек философы Аристотель (біздің эрамызға дейін 384— 322 жж.) мен оның оқушысы және жақын досы Теофраст болтан (біздің эрамызға дейін 371—286 жж.). Олар өсімдіктердің алуан түрлілігі мен қасиетгері, егудің тәсілдері, көбею жолда- ры және шаруашылықта қолданылуы, географиялық таралуы жөніндегі мәліметтерді жинақтап кітап етіп жарыққа шығарды. Теофрастқа пайдалы өсімдіктердің 600-дей түрі белгілі болтан, олардың қатарьша европаның өсімдіктерінен басқа шы- ғыс елдерінен альш келген осімдіктерде кірген. Қазіргі уақытта ботаника үлкен көпсалалы ғылым болып отыр. Ботаниканың жалпы міндеттеріне жекелеген өсімдіктерді және олардың жиынтығын, басқаша айтқанда өсімдіктер қауымдастықтарын жан-жақты зерттеу жатады. Осы өсімдіктер қауымдастықтары орманның, шалғынның, шөлейггің өсімдіктер жабынын түзеді. Өсімдіктердің струк турасы мен өсу зандылықтарын, олардың қоршаған ортамен байланысын, жер шарындағы жекелеген түрлердің және тұтастай өсімдіктер қауымдастықтарының таралуымен, сол жерлерде қаншалықты жиілікте кездесетіндігін; өсімдіктер дүниесінің шығу тегі мен эволюциясын, оның алуан түрлілігінің себебтерін және классификациясын; ша- руашылыққа қажетгілігі жағынан қүнды өсімдіктердің (малға азық болатын, дәрілік, жеміс-шидек, көкөністік, тех никалық және басқа да өсімдіктерді) табиғи қорын анық- тау және оларды өндірісте тиімді пайдаланудың жүйесін, мәдени жағдайға ендірудің (интродукция) жолдарын қарас- тыру болып табылады. Осы жоғарыда келтірілгендердің өзі ботаника ғылымы зерттейтін проблемаларды толық қамтиды деп айтуға болмайды. Алайда ботаника ғылымының алға қойған міндеттерінің ең бастыларына қоршаған ортаны (табиғатты) және өсімдіктер ресурстарын қорғаудың ғылыми негіздерін жасау болып табылады. Әсіресе “Қызыл кітапқа” енген сирек кездесетін және жойылып бара жатқ ан өсімдіктерді зерттеуге көп көңіл бөлініп отыр. ӨйткеНІ кез келген түрді жоғалту ол табиғаггағы өсімдіктердің алуан түрлілігін азайту ғана емес, сонымен бірге өсімдіктер қауымдастығының мындаған жылдар бойы қалыптасқан түрақтылығын бұзу болып табылады. Ботаника агрономия, топырақтану, орман шаруашылығы, геология, химия, зоология, өсімдіктердің физиологиясы, өсімдіктердің биохимиясы және биологиялық математика (биометрия)1 секілді ғылымдармен тығыз байланысты. Ботаниканың жаңа салалары бойынша эксперименттік зертгеулерді жүйелі түрде жүргізу мақсатында әртүрлі жаңа тәсілдерді және техниканың мүмкіндіктерін пайдаланады. Әсіресе микроскопиялық техниканың (оптикалық және электрондық), есептеу машиналарының, компьютерлердің, физикалық приборлардың мүмкіңдіктерін пайдалануға көп көңіл аударылып отыр. Ө СІМ ДІКТЕРДІҢ ТАБИҒАТТАҒЫ М АҢ Ы ЗЫ Ботаниканың бөлімдері Ботаника жалпы биология ғылымыньщ негізгі бөлімдерінің бірі болып табылады. Ол өз кезегінде бірқатар жекелеген ғылымдарға бөлінеді. Олардың міндеттеріне өсімдіктер мен өсімдіктер жабьшының құрылысының және тіршілік жагдайыньщ әртүрлі зандылықтарьш зертгеу жатады. Өсімдіктердің морфологиясы — ботаниканың ең үлкен және ең ерте қалыптасқан бөлімдерінің бірі. Бұл өсімдіктердің және олардың жекелеген органдарының пайда болып қалыптасуының және әртүрлі тіршілік формалары- ның дамуының зандылықтарын зерттейтін ғылым. Сонымен