Хабаршы №5 филологиялық Ғылымдар әож 81'366-512. 1 11/13

онда  бала  ӛз  ӛмірінің  маңызды  бӛліктерін  ӛткізеді  және  де  тҧлға  ретінде 
қалыптасуына  ықпал  ету  ҧзақтығы  жағынан  басқа  тәрбие  институттарына  бой 
бермейді деп кӛрсетті Шужебева А.И ӛз зерттеу жҧмысында. 
Терең  тҧлға  аралық  қатынастарды  реттеу  механизмдеріне  арналған 
жҧмыстарды талдауда шетелдік ғалым Э.Фромм және ресейлік ғалым М.И Лисина 
ол  ӛзіміздің  қазақстандық  ірі  ғалымдардың  бірі  С.М.Жақыповтардың  қойылған 
мәселені  толығымен  шешуге  мҥмкіндік  берді.  Біріншіден,  отбасы  жағдайында 
бірлескен іс-әрекетті орындау барысында жеткіншектердің қҧндылықты-мағынылық 
қҧрылымдардың қалыптасу жағдайларын нақтылауға мҥмкіндік берілді. 
Екіншіден,  жеткіншектердің  тҧлғалық  дамуында  ауытқулардың  пайда 
болуының отбасы ішіндегі алғышарттарын анықтауға мҥмкіндік береді. Зерттеудің 
методологиялық  бағытына  қарай  жеткіншектерге  отбасы  ішілік  қҧндылықтарды 
беру процесі, отбасы мҥшелнрі арасындағы бірлескен әрекет пен эмоцияның ӛзара 
байланыстардың ҥйлесімділік механизмдерін қолдануға негізделеді. 
Отбасы  әлеуметтенудің  алғашқы  сатысы,  мҧнда  пікірлер,  кӛзқарастар, 
қҧндылықтар  мен  мінез-қҧлықарды  меңгере  бастайды.  Дәстҥрлі  отбасылар  сияқты 
кеңейтілген  отбасылар  да  әлеуметтік  жҥйе  болып  табылады,  онда  әрбір  отбасы 
мҥшесі  басқа  мҥшелеріне  тікелкй  және  жанама  тҥрде  ықпал  ете  алады.  Отбасы 
жағымды ата-аналар бірлестігін, бір-бірін қолдаушы ата-аналар кҥшін қҧрай алатын 
болса, балалар неғҥрлым жақсы тҧрады. 
Отбасы  сонымен  қатар  дамушы  әлеуметтік  жҥйе  болып  табылады.  Қоғамдық 
және  мәдени  ортаға  енетіндіктен,  барлық  болып  жатқан  жағдайлар  отбасының 
қызмет  атқаруына  ықпал  етіп  отырады.  Отбасына  әсер  ететін  әлеуметтік 
ӛзгерістерге,  жалғызбасты  ересектердің  кӛпшілігі,  неғҧрлым  кеш  некеге  тҧру; 
туылудың  азаюы;  әйел  адамдардың  жҧмысқа  араласуы;  толымсыз  отбасылар  және 
аралас  отбасылар  және  де  кедейлік  жағдайда  ӛмір  сҥріп  жатқан  отбасылар 
баршылық. 
Отбасы-нақты ӛмірлік қҧндылықтарды, тҥсініктерді, қоғаммен ӛзара қатынаста 
бағыттар  бірлігін  білдіретін  адамдар  бірлестігі,  мәдени  бірлестік.  Дәл  осы 
қызметтердің  сипаты  бірлестігі,мәдени  бірлестік.  Дәл  осы  қызметтердің  сипаты 
некенің  мазмҧны,  формалары  және  тҧрақтылық  критерийлерін  болжайды.  Отбасы 
психологиялық  ерекшеліктерден  тҧратын  шағын  топ  ретінде  әлеуметік 
психологияның зерттеу нысаны болып табылады. 
Отбасы  әлеуметтенудің  алғашқы  сатысы,  мҧнда  пікірлер,  кӛзқарастар, 
қҧндылықтар  мен  мінез-қҧлықарды  меңгере  бастайды.  Дәстҥрлі  отбасылар  сияқты 
кеңейтілген  отбасылар  да  әлеуметтік  жҥйе  болып  табылады,  онда  әрбір  отбасы 
мҥшесі  басқа  мҥшелеріне  тікелкй  және  жанама  тҥрде  ықпал  ете  алады.  Отбасы 
жағымды ата-аналар бірлестігін, бір-бірін қолдаушы ата-аналар кҥшін қҧрай алатын 
болса, балалар неғҥрлым жақсы тҧрады. 
Отбасы  сонымен  қатар  дамушы  әлеуметтік  жҥйе  болып  табылады.  Қоғамдық 
және  мәдени  ортаға  енетіндіктен,  барлық  болып  жатқан  жағдайлар  отбасының 
қызмет  атқаруына  ықпал  етіп  отырады.  Отбасына  әсер  ететін  әлеуметтік 
ӛзгерістерге,  жалғызбасты  ересектердің  кӛпшілігі,  неғҧрлым  кеш  некеге  тҧру; 
туылудың  азаюы;  әйел  адамдардың  жҧмысқа  араласуы;  толымсыз  отбасылар  және 

