Х а б а р ш ы с ы в е с т н и к государственного
жүктеу/скачать 7,72 Mb. Pdf көрінісі
|
Выводы На основании проведенных исследований установлено: - формальдегид эффективен при инактивации вируса ринопневмонии лошадей штамма «Кордай» по сравнению ДЭИ; - оптимальными параметрами инактивации штамма «Кордай» вируса ринопневмонии лошадей формальдегидом являются: конечная концентрация инактиванта 0,2%, температура реакционной среды 37 о С, продолжительность инактивации 9 ч. Исходя из полученных экспериментальных данных, для широкого использования в производстве инактивированных вакцин против ринопневмонии лошадей нами рекомендуется формальдегид, при условии соблюдения отработанного режима инактивации.
1. Сюрин В.Н., Самуйленко А.Я., Соловьев Б.В., Фомина Н.В. Парамиксовирусные инфекции // Вирусные болезни животных. – 1998. – М.: ВНИТИБП. – С. 214-233. 2. Профилактика инфекционных абортов кобыл в табунном коневодстве: Рекомендации / РАСХН. Сиб. Отдние. ГНУ Якут. НИИСХ.–Якутск, 2004.–20 с. 3. Юров К.П. Инфекционные болезни лошадей // Изд-во «Грааль».-2000. - С.19 -36. 4. Гулюкин, М.И. Профилактика массовых инфекционных болезней лошадей в табунном коневодстве [Текст] / М.И. Гулюкин, К.П. Юров // Ветеринария и кормление. – 2004. - №4. – С. 22-24. 157
5. Неустроев, М.П. Новые средства и методы профилактики инфекционных болезней лошадей табунного содержания [Текст] / М.П. Неустроев, К.П. Юров // Доклады Российской академии сельскохозяйственных наук. – 2006. - №1. – С. 54-56. 6. Петрова, С.Г. Санация объектов внешней среды при ринопневмонии лошадей [Текст] / С.Г. Петрова // Актуальные вопросы ветеринарной медицины. – 2004. – С. 242-249. 7. Сергеев В.А. Вирусы и вирусные вакцины. // Москва -2007 –С. 507. 8. Вирусные болезни животных / Сюрин В.Н., Самуйленко А.Я., Соловьев Б.В., Фомина Н.В. - М, 1998. – с. 928. 9. Кравченко А.А., Никитин Е.Е. Кинетика инактивации вируса ящура формальдегидом //В кн.: Ящур: Тем.сб. науч. работ. Владимир. 1970. Т. 1. -С. 124-129. 10. А.С. №1103550. МКИ3 С 12. №7/04. А 61 К. 39/12. СССР. Способ инактивации вирусов// Сюрин В.Н., Петров А.И., Лобастов А.Е., Гембицкий П.А. – 1984. 11. А.С. № 1269510. МКИ3 с 12 № 161. СССР. Способ инактивации вирусов путем обработки вируссодержащего материала инактивирующим реагентом // Митин Н.И., Логуткин И.А., Зубаиров Р.Г., Костяновский Р.А., Сафонов Г.А. 12. Сергеев В.А., Ананьев-Рященко Н.П., Хижинская В.П., Кошелева Р.Б. Возможность использования димера этиленимина (ДЭИ) для приготовления инактивированной вакцины против катаральной лихорадки овец (КЛО) //Вопр. вет. вирусол. микробиол. и эпидемиол. –Покров. 1980. С. 137-138. 13. Чистова З.Я. Изучение иммуногенной активности инактивированной ДЭИ-ГОА сапонин вакциной против инфекционного бронхита кур в производственных условиях //Пробл. молек. биол. и патол. (Сб. научн. тр., МВА) – 1977. – Т. 93. –С. 74-76.
ЖЫЛҚЫ РИНОПНЕВМОНИЯСЫ ВИРУСЫНА ЭТИЛЕНИМИН ЖӘНЕ ФОРМАЛЬДЕГИДПЕН ИНАКТИВАЦИЯ ЖАСАУ Э.К. Шалгынбаев, Б.М. Хайруллин, С.К. Копеев, М.Б. Орынбаев Бұл мақалада жылқы ринопневмониясының вирусына димер ретінде этиленимин және формальдегид инактивацияландыру нәтижелері келтірілген. Жасалынған зерттеулер нәтижесіне сүйене отырып жылқы ринопневмониясына қарсы вакцинасын өндіруде инактивация режимі сақталған жағдайда формальдегидті қолдану ұсынылады. THE STUDY OF THE INACTIVATION OF THE VIRUS OF RHINOPNEUMONITIS HORSES ETHYLENEIMINE DIMER AND FORMALDEHYDE E. Shalginbaev, M. Khairullin, S. Kopeev, M. Orynbayev The article presents the results of the virus inactivation of rhinopneumonitis horses dimers ethyleneimine and formaldehyde. Based on the obtained experimental data for a wide use in the manufacture of inactivated vaccines against rhinopneumonitis horses we recommend the formaldehyde, subject to the extract mode of inactivation. УДК 616.98.578.28 А.А.Керимбаев, Г.К.Мусаева, З.Д.Омарова, М.Б.Орынбаев РГП «Научно-исследовательский институт проблем биологической безопасности» КН МОН РК Жамбылская область, Кордайский район пгт. Гвардейск
158
Лихорадка Западного Нила -
трансмиссивное вирусное заболевание, характеризующееся лихорадкой, серозным воспалением мозговых оболочек (крайне редко - менингоэнцефалитом), системным поражением слизистых оболочек, лимфаденопатией и реже, сыпью [1]. Вирус лихорадки западного Нила относится к роду флавивирусов, который вызывает ежегодно более 200 млн. случаев заболевания человека в различных странах мира и представляют важную проблему. К лихорадке западного Нила также восприимчивы птицы [2], лошади [3], овцы и альпаки [4], собаки [5], северные олени [6], крокодилы [7]. Птицы являются естественным резервуаром лихорадки западного Нила
[8].
Лихорадка западного Нила поддерживается в энзоотичном цикле между птицами и комарами преимущественно рода Culex и Aedes. [9]. В циркуляции вируса лихорадки западного Нила и сохранении его в природных очагах в неблагоприятные периоды участвуют различные виды клещей [10].
Переносчиками вируса также являются иксодовые и аргасовые клещи, а резервуаром инфекции — птицы и грызуны. Лихорадка западного Нила, как новая нозологическая единица, имеет прогрессирующий ареал распространения. К настоящему времени болезнь регистрируют на территории Европы, Америки, Африки и Азии. [11]. С 1996г. отмечается постепенное неуклонное расширение ареала возбудителя этой инфекционной болезни в новых регионах. В настоящее время ареал распространения вируса охватывает США, Европу в том числе Россию и Юго-Восточную Азию [12,13]. Широко распространено лихорадка западного Нила и на территории соседней России. По данным Антонова и др. на сегодняшний день маркеры возбудителя обнаружены на территории 38 субъектов Российской Федерации [14]. Мигрирующие птицы основной источник распространения вируса лихорадки западного Нила в новые географические регионы. Способность птиц к полету, дающая возможность совершать дальние осенние и весенние миграции, обусловливает транспортировку возбудителя лихорадки западного Нила с одной территории на другую. Таким образом, возможность появления потенциально опасных вариантов возбудителя определяют необходимость проведения комплексного мониторинга лихорадки западного Нила среди популяций диких птиц в особенности в таких ключевых точках, как места обитания и главные миграционные пути. Целью настоящих исследований является выявление возбудителя лихорадки западного Нила в популяциях диких птиц в различных регионах республики Казахстан. Материалы и методы В работе использовали биологический материал (трахеальные и клоачные смывы) от диких птиц, доставленные из Западно-Казахстанской, Актюбинской, Жамбылской, Восточно- Казахстанской, Павлодарской областей и Алматинской областей. 2.1 Биологические материалы Биологическим материалом для лабораторных исследований служили пробы от птиц (трахеальные и клоакальные смывы)
РНК экстрагировали с помощью набора QIAamp Viral RNA Mini kit (Qiagen, Германия) по методике рекомендуемой изготовителем [17].