бірге морфология өсімдіктердің органдарының түзі луін және дамуын, жекелеген особьтардың тұқымнан пайда болуьшан бастап өмірінің соңына дейін (онтогенезін) және осы особь жататын түтастай түрдің немесе кез келген сис- тематикалық топтардың тарихи даму барысын (филоге- незін) ескере отырып қарастырады. Морфологияның дамуына байланысты, оның белгілерінің негізінде бұрынғыдан да көбірек маманданған ғылымдар пайда болды: цитология (өсімдіктердің негізгі структу ральна бірлігінің, яғни клеткасының қүрылысының қалып- тасуының зандылықтарымен дамуын зерттейді); гистология немесе анатомия (өсімдіктердің органдарын түзетін әртүрлі ұлпалардың қалыптасуын, дамуын және қүрылысын зерттейді); эмбриология (ұрықтың дамуының заңды- лықтары мен құрылысын зерттейді); органография (өсім діктердің органдарының, яғни тамырының, сабағының, жапырағының, гүлінің, жемісінің және т.б. мүшелерінің пайда болуын, дамуын және құрылысын зерттейді); палинология (тозандар мен споралардың морфологиясын зерттейді). Флорография. Бұл ғылымның міндеттеріне түрлерді танып және сипаттап жазу, басқаша айтқанда олардың белгілерін (диагнозын) құрастыру жатады. Флорографтар сипаттап жазған түрлерді, систематиктер олардың туыстық жақындықтарын көрсететін, ұқсастық белгілеріне қарай топтарға бөледі. Бірақта флорографтың да систематиктің де жұмыстарын бір ғалымның атқаруы практикада жиі кездеседі. Систематика — түрлердің алуан түрлілігін және осы алуан түрліліктің себептерін зерттейтін ғылым. Система- тиканың міндеттеріне флорографтар сипаттап жазған бар- лык түрлерді біздің түсінуімізге жеңіл, ғылыми система жасауға пайдалану болып табылады. Флорографтар сипаттап жазған, көптеген тәсілдердің тұтастай сериясының негізінде систематика жақын түрлерді біршама рангасы жоғары систематикалық топтарға — туыс- тарға, тұқымдастарға және т.б біріктіреді. Ботаниканың бұл бөлімін флористикалық систематика (таксономия) деп атайды. Ч.Дарвиннің еңбектерінен кейін жақсы қарқынмен дамыған систематиканың екінші бөлімі филогенетикалық систематика деп аталынады. Көптеген биологиялық ғылым- дардың мәліметтерінің негізінде (морфологияның, биологияның, палеонтологияның, физиологияның, математиканың және т.б.) флорогенетиктер өсімдіктер дүниесінің дамуының эволюциялық жолдарын, оның филогенезін көрсететін түрлерден де жоғарғы систематикалық топтарды өз орындарына қоя біледі. Бұл жерде атап өткен жөн, олар эволюцияны және барлық деңгейдегі туыстық қаты- настарды (туыстан бастап жоғары қарай) зерттейді. Өсімдіктердің географиясы (фитогеография) — ботаниканың ең үлкен бөлімдерінің бірі, оның негізгі міндеттеріне өсімдіктердің жөне олардың қүрлықтағы жөне судағы қауымдастықтарының (ценоздарының) таралуы мен белгілі бір кеңістікте қаншалықты жиілікте кездесетіндігінің заң- дылықтарын зерттеу болып табылады. Фитогеографияның шеңберінде жекелеген пәндердің тұтастай сериясы бөлініп шықты. Оларға мыналар мысал болады: географияның тарихы — бұрынғы геологиялық кезеңдердегі өсімдіктердің таралу заңдылықтары туралы ғылым; фитоценология (геоботаника) — тарихи қалыптас- қан өсімдіктер қауымдастықтары (фитоценоздар) туралы, олардың құрылыстары, дамуы, таралуы, пайдалануы және қайта жақсартудың мүмкіндіктерінің зандылықтары тура лы ғылым. Фитоценологияның жайлымдарды, шабындық- тарды, шалғындарды пайдалану мен жақсартудың ғылыми негізі ретінде маңызы зор. Өсімдіктердің экологиясы. Өсімдіктердің өмірі қорша- ған ортамен тікелей байланысты (климатқа, топыраққа, рельефке және т.б.), бірақта өсімдіктер өз кезегінде осы ортаны түзуге қатысады. Мысалы, топырақтың түзілуіне қатысады, климатты өзгертеді. Экологияның міндеттеріне — өсімдіктердің құрылысы мен тіршілігін қоршаған орта мен байланыстыра отырып зерттеу жатады. Егін шаруашы- лығы практикасында бұл ғылымның маңызы аса зор. Өсімдіктердің физиологиясы — өсімдіктердің тіршілік процестерін, негізінен олардың зат алмасуын, қозғалуын, өсуін, даму ырғақтылығын, және т.б. зерттейтін ғылым. Микробиология — негізінен бактериялар мен кейбір са- ңырауқұлақтардан тұратын микроорганизмдердің өмірлік циклдарын зерттейтін ғылым. Топырақ микробиологиясы- ньщ жетістіктері ауылшаруашылық практикасында кеңінен қолданылады. Палеоботаника — бұрынғы геологиялық кезеңдерде жойылып кеткен өсімдіктер туралы ғылым. Ботаниканың басқа бөлімдері алдарына қойылған арнайы міндеттерді атқаруына және жаңа тәсілдерді қолда- нуьша байланысты көптеген ерекше пәндер ретінде дербес қалыптасқан. Оларға биофизика, биохимия, генетика және т.б. мысал бола алады. Бақылау сұрақтары: 1. Ботаника ғылымы және даму тарихы туралы түсіндіріңіз. 2.Өсімдіктердің қоректену жолдары қандай? 3.Өсімдіктердің экологиясы туралы түсіндіріңіз. 4.Өсімдіктердің практикалық маңызы қандай? Дәріс 3-4 Тақырып: Өсімдік организмінің құрылысы Жоспары: 1.Өсімдік клеткасының құрылысы және қызметі 2.Өсімдік клеткасының қасиеттері 3.Өсімдік ұлпалары Цитология — клетканың микроскопиялық және субмикроскопиялық структурасы және тіршілік әрекеті жөніндегі ғылым. ЦИТОЛОГИЯНЫ Ң ТАРИХЫ Ж ӨНІНДЕГІ ҚЫСҚАШ А ДЕРЕКТЕР Алғашқы рет клетканы бузинаның жабындық ұлпа- сын тозды зерттеу барысында ағылшын жаратылыс зерттеушісі Р.Гук көрген. Ол 1609 ж. Г.Галилей ойлап тап- қан микроскопты жетілдіріп, оны өсімдіктердің оргаңца- рының жүқа кесінділерін зерттеуге пайдаланған. Өзінің зерттеулерінің нәтижесін Р.Гук 1965 ж. жарық көрген “Микрография” деген шығармасында толық баяндаған және осы еңбегінде ол алғашқы рет “клетка” деген ұғымды қол- данған. Тоз қабаты тек қабықшалары ғана болатын, өлі клеткалардан тұратын болғандықтан, клетканың тіршілік- әрекеті негізінен оның қабықшасына байланысты болады деген қате пікір қалыптасқан. Ол кезде клетка ішілік заттарға онша көп көңіл бөлінбеген. Оларды “қоректік шырын” немесе “өсімдік кілегейлері” деп қараған. Тек XIX ғасырда ғана клетка ішілік заттарға зерт- теушілер көңіл аудара бастады. Бұл кезге дейін крахмал дәндері, кристалдар, хлоропластар, клетканың тағы басқа бөліктері белгілі болған еді. Біртіндеп микроскопиялық техника жетіле түсті, жаңа эксперименттік материалдар жинақтала бастады. 1831 жылы ағылшын ботанигі Р.Броун ядроны, ал 1839 ж. Чехия физиологі Я.Пуркинье - цитоплазманы ашты. Клетканың осы компоненттеріне атау беру мүмкіндігіне де сол кісілер ие болды. Өсімдіктер мен жануарлардың клеткалық қүрылысы туралы зерттеушілер жинақтаған көптеген фактілер неміс ғалымдары ботаник М.Шлейден мен зоолог Т.