ОТ-ПЦР для обнаружение вируса Лихорадки Западного Нила проводили с набором «OneStep» фирмы «Qiagen».
прямых и обратных праймеров (20 pmol), использовали 5 мкл 10хPCR Buffer (Qiagen), 1 мкл МgCl 2
мкл РНК образца. Реакции 1 раунда проводили в амплификаторе MasterCycler (Eppendorf), при следующих температурно-временных условиях: начальная денатурация прошла при 45° C в течение 45 мин, 95° C в течение 15 мин, затем 40 циклов денатураций при 95 ° С в течение 30 сек, отжиг при температуре 55 ° С в течение 45 сек и репликация при 72 ° С в течение 60 сек. Пост-репликация ПЦР прошла при 72 ° С в течение 5 мин.
используется амиплифицированный продукт первого раунда в объеме 1 мкл. Реакционная смесь в объеме 25 мл состоит из 0,6 мкл прямых и обратных праймеров (20 pmol), использовали 5 мкл
159
10хPCR Buffer (Qiagen), 1 мкл МgCl2 (Qiagen), 1 мкл dNTP mix (Qiagen), 1 мкл Enzyme mix (Qiagen) и 14,8 мкл воды чистой от РНК и 1 мкл амплифицированный продукт 2 раунда. Постановка на 2 раунд ЛЗН проводили при следующих температурно-временных условиях с праймерами 2 раунда: начальная денатурация прошла при 45° C в течение 45 мин, 95° C в течение 15 мин, затем 40 циклов денатураций при 95 ° С в течение 30 сек, отжиг при температуре 55 ° С в течение 45 сек и репликация при 72 ° С в течение 60 сек. Пост-репликация ПЦР прошла при 72 ° С в течение 5 мин.
Праймеры на ЛЗН:
Нуклеотидная последовательность праймеров Размер продукта
1 раунд 1401F: ACC-AAC-TAC-TGT-GGA-GTC 1845R: TTC-CAT-CTT-CAC-TCT-ACA-CT 445 п.о
2 раунд 1485F: GCC-TTC-ATA-CAC-ACT-AAA-G 1732R: CCA-ATG-CTA-TCA-CAG-ACT 248 п.о
Амплифицированные продукты были разделены электрофорезом на 1,5% агарозном геле с бромистым этидием. Размеры ПЦР продукта. определяли под УФ-светом. Для определения размера ДНК использовали маркеры (1Kb Маркер/Invitrogen) параллельно с образцами, чтобы визуально идентифицировать продукт. Результаты и обсуждение Известно, что дикие птицы являются естественным резервуаром лихорадки западного Нила [10]. В доступной литературе данных по обнаружению вируса лихорадки западного Нила у диких птиц в Казахстане нет, хотя мигрирующие птицы уже давно рассматриваются как основной источник распространения вируса лихорадки западного Нила в новые географические регионы. С целью выяснения носительства дикими птицами вируса лихорадки западного Нила на территории Казахстана в 2013-14г.г. нами были организованы мониторинговые экспедиции в Жамбылскую, Акмолинскую, Алматинскую, Восточно-Казахстанскую, Западно-Казахстанскую, Костанайскую, Актюбинскую, Атыраускую, Северо-Казахстанскуюй, Павлодарскую, Карагандинскую области. Мониторинг диких птиц проводился систематически, места проведения мониторинговых работ определялись в соответствии с данными о миграциях птиц таким образом, что точки сбора материала лежали в пределах миграционных маршрутов диких птиц. Сбор биологического материала проводили на орнитологической станции Шакпак, а также на территориях крупных озер в местах наибольшего скопления дикой птицы. Птицы добывались отстрелом, а также при помощи паутинных сетей. Биологический материал от птиц был представлен клоакальными и трахеальными смывами. Всего за данный период было собрано 768 проб от диких птиц из различных регионов республики Казахстан, из них 457 проб от 58 видов диких птиц в Жамбылской области, 195 проб от 33 видов диких птиц в Алматинской области, 48 проб от 4 видов диких птиц в Атырауской области, 15 проб от 2 видов диких птиц в Западно-Казахстанской области, 23 проб от 10 видов диких птиц в Северо-Казахстанской области, 15 проб от 6 видов диких птиц в Актюбинской области, 12 проб от 8 видов водоплавающих птиц в Восточно-Казахстанской и 3 пробы от 1 вида дикой птицы в Павлодарской областях. Все пробы, доставленные из различных регионов республики Казахстан, были исследованы методом ОТ-ПЦР на наличие вируса лихорадки западного Нила. В результате проведенных исследований было установлено, что в ПЦР в 13 пробах от диких птиц наработался ПЦР продукт размером 248 пар оснований, характерные для вируса лихорадки западного Нила. Результаты исследований проб от диких птиц доставленных из различных регионов Казахстана представлены в таблице 1.
Таблица 1 – Результаты исследований проб от диких птиц в ОТ-ПЦР № Место отбора проб Количество исследованных проб Исследовано видов птиц Количество положительных проб / видов птиц 1 Жамбылская область 457 58
- 2 Алматинская область 195 33
13/7 3 Западно-Казахстанская область 15 2 - 160
4 Актюбинская область 15
6 - 5 Северо-Казахстанская область 23
10 - 6 Восточно-Казахстанская область 3 1 - 7 Павлодарская область 12 8 - 8 Атырауская область 48 4
В результате проведенных исследований установлено, что из 768 проб, доставленных из 8 областей РК в 2013-2014г.г. 13 проб от 7 видов диких птиц положительно реагировали в ОТ-ПЦР на лихорадку западного Нила. Вирус лихорадки западного Нила был выявлен только в пробах, доставленных из Алматинской области. Вирус лихорадки западного Нила был выявлен в пробах у одной пеночки-теньковки (Phylloscopus collybita) отловленной на р. Аксу, у одного из двух туркестанских жуланов (Lanius phoenicuroides) и у одной кряквы (Anas platyrhynchos) из озера Сорбулак, у 7 из 62 больших бакланов (Phalacrocorax carbo), у одной серой славки (Sylvia communis), у одного перевозчика (Actitis hypoleucos) и у одной хохотуньи (Larus cachinnans) из озера Алаколь Алматинской области. Следует отметить, что все пробы были отобраны от клинически здоровых птиц. Географическое распространение вируса лихорадки западного Нила показан на рисунке 1.