Шванға 1838—1839 жж. клеткалық теорияны ашуға мүмкіндік берді. Бұл теорияны ң м ән і мынада, клетка барлық тірі организмдердің — өсімдіктердің де жануарлардың да негізгі қарапайым структуралық бірлігі болып табылады. Клеткалык теория өсімдіктер мен жануарлардың шығу тегінің, қүрылысының және эволюциясының бір екендігін дәлелдеп берді. XIX ғасырдың аяғында цитология жеке ғылым ретінде түпкілікті қалыптасты. Оптикалық микроскоптың базасында клетканың негізгі компоненттерінің барлығы зерттелді. Өсімдіктің толық жетіліп қалыптасқан клеткасын оптикалық микроскоппен қарағанда, оньщ мынандай компонентгерден: қатты қабықшадан, клетканың ортаңғы бөлігін алып жататын бір үлкен, немесе 2-3 кішілеу вакуольден, вакуоль мен клетка қабықшасының арасын алып жататын цитоплазмадан және цитоплазмада болатын ядродан тұра- тындығын байқауға болады. Ядро мен цитоплазма клетканың тірі бөлігі және олар бірігіп протопласты түзеді. Қабықша мен вакуольдер клетканың өлі бөлігі, олар прото- пластың тіршілік әрекетінің нөтижесінде пайда болған. Клетканы фазалық контраст тәсілінің көмегімен және электронды микроскоппен қарап зерттегенде цитоплазма мен ядроның көптеген ор- ганелдерден (органоидтардан) тұратын аса күрделі құрылысты системалар екендігі анықталды. Органелдерді көп жағ дайда оптикалық микро скоппен көрінетін және тек электронды микроскопией көрінетін деп екі топқа бөледі. Әрбір топтағы органелдерді екі мембраналы, бір мембраналы және мембранасыз деп бөледі. Жасушаның барлық тіршілік әрекетін ядро басқарады. Ядролардың мөлшері, құрылымы және пішіні алуан түрлі. Ядро пішіні, негізінен, жасуша пішініне сай болады. Ядроның сол ағзаның тұқым қуалау қасиеттеріне байланысты құрылымы болады. Электрондық микроскоп арқылы жасуша құрылымын зерттеуге қол жетті. Жасушаны арнайы бояғаннан кейін ғана электрондық микроскоппен қарап, ядродан сопақша түзілістерді көруге болады. Бұлар - хромосомалар. Олар, негізінен, сопақша пішінді болады. Хромосома құрамына күрделі органикалық заттар молекуласы - дезоксирибонуклеин қышқылы (ДНҚ) енеді, ол ақуызбен байланыста болады. Жануарлар мен өсімдіктердің әрбір түріндегі жасушаның көпшілігінің ядроларында сол түр үшін саны бірдей және тұрақты хромосомалар болады. Ядрода ядрошықтар болады. Оларда рибосомалар түзіледі. Олар ақуыз синтезіне қатысады. Ядро цитоплазмадан ядро қабығы - мембрана арқылы бөлінген. Жасуша мембраналарының талдау касиеті болады: бір заттарды өткізіп, басқа заттарды тұтып қалады. Ядро мен цитоплазма заттары мембрана поралары (ұсақ тесіктері) арқылы алмасады. Жасуша цитоплазмасында тіршілікке қажетті қызметтер атқаратын бірқатар құрылымдар болады. Бұлар - митохондриялар, рибосомалар, Гольджи аппараты, центриольдер және өсімдік жасушаларының хролопластары. Әрбір жасушада митохондрия болады. Олардың саны әр түрлі жасушада бірдей болмайды. Олар көбінесе жүздеп саналады. Митохондрия негізінен сопақша пішінді болады. Митохондрияны екі қабатты қабық қаптайды. Оның ішкі қабығынан қатпарлар өседі, ол митохондрияның ішкі бетінің аумағын ұлғайтады. Көптеген химиялық реакциялар нәтижесінде митохондрияда АТФ (аденозинтрифосфор қышқылы) синтезі жүреді. Бұл қосылыстан энергия оңай босап шығады. АТФ әр түрлі органикалық заттарды синтездеуге, жасушаның заттарды сорып алып, оны бөліп шығаруына кажетті энергияны жасушаларға жеткізеді. Бұл энергия денені жылытып, жүректің дамылсыз соғып тұруын қамтамасыз етеді, жүйке жасушаларында биоэлектрлі импульстар туғызып, бұлшық, еттерді қимылға келтіреді. Өте үлкейтілген жасушалардан кішірек топтарға жинақталған пластинкалы түзілістерді көруге болады. Бұл - Гольджи аппараты. Гольджи аппараты түзіндісі ферменттер мен гормондар жасауға қатысады. Өсімдіктер жасушасының цитоплазмасында хлоропластар болады. Оларда хлорофилл орналасқан. Күн сәулесінің энергиясы хлорофилл көмегімен АТФ-ның химиялық энергиясына ауысады. АТФ хлорофилл энергиясының көмегімен жасушада көмірсулар мен бірсыпыра жетілдіргіш заттар түзіледі. Өсімдік жасушасында көмірсулардан басқа майлар, ақуыздар, дәрумендер пайда болады. Жануарлар ағзасының жасушасы тек өсімдікте пайда болған көмірсуларды, майларды, ақуыздарды, дәрумендерді пайдалана алады. Клетканың бөлінуінің үш түрлі жолы бар: митоз, амитоз, мейоз. Жасушаның бөлінуі (митоз). Көпжасушалылар ағза жасушаларының бөлінуі және көбеюі арқылы өседі. Бөліну процесінде жасуша элементтері - екі жасуша бірқатар жүйелі кезеңдерден өтеді. Жасушаның бөлінуге даярлығы кезінде ондағы хромосомалар саны екі еселенеді. Алдымен, ДНК екі еселенеді. Ядро мен цитоплазмада болатын заттардан әр хромосома маңында соған ұқсас хромосома синтезделеді. Бұдан кейін жасушада бөліну процесі басталады. Оның төрт кезеңі бар. Бірінші кезеңде жасушада ұршық жіпшелері пайда болады. Олар жасуша экваторынан полюстеріне қарай тартылып жатады. Бірінші кезеңнің соңында ядро қабығы ыдырайды. Хромосомалар пішіні спираль тәрізденіп, қысқарады. Екінші кезеңде хромосомалар жасушаның экватор жазықтығына орналасады. Үшінші кезеңде ұршық кезеңі жіпшелері қысқарып, оған бекінген хромосомалар ажырайды да, жасушаның әр түрлі полюстеріне қарай тарайды. Хромосомалар полюстерге жеткен кезде жасушаның соңғы, төртінші кезеңі басталады. Хромосомалар бөлінуге дейін қандай болса, тап сондай түрге келеді. Соңынан бұрынғы қалған қабықтан ядро қабығы түзіледі де, жасуша пердесі пайда болады. Бүкіл митоз процесі көп жағдайларда бірнеше минуттан үш сағатқа дейін созылады. Митоз өз кезегінде торт фазадан тұрады: профаза, метафаза, анафаза, телофаза Амитоз — бұл соматикалы клеткалардың бөлінуінің басқа жолы. Атқаратын қызметі бірдей және шығу тегі бір, морфологиялық жағынан бір- тектес болып келетін клеткалардың тобын ұлпа деп атайды. Ұлпа туралы ғылымның негізін салған белгілі Ита лия ғалымы М.Мальпиги мен Ағылшын ғалымы Н.Грю (1671 ж.) болған. Ұлпаларды негізінен мынадай алты топқа бөледі: меристемалық (түзуші), жабындық, негізгі, арқаулық (механикалық), өткізгіш және бөліп шығарушы Ұлпалар. ТҮЗУШІ ҰЛПАЛАР (МЕРИСТЕМАЛАР) Өсімдіктердің жануарлардан айырмашылығы сол, олар өмірінің соңьша дейін өсуін тоқтатпайды және жаңа органдар түзіп отырады. Бұл жағдай өсімдіктердің белгілі бір жерлерінде түзіліп қалыптасатын меристемалық Ұлпалардьщ болуымен байланысты. Меристемалық Ұлпа тығыз болып орналасқан тірі клеткалардың тобынан түрады. Мүндай клеткалардың қуысын цитоплазма толтырып түрады, оның ортасында үлкен ядро орналасады, үлкен