Рисунок 1- Распространение лихорадки западного Нила среди диких птиц в республике Казахстан Результаты проведенных исследований показали, что вирус лихорадки западного Нила был обнаружен у птиц 7 семейств: чайковые (Laridae), утиные (Anatidae), славковые (Sylviidae), бекасовые (Scolopacidae), сорокопутовые (Laniidae), баклановые (Phalacrocoracidae), пеночковые (Phylloscopidae). Превалентность лихорадки западного Нила среди диких птиц показана рисунке 2.
161
Рисунок 1 – Превалентность лихорадки западного Нила среди диких птиц
Результаты исследований показывают что вирус лихорадки западного Нила циркулируют в популяциях птиц околоводного комплекса и сухопутных птиц, что создает значительную экологическую нишу в природе для сохранения и распространения вируса. Примечательно то, что некоторые из этих видов достаточно тесно связаны с человеком и разводимой в неволе домашней птицей, а близкий контакт дикой и домашней птицы между собой может привести к перекрестной инфекции – дикие птицы заражаются от домашних и наоборот. Есть все основания полагать, что в циркуляции вируса лихорадки западного Нила достаточно активно участвуют многие виды птиц, на которых прежде обращали мало внимания. В период сезонных миграций, гнездования и зимовок могут быть источниками заражения домашней и дикой птицы, а также людей. Таким образом, в результате проведенных исследований на территории Алматинской области выявлены семь видов птиц носители (маркеры) вируса лихорадки западного Нила. Вероятнее всего они играют существенную роль в поддержании и существовании очагов лихорадки западного Нила. Это указывает на необходимость мониторинга за возбудителем лихорадки западного Нила на территориях, в которых выявлены птицы носители вируса лихорадки западного Нила. На остальных территориях следует продолжить изучение ареала распространения вируса лихорадки западного Нила.
1.
Львов Д.К. Лихорадка Западного Нила. Вопр. вирусол. 2000; 2:4–9. 2.
Austin, R.J. An outbreak of West Nile virus-associated disease in domestic geese (Anser anser domesticus) upon initial introduction to a geographic region, with evidence of bird to bird transmission / Austin R.J., Whiting T.L., Anderson R.A., et al. // Can. Vet. J. – 2004. – V. 45 – N. 2 – P. 117-123. 3.
Res. – 2004. – V. 35. – P. 467-483. 4.
Yaeger, M. West Nile virus meningoencephalitis in a Suri alpaca and Suffolk ewe / Yaeger M., Yoon K.J., Schwartz K., et al. // J. Vet. Diagn. Invest. – 2004. – V. 16. – P. 64-66. 5.
S. Serological, reverse transcriptase–polymerase chain reaction, and immunohistochemical detection of West Nile virus in a clinically affected dog / Buckweitz S., Kleiboeker S., Marioni K., et al. // J. Vet. Diagn. Invest. – 2003. – V. 15. – P. 324–329
162
6. Palmer, M.V. West Nile virus infection in reindeer (Rangifer tarandus) / Palmer M.V., Stoffregen W.C., Rogers D.G., et al. // J. Vet. Diagn. Invest. – 2004. – V. 16. – N. 3. – P. 219-222. 7.
Miller, D.L. West Nile virus in farmed alligators / Miller D.L., Mauel M.J., Baldwin C., et al. // Emerg. Infect. Diseases. – 2003. – V. 9. – N. 7. – P. 794-799. 8.
В.А. и др. Обследование птиц дельты Волги (Астраханская область, 2001 г.) на наличие вируса лихорадки Западного Нила методом обратной транскрипции – полимеразной цепной реакции. Вопр. вирусол. 2003; 1:14–7. 9.
Львов, Д. Н.; Щелканов, М. Ю.; Джаркенов, А. Ф.; Галкина, И. В.; Колобухина, Л. В.; Аристова, В. А.; Альховский, С. В.; Прилипов, А. Г.; Самохвалов, Е. И.; Дерябин, П. Г.; Воронина, А. Г.; Васильев, А. В.; Безжонова, О. В. Популяционные взаимодействия вируса Западного Нила (Flaviridae, Flavivirus) с членистоногими переносчиками, позвоночными животными, людьми в среднем и нижнем поясах дельты Волги, 2001-2006 гг // Вопросы вирусологии. - 2009. - Том 54, N 2. - С. 36-43 10.
Кравченко Л.Б. и др. Выявление вируса Западного Нила и его генотипирование в иксодовых клещах (Parasitiformes: Ixodidae) в Томске и его пригородах. Паразитология. 2008; 42(3):210–25. 11.
Мананков В.В. и др. Распространение лихорадки Западного Нила в мире и Российской Федерации в 2010 году. Пробл. особо опасных инф. 2011; 1(107):38–41 12.
virus, central Europe. Emerg. Infect. Dis. 2005; 11(2):225–31. 13.
Bondre V.P., Jadi R.S., Mashra A.C., Yergolkar P.N., Arankalle V.A. West Nile virus isolates from India: evidence for a distinct genetic lineage. Gen. Virol. 2007; 88(30):875–84. 14.
Антонов В.А., Смоленский В.Ю., Путинцева Е.В., Липницкий А.В., Смелянский В.П., Яковлев А.Т., Мананков В.В.,.Погасий Н.И,.Красовская Т.Ю. Эпидемиологическая ситуация по лихорадке западного Нила в 2011 году на территории российской Федерации и прогноз ее развития Проблемы особо опасных инфекций, вып. 111, 2012, с.17-21
163
ӘОЖ 373.167.1 Н.Ш. Карипбаева, В.В. Полевик, Л.А.Нағашбекова, Б.Мұқала Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
Шығыс медицинасының негізін салушылар Тибет, Қытай және Индия мемлекеттері. Өте ерте заманнан бастап Тибет медицинасының адам ағзасын емдеудегі ғажайып әрекеттері туралы аңыздар өткен қоғамдардан бізге дейін жеткен. Шығыс медицинасының негізін құрушы медициналық жүйе, Тибеттің «Чжуд-ти», «Вайдурья- онбо», «Дзәпхар Мигчажан», «Шэлихренг» трактаттарында берілген. Бірақ Тибет тілінде жазылған бұл еңбектер толығымен Европа тілдеріне аударылмаған. V-VII ғасырларда Индияның будда миссионерлері Тибет территориясына еніп, 29-шы корольдік династиясының билеушісі Ярлун Сронцзан-гампо кезінде Тибетке буддизм дінін енгізіп, оны мемлекеттік дін ретінде қалыптастырады. Тибет мемлекетінің буддизмді қабылдауымен бірге мәдениеттің, ғылымның, оның ішінде медицинаның дамуы белгілі бір жүйеге келді. Тибет медицинасының басқа елдерге таралуы буддалық монастырлармен тікелей байланысты. Тибеттік буддизмнің дамуымен Тибет монастырларына және корольдіктеріне бұл елдерден миссионерлер және дәрігерлер келіп, медициналық жүйенің дамуына екі жақты үлес қосты. Олар бір жағынан Тибет медицинасында сол замандардан белгілі тибеттік емдеу жолдарын өздеріне алса, керісінше, Тибет медицинасына Индиялық, Қытайлық медицинаны кіргізді. Сондықтан, шығыс медицинасының дамуына Тибетпен қатар Қытай, Индия, Персия мемлекеттерінің медициналық жүйелерінің әсері зор болады [1]. Тибет медицинасы туралы алғашқы ақпаратты Европаға 1783 жылы ағылшын елшілігімен Тибет мемлекетінің Тенсо- лама сарайына бірге барған ағылшын дәрігері Саундерс таратты. Ол Тибеттен әртүрлі ауруларға қолданылатын 70-тен астам дәрілік шикізаттарды әкелді. XIII ғасырға дейін Европа елдері үшін Тибет бірде-бір Европалық миссионерлер ғылыми экспедиялар кіргізілмеді. Соған қарамастан 1835 жылы европалық жаһангер Шлапинтвент Тибетке келіп, 1866 жылы Тибет медицинасы туралы алғашқы ақпараттарды жеткізді. IX ғасырдың барысында Гюк және Габэ атты жаһангерлер Қытай елшілігінен Тибет мемлекетіне келіп, дәрілік өсімдіктерді жинау пайдалану туралы ақпараттарды жинақтап, Қытай
мемлекетіне әкелді. Тибет медицинасының дамуына Индия, Қытай, Персия мемлекеттері де әсер етті. Тибеттік буддизмнің дамуымен Тибет монострларына және корольдіктеріне бұл елдерден миссионерлер және дәігерлері келіп, медициналық жүйенің дамуына екі жақты үлес қосты. Олар бір жағынан Тибет медицинасында сол замандардан белгілі тибеттік емдеу жолдарын өздеріне алса, керісінше тибет медицинасында Индиялық, Қытайлық медицинаны кіргізді. Сондықтан шығыс медицинасының дамуына Тибетпен қатар Қытай, Индия, Персия мемлекеттерінің медициналық жүйелерінің әсері зор болады [2]. Қазіргі кезде көптеген елдерде шығыс медицинасына ерекше көңіл бөлінуде, оның незігі себебі, емдеу әдістерінің ерекше болуы. Шығыс медицинасында мынадай дәстүрлі әдістер қолданылады: емдеуде дәрілік шикізат ретінде 80% ке дейін өсімдіктен, 20% жануарлардан алынған дәрілік шикізаттарды пайдаланады; өте улы өсімдіктерді дәрілік шикізат ретінде өте аз мөлшерде, сирек қолданылады; дәрілік шикізат ретінде өсімдіктерді жинау белгілі бір уақытта, белгілі бір ай фазаларында жинап, онан әртүрлі дәрілік шикізаттар даярланады; дәрілік өсімдіктерден ауруға әсер ететін химиялық активті заттарды алуда органикалық еріткіштер қолданылмайды; шығыс медицинасы адам ағзасындағы жеке мүшелердегі аурулар бүкіл ағзаға әсерін тигізеді деп есептеп, адамды бүтін ағза ретінде қарап емдейді [3]. Осыған байланысты ағзаны емдеуде бір ғана өсімдік түрі пайдаланылмайды. Емдеу бірнеше түрлі өсімдік қоспаларынан тұрады, осыған байланысты ауру түрлеріне қарай шығыс медицинасында жүздеген фитоқоспалар бар, олар белгілі-бір транслитерациялық код атаулармен белгіленген. 164
Шығыс медицинасында қолданылатын өсімдіктердің көпшілігі Қазақстан территориясында кездеседі. Қазақстан бойынша өсімдіктердің таралуы 29 флоралық ауданға бөлінген, солардың көпшілігінде Шығыс медицинасында қолданылатын дәрілік өсімдіктер кездеседі. Шығыс Қазақстанда 5 флоралық аудан орналасқан. Олар: Оңтүстік Алтай, Сауыр-Тарбағатай, Балқаш- Алакөл, тізбекті қарағайлы орман және Қазақстанның шығыс Шоқылы ауданы. Қазақстанның барлық флоралық аудандарында, оның ішінде Шығыс Қазақстан обылысында дәрілік қасиеті бар өсімдіктер көптеп кездеседі[4]. Ғылыми еңбектерді салыстырмалы түрде зерттей отырып, шығыс медицинасында пайдалануға болатын Қазақстан флорасында кездесетін дәрілік өсімдіктердің түрлері анықталды, оларға систематикалық, географиялық, экологиялық, биологиялық тұрғыда сараптамалар жасалынды. Шығыс медицинасында пайдалануға болатын Қазақстан флорасындағы дәрілік өсімдіктер систематикалық тұрғыда 31 тұқымдасқа, 60 туыстасқа жататын 500-ден астам түрді біріктіреді. Зерттеу деректері, дәрілік қасиеті бар, яғни дәрілік шикізат ретінде пайдалануға болатын көп туыстастары бар тұқымдастың бар екенін көрсетті. Оларға: күрделігүлділер (7 туыс), ерінгүлділер (7 туыс), раушангүлділер (7 туыс), құлқайырлар (4 туыс), бұршақтар ( 4 туыс), сарғалдақтар (3 туыс), қалампырлар (2 туыс), көкнарлар (2 туыс). Бұл тұқымдастардың ішінде халық медицинасында әсіресе раушангүлділер, ерінгүлділер, күрделігүлділер тұқымдастарының дәрілік өсімдік түрлері өте танымалды. Олар шығыс медицинасында ғана емес, Қазақстанның халықтық және ғылыми медицина саласында қолданылуда. Дәрілік өсімдіктерді Қазақстанда және шығыстық халық медицинада пайдаланудағы сәйкестік, адамзат қоғамының дамуымен тікелей байланысты болғандығын дәлелдейді [5].
жағынан төмендегі туыстастарды ерекше көрсетуге болады, олар: жуалар (107 түр), жусандар (81 түр), бақ-бақ (59 түр), тарандар (52 түр), қазтабан (48 түр), сасыр (48 түр), бөденешөп (47 түр), томағашөп (32 түр), көкгүл (31 түр), астрагалдар (30 түр), қаласпырлар(29 түр), тегеурінгүл (28 түр), жебір (27 түр), көкпек (25 түр), қымыздық (24 түр), құртқашаштар( 20 түр), қайыңдар( 15 түр). Қалған туыстастар 1-15 түрлерден тұрады. Шығыс медицинасында дәрілік шикізат ретінде туыстас таксоны алынады. Яғни, бір туыстас ішіндегі түрлердің барлығын дәрілік шикізат ретінде пайдалануға болады. Шығыс медицинасында туыстас ішіндегі түрлердің химиялық құрамында ұқсастық бар деп есептейді. Шығыс елдерінде аймаққа байланысты бір туысқа жататын түрлер дәрілік шикізат ретінде пайдаланылады. Шығыс медицинасында пайдалануға болатын дәрілік өсімдіктердің көптеген туыстас өкілдері Қазақстанның барлық 29 флоралық аудандарында кездеседі. Олардың ішінде географиялық тұрғыда кең таралған туыстастарына жуалар, құртқашаштар, қымыздық, тарандар, көкпек, қалампыр, тұңғиық, маралоты, көкнәр, жұмыршақ, қазтабан, рауағаш, ақмия, астрагал, адыраспан, жалбызтікен, шайқурай, шырғанақ, фломис, меңдуана, бөденешөп, бақажапырақ, андыз, итошаған, мыңжапырақ, түймешетен, жусан, шоңайна, бақ-бақ, сасыр, қылшалар жатады. Дәрілік өсімдіктердің қалған туыстас өкілдері: мия (23 ауданда), көкжебір және жалбыз (22 ауданда), томағашөп, рауағаш (21 ауданда), арша (20 ауданда), долана (18 ауданда), сасық шөп (18 ауданда), қайың, сүйсін, тобылғы, жұпаргүл 15 флоралық аудандарда таралған. Дәрілік өсімдіктердің ішінде географиялық тұрғыда орташа таралған туыстастарға мойыл, шалфей, шелна, бөріқарақат, қырлышөп, таушымылдық, сүйелшөп, ошаған, қалақай, семізот, термопсис жатады. Олар Қазақстанның 10-нан астам флоралық аудандарында таралған. Дәрілік өсімдіктердің ішінде таралу аймағы шектелген туыстастар бар, оларға бәйшешек (5 ауданда), сабыншөп (3 ауданда), бадан (2 ауданда) сияқты туыстастарды жатқызуға болады. Экологиялық зерттеу қорытындысы бойынша, 60 туыстасқа жататын дәрілік өсімдіктердің 14 ксерофит, 45 мезофит, 1 гидрофит. Жылдың әр мезгілінде, өсімдікте дәрілік шикізат ретінде құндылығын анықтайтын биологиялық белсенді заттардың мөлшері әртүрлі болады. Сондықтан, дәрілік өсімдіктердің гүлдеу кезеңдерінде жинайды, гүлдері солу кезінде жинауға болмайды. Дәрілік өсімдіктердің жер үсті жасыл бөліктерінде, яғни жапырақтарында, сабақтарында, гүлдерінде химиялық белсенді заттар гүлдеу және жеміс берудің бастапқы кезінде көп мөлшерде болады. Осыған байланысты ағзаны емдеуде бір ғана өсімдік түрі пайдаланылмайды. Емдеу бірнеше түрлі өсімдік қоспаларынан тұрады. Осыған байланысты ауру түрлеріне қарай шығыс медицинасында жүздеген фитоқоспалар бар.