вакуольдері болмайды, клетка қабықшасы өте жұқа болып келеді және алғашқы қабықшадан тұрады. Меристемалық клеткалардың негізгі екі қасиеті болады- белсенді түрде бөлінеді және дифференциацияланады, яғни басқа ұлпалардың клеткаларына айналады. Орналасу ерекшеліктеріне қарай меристемаларды торт топқа бөледі. Төбелік (апикалъдык) меристема. Төбелік меристема сабақтың, тамырдың негізгі және бүйірлік остерінің ұштарында орналасады Ол негізінен органдардың үзындыққа өсуін қамтамасыз етеді. Шығу тегі жағынан төбелік меристема алғашқы меристемаға жатады. Бүйірлік (латеральды) меристема. Өстік органдардың ұзына бойында, олардың үстіне параллель, цилиндр тәрізді ор наласады. Әдетге ол соңғы меристемаға жатады және органдардың көлденеңінен өсіп жуандауын қамтамасыз етеді. Көп жағдайда оны камбий деп атайды.. Кырстырмалы (интеркалярлық) меристема. Сабақтың буын ара- лықтарының төменгі жағында және жапырақтың гүл сағағының түп жағында орналасады. Бұл алғашқы меристема бо- лып табылады, ол органдардың ұзындыққа өсуін қамтамасыз етеді. Зақымдык, (травматикалык) меристема. Өсімдіктің денесінің кез келген зақымдалған бөлігінде пайда болады. Шығу тегі жағынан ол соңғы меристемаға жатады. Ж А БЫ Н ДЫ Қ ҰЛПАЛАР Жабындық ұлпалардың негізгі атқаратын қызметі сол, олар өсімдікті кеуіп қалудан және сыртқы ортаның қолайсыз әсерінен сақтайды. Шығу тегіне байланысты жабындық ұлпаларды үш топқа белуге болады: эпидерма, қабық, қыртыс. Эпидерма. Протодермадан пайда болатын алғашқы жабын ұлпасы. Олар жапырақты және жас сабақтарды жауып тұрады. Көп жағдайда эпидерма бір қабат тірі, тығыз орналасқан, хлорофилдері жоқ клеткалардан түрады. Клетка қабықшалары әдетге иректелген болып келеді, соған байланысты олар өзара тығыз байланыса алады. Қабықшалардың қалыңдығы бірдей емес. Қоршаған ортамен шектесетін, сыртқы қабықша басқаларына қарағанда біршама қалындау және кутинмен (кутикула), немесе балауызбен (воскамен) жабылған болып келеді. Эпидермада газ алмасуды және судың булануын (транспирация) реттеп отыратын ерекше устьица аппараты болады. Ол екі маманданған түйістіргіш (көмкерме) клеткадан және олардың арасында болатын устьице саңылауынан тұрады. Түйістіргіш (көмкерме) клеткаларда хлоропластар болады. Олардың эпидерманың клеткасы жағындағы қабықшасы, саңлау жағындағы қабықшасына қарағана көп жұқа болады. Устьица аппараты жапырақ тақтасының екі бетінде де ор наласады. Перидерма (пробка). Эпидермистің клеткалары сабақтың жуаңдап өсуінің нәтижесінде өзгеріске ұшырап (деформирутся) өледі. Осы кезде соңғы жабын Ұлпасы перидерма пайда болады. Оның пайда болуы соңғы меристема тоздық камбийдің (феллогеннің) жұмысына байланысты. Тоздық камбий субэпидермалық клеткалардан, ал кейде тіптен эпидермалық клеткалардан дамиды. Қорғаныштық қызметті тек тоз (феллема) ғана атқарады. Қыртыс (корка немесе ритидом). Ағаштар мен бүталардың қабықтары сабақтың жу- андап өсуінің нәтижесінде 2-3 жылдан соң жыртылады, ал оны тоз қабаты алмастырадь Қабықты терендеу орналасқан ұлпалары нда тозды қ кам бийдің жаңа бөліктері (участкілері) пайда болады, олар тоздың жаңа қабаттарының бастамасын береді. Осыған байланысты сыртқы ұлпалар сабақтың ортаңғы бөлігінен бөлектеніп өзгеріске (деф ф