165
Шығыс медицинасында жоғарыда көрсетілген ерекшеліктерді ескере отырып ғасырлар бойы ауруларды емдейтін әртүрлі дәрілік шикізат қоспалары жасалынған, олардың өзіндік кодтық жүйеде құрылған жүздеген атаулары бар. Солардың ішінде, бұл қоспалардың европалық елдерде аздаған түрлері ғана медицина саласында белгілі, олардың көпшілігі Тибеттік транслитерациялық атаулармен белгіленген. Осыны ескере отырып, Қазақстан флорасында кездесетін, транслитерациялық қоспаларда пайдаланылатын өсімдік түрлері анықталды. Транслитерацилық қоспа құрамдарын зерттеуде, Қазақстан флорасында 40-тан астам д әрілік өсімдік туыстарына жататын түрлерді дәрілік шикізат ретінде пайдалануға болады. Транслитерациялық қоспаларға кіретін өсімдіктер Қазақстанның көптеген флоралық аудандарында таралған. ӘДЕБИЕТТЕР
1. Асеева Т.А., Дарнев Д.Б., Кудрин А. и др. Лекарствоведение в тибетской медицине.- Новосибирск: Наука. Сиб. отделение, 1989ж. 2.
Кособуров А.А., Лекарственное сырье тибетской медицины: современный взгляд. ».- Новосибирск: Наука. Сиб. отделение, 2006ж. 3.
растений».- Новосибирск: Наука. Сиб. отделение, 1989ж. 4.
Флора Казахстана. Алма-Ата, издательство Академии наук Казахской ССР. I-IX том. 1956- 1966ж.
5.
Китайские целебные травы- Chinese medicinal herbs: классический труд по фармакологии Ли Шичэнь; [пер. С англ. Л.А.Игоревского]. https//dvs.rsl.ru. ЛЕЧЕБНЫЕ РАСТЕНИЯ ФЛОРА КАЗАХСТАНА, ИСПЛОЬЗУЕМЫЕ В ВОСТОЧНОЙ МЕДИЦИНЕ Н.Ш. Карипбаева, В.В. Полевик, Л.А.Нағашбекова, Б.Мұқала В этой статье раcсматриваются систематические, географические, экологические и биологические особенности лекарственных растении флоры Казахстана используемые в восточной медицине.
N.SH. Karypbaeva, B.B.Polеvik, L.A.Nagashbekova, B.Mukala This article discusses systematic, geographical, ecological and biological characteristics of medicinal plant flora of Kazakhstan used in oriental medicine. ӘОЖ: 502.4(574.4) Ж.М. Нуржуманова, И.Я. Григорьева, Н.Т. Хусаинова Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті ҚАТОН-ҚАРАҒАЙ ҰЛТТЫҚ САЯБАҒЫНЫҢ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ Андатпа: Ландшафттардағы түрлі антропогендік әсер үрдісінде олардағы табиғи байланыстар бұзылады да, табиғи ортаның азып-тозуына әкеледі. Осыған орай, зерттеудің басты нысаны болып табылатын Қатон-Қарағай ұлттық саябағының геоэкологиялық жағдайын факторлық және кеңістіктік тұрғыдан қарастырылуда. Ключевые слова: среда, биология, природа, экология, микробиология. Жалпы, геоэкология немесе ландшафттық экология – экологиялық заңдар мен заңдылықтарды ландшафттық зона, облыс, провинция сияқты жоғары иерархиялық рангтағы табиғи және табиғи- антропогендік геожүйелерді зерттеуге пайдалануға негізделген. Геоэкологияның маңызды мәселесі – адамзат қоғамы мен табиғаттың өзара байланысының кеңістіктік – уақыттық заңдылықтарын танып білу. Осы мақсатта тек адамды қоршаған табиғи орта ғана емес, сонымен бірге адам қызметімен өзгерген орта да ғылыми тұрғыдан зерттеледі.
166
Геоэкологияның мақсаты – түрлі деңгейдегі табиғи және табиғи антропогендік геожүйелердегі адам тіршілігінің экологиялық жағдайын зерттеп, бағалау. Ландшафттардағы түрлі антропогендік әсер үрдісінде олардағы табиғи байланыстар бұзылады да, табиғи ортаның азып-тозуына әкеледі. Осыған орай, зерттеудің басты нысаны болып табылатын Қатон-Қарағай ұлттық саябағының геоэкологиялық жағдайын факторлық және кеңістіктік тұрғыдан қарастырып көрелік. Биосфера өмірінің дамуының қазіргі кезеңі оған ғылыми – техникалық прогрестің өсіп келе жатқан әсерімен сипатталады. Сондықтан табиғи ресурстарды тиімді пайдалану, қоршаған ортаны қорғау индустриалды дамыған облыстар мен аймақтардың маңызды міндеттерінің бірі болды. Ластаушы көздерді нүктелік, сызықтық, территориялдық деп бөлу белгіленген. Бірақ, ластану ареалы ластаушы көздер орналасқан жерге сәйкес келмейді, бұл ландшафтар арасындағы өзара байланыстың табиғи заңдылығымен түсіндіріледі. Техногенді ландшафт – табиғат кешенінің жүйесі, кешендер арасындағы зат-энергия айналымының шарты негізінде дамиды. Көбінесе уақыт факторымен белгілі нәтижесінде күрделі динамикалық жүйе қалыптасады. Алғашқы тұрақсыз сатыда қоршаған орта мен техногенді ландшафтардың динамикалық өзара байланысындағы заттар миграциясында минералды (көшкін, опырылып құлау, эрозия), биогенді (жаңа өсімдік қауымдастығының қоныстану және жануарлар дүниесі) және су (батпақтанған, сумен толтыру) маңызды рөлді атқарады. Олардың белсенді дамуы, әсері, жайылым мен беткейлік геожүйелерде байқалады. Техногенді ландшафтың тұрақты даму сатысы оны қоршаған ландшафттармен теңеседі және мұнда динамикалық жүйе баяулайды немесе табиғи зат және энергия айналымына жақындайды. Бірақ бұл сатыда динамикалық өзара байланыс ең қолайсыз уақытта жүруі мүмкін. Жер астынан минералдарды немесе басқа да шикізаттарды өндіргеннен соң, оншақты жылдан кейін құлау, ойлау, шұңқырлардың пайда болуы жүреді. Өндіру мен тасымалдау тәсілінің айырмашылығы табиғат кешені компонентінің түрлерінің интенсивті дәрежеде өзгеруіне әкеледі. Бұрынғы КСРО және қазіргі ТМД құрамындағы Қазақстан қорғасын, мырыш, хром, күміс, вольфрам, висмут, ванади және барийдің қоры жөнінен алғашқы бестікке енеді, сондай-ақ мыс, фосфор, молибден, кадмий, асбест, мұнай, табиғи газ қоры жөнінен алдыңғы орында. Техногенді ландшафт ашық немесе шахталық әдіспен полиметалл кенін, көмір, құрылыс материалдары өндіру салдарынан біраз кеңістікке таралды. Ашық өндіру үрдісі салдарынан (Екібастұздағы қоңыр көмір, Маңғышлақтағы уран кен орны) жаңадан антропогендік рельеф формалары қалыптасуда. Пайдалы қазбаларды өндіру кезінде литогенді ортаның заттық, минералдық, грануметриялық құрамы қатты өзгеріске ұшырайды. Барлық химиялық үрдістердің бағыты мен жылдамдығы түпкілікті өзгереді. Оңтүстік-батыс Алтай (ОБА) территориясы зерттеулер нәтижесі көрсеткендей, үлкен ресурстық потенциялға ие, бірақ бір ресурс түрін пайдалану келесісінің бұзылуына алып келеді. Антропогендік әсер бойынша Оңтүстік-батыс Алтай ландшафтары техногендік, агроландшафттық және рекреациялық түрлерінен тұрады (Кесте 1).
Кесте 1 Антропогендік ландшафтарының қалыптасуына әсер ететін факторлар
Кенді Алтай Оңтүстік Алтай Антропогендік факторлар Ауыл
шаруашылығының салалары (мал шаруашылығы – ірі қара және қой) Өндіріс
(түсті металлургия - полиметал) Көлік, құрылыс Антропогендік ландшафттар Агроландшафтар Tехногендік Рекреациялық
ОБА территориясы Кеді Алтай ТӨК сәйкес келеді және бұған Қазақстан өнеркісіптерінің өндірген жалпы өнімінің 15%-ы сәйкес келеді. Бұл жерде қоршаған ортаға зиянды қалдықтар шығаратын негізгі түсті металлургия өнеркәсіптері шоғырланған. Өнеркәсіптерде жылына Қазақстанда өндірілетін мырыштың 100%-ы, қорғасынның 85%-ы, мыстың 5%-ы өндіріледі.
167
Негізгі ауаны ластайтын, жеті қалада орналасқан 250 өндірістік өнеркәсіптер. Өнеркәсіптер жылына орта есеппен атмосфераға 200 мың тонна зиянды заттар шығарады. (Кесте 2).
Кесте 2. Оңтүстік-Батыс Алтайды қоршаған ортаның геоэкологиялық жағдайының көрсеткіштері.
Қалалар және аудандар Негізгі ластаушы кәсіпорындар Атмосфераға шығарылатын шығарынды көлемі мың тонна (2005) Өзен суларының ластану индексі Топырақ ШРК- ның артуы Өскемен қаласы ААҚ «Казцинк», ААҚ «УМЗ» 103,038 Ертіс-Үлбі өзү (3 класс орташа ластанған) 9-1534 Риддер қаласы Лениногор Таукен байыту комбинаты, ААҚ «Казцинк», Қорғасын зауыты, АҚ «Каз-Тюмень»
13,132 ө. Брекса, Тихая, Үлбі (6,7 класс- шамадан тыс ластанған, қатты ластанған)
4-32
Глубокий Ертіс мыс балқыту комбинаты
71-87 ө. Краснояр, Глубочанка (7,6 класс – шамадан тыс ластанған, қатты ластанған)
4-16 Зырян УК Цемзавод, Зырян ТБК-ның рудниктері мен байыту фабрикалары
4,44 ө. Бұқтырма (2,3 класс- таза, қалыпты ластанған) 2-3 (Бұқтырма су қойм.) 3-32 (Зырян қ. маңы) Катон-Қарағай, Көкпекті, Күршім, Ұлан Ауыл шаруашылық кәсіпорындар, Белогор ТБК
1,7 ө. Нарын
Шемонайха АҚ «ШҚ МХҚ», АҚ «ИХМЗ», «Гортеплоэнерго» ЖШС, АҚ «Химстрой»
ө. Ертіс, Оба (3 класс-қалыпты, ластанған)
2-3(Ертіс өз. саласы) 16-32 (Өскемен қ.) Шығыс Қазақстан облыстық территориялық қоршаған ортаны қорғау басқармасының мәліметтері бойынша дайындалған
Кестеден көріп отырғандай, түсті металлургия, жылу энергетика, тамақ және өңдеуші өнеркәсіп, коммуналды кәсіпорындар, автомобиль және темір жол транспорты Өскемен қаласының техногендік және антропогендік ластаушы көздері болып табылады. Ластану жолдары: атмосфералық шығарындылар, коммуналды-тұрмыстық және өндірістік қалдық сулар, өндірістік қалдықтар. Өскемен қаласының маңында Ертіс өзені орташа ластанған (3 класс), су құрамы мыс, мырыш, азот нитритімен ластанған. Үлбі өзен мыс, мырышпен ластанған, судың сапасы 3 класқа жатады. Үлбі өзеніне тәулігіне толық тазартылмаған 200 мың. м 3 ақаба сулары төгіледі. Жер асты суларының осы ареал шеңберінде мырыш, мыс, қорғасын, кадмий, селен, мышьяк пен ластануы ШРК-дан жүз есе, фтор, бериллий 200-300 ШРК, нитраттар мен нитриттер 3-30 ШРК, азот аммоний бойынша 50 ШРК. Өскемен қаласының оң жағалауының территориясының топырақ ластануы фондық бірліктен 9 есе, ал өндірістік зоналар маңында 1534 есе жоғары және бұл өте қауіпті болып сипатталады. Негізгі ластаушы элементтер құрамы қорғасын, сынап, кадмий, мырыш, мышьяк, мыс, сурьма, қалайы, күміс, сондай-ақ, сирек металл өндірісіне тән токсикалық қалдықтар. Өскемен каласының топырағында және оның маңындағы территорияларда 907 мың т. жуық қорғасын, осынша мөлшерде мырыш және 32,5 т. сынап техногенді жолмен пайда болған. Осы қалдықтардың негізгі бөлігі МП ААҚ «Казцинк» өндірістік зонасының және оған тиесілі территорияның шеңберінде жинақталған. 168