орм ацияға) ұшырайды да өледі. НЕГІЗГІ ҰЛПАЛАР Өсімдіктің әртүрлі органдарының негізгі бөлігін құрай- тын Ұлпаларды негізгі Ұлпалар деп атайды. Сонымен бірге оларды орындаушы паренхима, негізгі паренхима, немесе жай паренхима деп те атайды. Негізгі ұлпалар клетка қабықшалары жүқа болып келетін тірі паренхималық клет- калардан түрады. Бұл клеткалардың клетка аралық қуыстары болады. Паренхималық клеткалар әртүрлі қызмет атқарады. Оларда фотосинтез процесі жүреді, артық қор зат- тары жиналады, әртүрлі заттарды бойына сіңіреді және басқада қызметтер атқарады. Негізгі ұлпалардың мынан- дай түрлері болады. Ассимиляциялық, немесе хлорофилл тузетін, паренхима (хлоренхима). Жапырақтарда және жас сабақтардың қаба- ғында орналасады. Олар фотосинтез процесін іске асырады. Кор жинаушы Ұлпалар. Негізінен сабақтың өзегінде, тамырдың тоздық бөлігінде, сонымен бірге көбею орган - дарында дәндерінде, жемістерінде, баданаларында, жерас- ты түйнектерінде және басқаларда жиналады. Қорлық ұлпаларға шөлді аймақтарда өсетін өсімдіктердің бойына су жинайтын ұлпаларында жатқызуға болады (как тустардың, алоэнің және т.б.). Сорушы Ұлпалар. Бұл Ұлпаларға тамырдың, тамыр түктері бар аймағындағы (зонасындағы) клеткалардың (эпиблема) тобы жатады . Ауалық Ұлпа (аэренхима). Бұл ұлпа әсіресе өсімдіктің су асты органдарында, ауадағы және тыныс алу үшін қажетті тамырларында жақсы жетілген. Олардың клетка аралық қуыстары аса үлкен болып келеді және өзара байланысып, ауаны тазартып түратын бір жүйе түзеді. АРКАУЛ ЫҚ ҰЛПАЛАР Арқаулық Ұлпалар бірігіп, осімдіктің барлық органдарын сынудан немесе жыртылудан сақтайтын ең жоғарғы беріктікті қамтамасыз етеді. Бұл Ұлпалар қабықшалары қалың, жиі (бірақ барлық уақытга емес) сүректенетін клеткалардан түрады. Көп жағдайда Бұлар олі клеткалар. Өстік органдарда Бұлар негізінен прозенхималық, ал жапырақтар мен жемістерде паренхималық клеткалар болып келеді, Клеткаларыньщ формасына, олардың қабықшаларының химиялық құрамына және қалындау ерекшеліктеріне қарай арқаулық ұлпаларды екі топқа бөледі: колленхима, склеринхима. ӨТКІЗГІШ ҰЛПАЛАР Өсімдіктер әдетге екі полюстен қоректенеді. Жапырақтары олардың ауадан қоректенуін қамтамасыз етсе, тамырлары то- пырақтан қоректенуін қамтамасыз етеді. Осыған байланысты қоректік затгардың тасымалдануының екі түрлі жолы болады. Біріншісі, жоғарғы ағыс, ол то- пырақ қабаттарынан тамыр арқылы сорылатын су мен минералды тұздардың ерітінділерінің өсімдіктің сабағына және жапырақтарына жеткізуді қамтамасыз етеді. Екінші, төменгі ағыс, жапырақта синтезделген органикалық заттардың судағы ерітінділері, өсімдіктің барлық калган органдарына жеткізіледі және олар осы жерде қорек ретінде пайдаланылады , нем есе қор заты ретінде жиналады. БӨЛІП Ш Ы ҒАРУШ Ы ҰЛПАЛАР. Өсімдіктердің арнаулы бөліп шығарушы органдары болмайды, бірақта экскректорлық заттар организмнең қалайда сыртқа шығарылып отырады, немесе белгілі бір орындарда (қуыстарда) жиналады. Осыған байланысты бөліп шығарушы ұлпалардың екі тобы болады: ішкі және сыр- тқы бөліп шығарушы ұлпалар. Олардың, біріншісіне, сүт жолдары, жекелеген бөліп шығарушы клеткалар (идиобла- стар), схизогендік және лизогендік қуыстар жатады. Ішкі бөліп шығаратын заттардың өнімдері илік заттар, смолалар, эфир майлары және басқалар. Екіншісіне, органдар- дың үстінде орналасқан безді түқтер мен өсімдік бездері жатады; сыртқы бөліп шығарушы заттардың өнімдеріне эфир майлары, шірнеліктер, су және басқалар жатады. Бақылау сұрақтары: 1. Өсімдік клеткасының қүрылысы және қызметі қандай? 2.Өсімдік клеткасының қасиеттері туралы түсіндіріңіз. 3.Өсімдік ұлпалары дегеніміз не? Дәріс 5-6. Тақырып: Тақырыбы: Гүлді өсімдіктердің вегетативті мүшелері Жоспары: 1.Тамыр және оның атқаратын қызметі 2.Өркен және оның негізгі элементтері 3.Сабақтың құрылысы мен негізгі қызметтері 4.Жапырақ және оның маңызы Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің органдары вегативтік және репродуктивтік (генеративтік) болып бөлінеді. Вегетативтік органдар өсімдіктің денесін түзеді және оның тіршілік өрекетінің негізгі қызметін атқарады. Тіптен вегетативтік жолмен көбеюінде жүзеге асырады. Оларға та- мыр, сабақ жөне жапырақ жатады. Жапырағы ^коне бүршігі бар сабақты өркен деп атайды. Репродуктивтік (генеративтік) органдар жыныстық жолмен көбеюді қамтамасыз етеді. Жабық тұқымды өсімдіктерде оларға гүлді және оның өнімдері болып табылатын дән мен жемісті жатқызады. ВЕГЕТАТИВТІК ОРГАНДАР Негізгі вегетаіивтік органдардьщ бастамасы дәннің ұрығында болады. Қолайлы жағдай туысымен, яғни қажетгі температура, ылғал және ауа жеткілікті болған кездерде тұқым бойына су тартып, ісініп өне бастайды. Алдымен тамыр өседі, ол спермодерманы жарып шығып, топыраққа өнеді . Нәтижесінде жас өскін топыраққа бекиді де, одан су- мен онда еріген минералды тұздарды бойына сіңіреді. Тамырдың ізінше өркен осе бастайды. Алғашында ол иілген болып келеді және өзінің бүрылыстарымен топырақты екі жаққа ығыстырып отырады, содан соң барып біртіндеп түзуленіп жердің бетіне тұқым жарнақтары мен бүршікті көтеріп шығады. Тұқым жарнақтары көк түске боялып және біраз уақыттар бойы жапырақтың қызметін атқарады. Бүршік жоғары қарай тік өсуін жалғастыра отырып, сабақты және алгашқы жапырақты береді. Алғашқы жапырақтың формасы толық қалыптасқан өсімдіктің жапырагынан басқаша болады (жас жапырақтар). Тамыр мен тұқым жарнағының шекарасын тамырдың мойны деп атайды. Тамырдың мойнымен тұқым жарнақтарының арасындағы сабақтың бөлігін гипокотилъ (тұқым жарнағы асты аякща) деп атайды. Ал тұқым жарнақтары мен алғашқы нағыз жапырақтың арасын эпикотилъ (тұқым жарнағы үсті аякща) деп аталады. Кейбір өсімдіктердің (мысалы емен ағашының) сабағы өскен кезде иілмейді, ал топырақты қалың қабыршақтармен қапталған бүршіктің өзі ығыстырып отырады. Барлық өсімдіктердің бірдей тұқымжарнақтары жердің бетіне көтеріліп шықпайды. Кейде гипокотильдің қысқа болатындығы сонша түгелімен жердің астында қалып отырады (ас бұршағының, емен ағашының). Астық тұқымдастарында негізгі тамырдан басқа, сабақтың базальды жағынан бірден қосалқы тамырлары пайда болады. Өне бастаған кезде жалғыз тұқым жарнағы тұқымның ішінде қалады да, эндоспермдегі қоректік заттарды бойына сіңіреді. Топырақты ұрықтық жапырақпен (колеоптилё) қоршалған бүршік жарып шығады. Алғашқы нағыз жапырақ колеоптиленің жарықшағы арқылы сыртқа шығады. жүктеу/скачать 463,12 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||