Сол жағалау топырағының ластану фондық көрсеткіштен 2-3 есе коп, бірақ зиянды заттардың жинақталуы жалғасуда. Күкірт қышқылы, азот қышқылы, фенол, формальдегид, қорғасын қалдықтары тұрақты түрде нормадан жоғары деңгейде шығарылады. Көмір қышқыл газы, шаң, хлор, мышьяктың шығарындыларының көлемі артады. Осының салдарынан физикалық және химиялық белсенді заттар қалдықтар ретінде биосфераға тікелей әсер етеді. Нәтижесінде атмосфераның тікелей жылынуы және физикалық әсер етуі қышқыл жаңбыр ретінде көрінеді. ОБА территориясының көп бөлігі Ертіс өзенінің бассейніне жатады. Осы су жүйесінің ластануына металлургиялық және тау-кен байыту кешендері, сондай-ақ қалалар мен ауылдардың коммуналдық шаруашылық кәсіпорындары. Табиғи көздерден суды пайдалану соңғы үш жылда тұрақты күйде қалып отыр- 600-700 млн.м 3 жылына, қайтадан қайталап қолдану-270 млн.м 3 жылына. Өскемен қорғасын-мырыш және титан-магний комбинаты, Лениногор полиметалл және Зырян қорғасын-мырыш комбинаты, ААҚ «УМЗ» және т.б. беттік суларды ақаба суларымен ластап отыр. Ертіс өзеніне бериллий, сынап, селен, мышьяк, кобальт, қорғасын, мыс, теллур, хром, сияқты элементтер түсуде. Су көздеріне мырыштың түсуі бұрынғы Ертіс тау-кен байыту комбинатының Ертіс және Жоғарғы-Березовск рудниктерінің толық тазартылмаған және тазартылмаған суларының төгілуінен. Өзен бассейніне тәулігіне 1 миллион 220 мың м
3 ақаба сулары құйылады. Оның 4%-ы биологиялық, ал 9%-ы химиялық тазартуға ұшырайды. Өскемен қаласының маңында Үлбі, Ертіс өзенінің құрамында ауыр металдар және органикалық заттар 15-20 есе көп, ал олардың концентрациясы шекті рауалы мөлшерден 40- 47 есе жоғары. Ертіс өзенінің орта ағысы интенсивті түрде техногенді ластануға ұшырауда. Өндірістік өнеркәсіптің жоғарғы концентрациясының нәтижесінде ауданы 20 мың. км 2 құрайтын ірі техногендік биохимиялық провинция қалыптасты. Осының шеңберінде интенсивті ластануға қоршаған ортаның барлық компоненттері ұшырайды. Өскемен, Риддер және Зырян үшбұрышының аралығындағы аудан ең қолайсыз, оған ауа массаларының ластануы, атмосферадағы зиянды заттар концентрациясының шектік рауалы мөлшерден жоғары болуы себеп. Аймақтың ластануы желдің бағытына да байланысты, өндірістік орталықтардан оңтүстік- батысқа 40 км, шығысқа-80 км дейін, солтүстік-шығыс және солтүстік- батыс бағытта-110 км дейін, ал зиянды заттардың түсу ауданы 3000 км 2 дейін жетеді. Бұл дегеніңіз, облыс халқының 45%-ға жуығы ластанған атмосфералық ауаны, беттік және жер асты суларын, топырақ, ауыл шаруашылық өнімдерін тікелей өздері сезінуде. Негізгі шығарылатын шығарындылар күкірт диоксиді, көмір қышқыл газы, азот диоксиді, органикалық емес шаңдар, сондай-ақ ауыр металдар - қорғасын, күміс, мырыш, кадмий, сурьма, сынап, мыс, барий, молибден, висмут, селен, қалайы, мышьяк. Токсикалығы жағынан қорғасын аса қауіпті (1 класс қауіптілігі). Территориясының экологиялық жағдайына екі топқа жататын өнеркәсіптік орталықтар әсер етеді. Бірінші топта Өскемен, Риддер, Зырян қалалары мен Глубоки және Шемонайха ауданы, атмосфера қатты ластанған, су және топырақтың ластану индексі бұл аудандарды экологиялық деңгейі төмен топқа жатқызады. Катон-Қарағай, Көкпекті, Күршім, Ұлан аудандарының қоршаған ортасының экологиялық жағдайын қанағаттанарлық деп бағалауға болады, бұл жағдай атмосфераның, су және топырақтың ластану индексінің қолайлылығымен түсіндіріледі. Халықтың 95%-экологиялық тұрғыдан қолайсыз территорияларда тұрса, тұрғындардың 70%- ы өнеркәсіптік өндіріс орталықтарында орналасқан. Ауылдық аудандармен салыстырғанда тұрғындардың өлім көрсеткіші екі есеге артқан (670-1100 адам, 100000 тұрғынға шаққанда). ОБА территориясы табиғат жағдайымен, ресурстарымен ерекшеленеді. Адамның антропогендік іс-әрекеті, өндірістік кәсіпорындардың жұмыс істеуі экологиялық жағдайды нашарлатады, ол өз кезегінде қоршаған орта мен адамның денсаулығына кері әсер етеді. Қауіпті құбылыстың бірі - топырақтың ауыр металлдармен ластануы. Бұл антропогендік ластанудың бір салдары. Бұл мәселе ірі өнеркәсіп орындары орналасқан қалаларда өзекті болып табылады. Зауыт, фабрика мен басқа обьектінің жұмысының нәтижесінде атмосфераға құрамында ауыр металдары бар шаңдар және басқа ластаушы заттар тасталынып, қала топырағын ластайды. Ауыр металлдардың маңызды бөлігі көп уақыт бойы жойылмайтын қуатты аккумулятор бола отырып топыраққа түседі. Әсіресе, олар топырақтың құнарлы күші бар гумус қабатына сіңеді. Сөйтіп, табиғи дене бола отырып, ластанған кезінде ауаның, судың өсімдік жамылғысының екінші реттік ластануына, ал ол болса адам және жануар организмінің өте көп металлдың жинақталуына әкеледі. Сондықтан, топырақ ластануын нормалау экологиялық міндеттердің бірі болып табылады. Дәл осы арқылы қоршаған ортаны қорғаудың практикалық ұйымдастырылуы басталады. Зерттеліп отырған Қазақстанның шығыс бөлігі түсті металлургия мен өндіруші өнеркәсіптің болуымен және бұрынғы Семей ядролық полигонындағы жүргізілген 40 жылғы сынақтардың
169
әсерінен болған радиациялық әсер барлығы біріге келе - Қазақстан Республикасындағы ең бір экологиялық қолайсыз аудан болуына әсерін тигізіп отыр. Сонымен қатар Шығыс Қазақстан облысында ауыр металдардың тірі организмге қоректік тізбек арқылы артық түсуі әр түрлі қауіпті дерттердің пайда болуына әкеледі. Халықтың денсаулық жағдайы бойынша Шығыс Қазақстан облысы ең бір қолайсыз аудан болып табылады. Жүйке аурулары, ас қорыту, тыныс алу жолдарының ауруы, бүйрек ауруы, рак, аққан аурулары кең таралған. Өскемен және Ертіс өндірістік түйіндерінің техногендік әсері. Шығыс Қазақстан облысы Қазақстан Республикасындағы ең бір индустриалды дамыған аудан болып есептеледі. Шығыс Қазақстан облысының табиғат кешенінің ластануына әсер ететін өндірістер: 15 ірі өндірістік нысандарды біріктіретін Өскемен өндірістік орталығы (қорғасын-мырыш, титан-магний комбинаттары) және металлургиялық, тау - кен байыту өндірістерін біріктіретін Ертіс өндірістік орталығы (Ертіс мыс балқыту зауыты, Белоусов, Новоберезовск, Ертіс кен ошақтары). Өскемен қаласының топырағының ауыр металлдармен ластануына тоқталсам. Топырақтың ауыр металдармен техногенді ластану ауданы шамамен 12,4 мың шаршы шақырым Шығыс Қазақстандық биогеохимиялық антропогендік аймақ қалыптастырады. Оның ішінде қауіпті және өте қауіпті деңгейде ластанған топырақ үлескілері бөлінеді. Біршама қарқынды ластанған топырақ елді мекендер территорияларында кездеседі. Кен байыту фабрикасына жақын орналасқан улы заттың сапалы құрамы тән. Ластанудың жиынтық көрсеткіші 30-70 пайызға дейін жоғарылайды, ол топырақ ластанудың апатты деңгейіне сәйкес келеді. Жер беті өсімдіктерінің барлық зерттелген бөліктері - бидай сабағы, қара бидай, жоңышқа, мыңжапырақ, қарағандар ластанған территорияларда өседі. Олардың күлдерінде қорғасын, мырыш пен мыс мөлшері ғаламшар өсімдіктері үшін орташа мәнінен арта түседі. Қорғасын аймақ өсімдік жамылғысы аймағының негізгі ластаушысы болып табылады. Қазақстандық Ертіс маңын жырту нәтижесі аймаққа теріс әсер алып келеді. Өскемен қаласы мен оның маңындағы территориядағы топырақ ластауыштарының құрамына 9,7 мың т қорғасын, мырыш, 32,5 мың т сынап бар. Өскемен, Риддер, Зырян қалалары мен Глубокое елді мекенінің топырақтарында қорғасын - он, жүз есе, кадмий мен мырыш - 8- 14 есе, мыс - 10 есе ластаушы көздерден 100 км-ге дейін ШРК мөлшерінен асады Зерттеп отырған топыраққа кадмий-қорғасынды геохимиялық мамандану тән. Барлық металдардың максималды концентраты Өскемен қаласындағы, Глубокое, Первомай елді мекеніндегі орналасқан түсті металдардың өндірістік ауданына (қорғасын-мырыш, титан-магний зауыттары) тартылуда. Жергілікті эпицентрлер өндіру, өңдеу орнында орналасқан (Белоусовка, Жоғары Березовск ауылдары). Облыстың солтүстік болігінің қорғасынмен жоғары деңгейдегі ластануы байқалды. Қорғасын аномалиясы Шемонаиха, Глубокое, Зырян аудандарын қамтиды. Шығыс Қазақстан облысының Кенді Алтай ауданы шегінде минералдық-шикізаттық кешеннің, жылу энергетикасының, транспорттың, т.б. өндірістік іс-әрекеттердің нәтижесінде ауданы 30 мың м 2 артық ірі техногенді биогеохимиялық провинция қалыптасты. Жалпы бұл өңірлердің топырағы мырыш бойынша - 41,1% , қорғасын - 12,8%, мыс - 4,8%, кадмий - 1,3 % өте қауіпті ластанған. Мыс, мырыш, қорғасын, кадмиймен - Құйбышев, Киров, Прогресс, Ушанов, Ертіс, Таврия ауылдары ластанған. Шекті рауалы ластану деңгейі бар өрістерде шектеусіз ауыл шаруашылық өнімдерін отырғызуға болады. Шекті рауалы ластанған топырақтарға минералдық және органикалық тыңайтқыштар салып пайдалануға болады. Орташа ластанған топырақты азықтық мақсатта және ауыл шаруашылығында сүтті бағыттағы малдарға азық ретінде салса, онда дайын өнімді қатты бақылау қажет. Су және жел эрозиясын азайтатын топырақты өңдеуде агротехникалық шараларды, қатаң тәртіппен органикалық және минералдық тыңайтқыштарды қолдану қажет. Қатты қауіпті ластанған топырақты таза топырақта өсірілген өңдеу кезінде өсімдікпен араласатын техникалық дақылдарды отырғызуға болады. Ауа бассейнін ластайтын заттардың тастандыларының көлемі бойынша аймақтың шығыс бөлігіндегі қалалар мен елді мекендерде орналасқан түсті металлургия кәсіпорындары алда келеді. Атмосферада зиянды заттардың шекті рауалы концентрацияларынан асатын ластану іздері өнеркәсіптік орталықтардан оңтүстік-батысқа қарайғы бағытта желдермен 40 км дейін, шығысқа қарай - 80 км-ге дейін, солтүстік-шығыс және солтүстік-батысқа қарай - 110 км-ге дейін байқалады, ал олардың түсу ауданы 3000 шаршы км асады. Атмосфераға түсетін заттар арасында қорғасын, мыс, кадмий, мырыш, күшала, хлор, фенол, формальдегид сияқты улы заттар бар. Шаң мен күкірт пен азот диоксидтері, көміртегі оксидтері сияқты газдардың мүлшері орасан. 170
Атмосфералық жауын-шашыннан зиянды заттардың түсуі және ластанған суларды суару үшін пайдалану ауыр металдардың және улы химикаттардың өсімдіктерде жиналуына әкеледі. Ауыр металдар топырақтан өсімдіктерге түсіп, одан ары жануарлар ағзасына түседі. Ауа және су ортасына түсетін заттар арасында канцерогендер мырыш, күшала, қорғасын, хром, нитраттар, йод, бензол, ДДТ, марганец. Адамның шаруашылықты жүргізудің көп жылдары нәтижесінде топырақ ресурстарына айтарлықтай зиян тиді. Топырақ эрозиясы нәтижесінде жылына 1 % дейін гумус жоғалады, 20 жылда 20-25 % қөраған. Токсикалық қалдықтар грунт суларын ластап, желмен қоршаған территорияларға да тарайды.
Соңғы уақыттарда адамның шаруашылық әрекетінің салдары нәтижесінде климаттың озгеруі жайлы жиі-жиі айтып келеді.
Әдебиеттер тізімі 1.
Жакупова А.А., Чигаркин А.В. Қазақстанның аймақтық геоэкологиясы. – Алматы: Қазақ университеті, 2007.-201б. 2.
Мукашева Ж.Н. Техногенное загрязнение ландшафтов и его некоторые последствия (на примере Восточного Казахстана) //Вестник КазНУ,-2001.-№1.-с.81-83. 3.
Каменогорск, 2001.
НАЦИОНАЛЬНОГО ПАРКА Ж.М. Нуржуманова, И.Я. Григорьева, Н.Т. Хусаинова
Аннотация: В результате проведенных исследований установлены антропогенные факторы, влияющие на ландшафтные компоненты Катон- Карагайского государственного национального парка. Предложены эффективные мероприятия с целю предотвращения и ликвидации последствий негативного воздействия. GEOECOLOGICAL PROBLEMS of КАТОН-КАРАГАЙСКОГО NATIONAL PARK ZH.M . Nurzhumanova, I.Ya. Grigorieva, N.Т. Husainova Annotation: Our study revealed anthropogenous factors which affect to different landscape жүктеу/скачать 7,72 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|