аралас  отбасылар  және  де  кедейлік  жағдайда  ӛмір  сҥріп  жатқан  отбасылар 
баршылық. 
Отбасы-нақты ӛмірлік қҧндылықтарды, тҥсініктерді, қоғаммен ӛзара қатынаста 
бағыттар  бірлігін  білдіретін  адамдар  бірлестігі,  мәдени  бірлестік.  Дәл  осы 
қызметтердің  сипаты  бірлестігі,мәдени  бірлестік.  Дәл  осы  қызметтердің  сипаты 
некенің  мазмҧны,  формалары  және  тҧрақтылық  критерийлерін  болжайды.  Отбасы 
психологиялық  ерекшеліктерден  тҧратын  шағын  топ  ретінде  әлеуметік 
психологияның зерттеу нысаны болып табылады. 
Шындықтың  бейнелннуінің  әлеуметтік  психологиялық  заңдылықтары  адам 
мінез-қҧлқына  ғылыми  негізделген  тҥрде  етудің  жаңа  мҥмкіндіктеріне  қоғам 
алдында  аша  алады.  Отбасын  әлеуметтік-психологиялық  зерттеу  тҧлғаның 
әлеуметтену  процесінің  негізінде  жатқан  дәне  де  отбасылық  бірлестіктің 
мҥшелеріне кҥшті әсер ететін заңдылықтарды білуге мҥмкіндік береді. 
Отбасындағы  ең  басты  іс-әрекет  ол  ата-ана  мен  бала  арасындағы  қарым-
қатынас. 
Қарым-қатынас  –  адамзат  ӛмірінің  аса  маңызды  және  негізгі  сферасы  болып, 
соның  нәтижесіде  тҧлға  аралық  байланыс  орнығып,  ӛзара  мәміле  қалыптасып 
дамиды. Қарым-қатынас дегеніміз ӛзара пікір алмасу, сезім әлемінде бірлесіп ләззат 
алу,  қайғы,  қуанышта  ортақтас  болу  сенімді  кең  ауқымды  эмоция  спектрлерін 
қамтиды.  Қарым-қатынас  барысында  екі  не  бірнеше  психологиялық  жҥйе,  рухани 
әлем және ой-пікір, сана-сезім, мінез-қҧлық, қылық-жорықтар арасында келісім, не 
ӛзара тҥсіністік тҧрғысында, не болмаса қақтығыс, талас-тартыс, қарама-қайшылық 
тҧрғысындағы мәміле ҥрдіс іске асады.  
Отбасы  қарым-қатынасында,  олардың  ішінен  келісім,  ӛзара  тҥсінстік,  бірінің 
екіншісіне бойсынуы, бірінің екіншісін қҧптауы сенімді қарым-қатынасының қазіргі 
кездегі  басты  ерекшелігі  әр  тҧлғаның  мейлі  балалары,  мейлі  ересектері 
болсын,иағлҧмат байлығы (информационное богатство)болып, ӛзара қарым-қатынас 
осы мағлҧмат алмасу кезінде ӛте тығыз орнығыуы ықтимал. Ӛзара мағлҧмат алмасу 
отбасы мҥшелерінің рухани кемелденуіне алып келсе, мҧндай отбасының болашағы 
бар.  Отбасы  мҥшелеріне  қарым-қатынас  арқылы  біріктіретін,  ӛзара  туысқандық 
байланыстарын нығайта тҥсетін аса маңызды сфера мақсаты. Отбасын материалдық 
қамсыздандыру  мақсатындағы  бірлесіп  еңбек  ету,нәтижесіне  ортақтасу,  бӛлісу. 
Мҧндай  қарым-қатынас  алдымен,  отбасы  иелері  әке  мен  шеше  ортасында 
тҥсіністікпен  орнаса,  соның  ӛзі  балаларға  ӛнеге  болатыны  ӛмірден  белгілі.  Бҧдан 
басқа әке мен ҧл анасы мен қызы, бір туғандардың бірлесіп, бір мақсатта еңбектенуі 
ӛзара  тҥсіністікті  нығайтатын  ас  маңызды  қарым-қатынас  екені  педагог,  психолог 
ғалымдар тарапынан дәлелденген. 
Қарым-қатынас  барысындағы  біреудің  екінші  бір  адамға  әсерін,  не  болмаса 
ӛзара  қарым-қатынас  нәтижесіндегі  сипатта  болғанымен,  ішкі  тетіктері 
(механизмдері)адамның психикалық ахуалына, сезімі, ой-санасына, қылық жорығы, 
жҥріс-тҧрысына тікелей, жанама, сӛз арқылы әсер ету болып саналады. 
Жоғарыда  айтылып  кеткендей  отбасындағы,  бала  мен  ата-ана  арасындағы 
қарым-қатынас  тҥрін  қарастырамыз.  Яғни  жас  ерекшелік  жағынан  жеткіншек  пен 
ата-ана арасындағы қарым-қатынас. 

Жеткіншек жас кезеңі адам тҧлғасының қалыптасыуында маңызды кезең болып 
табылады.  Дәстҥрлі  тҥрде  бҧл  кезең  тәрбиелік  қатынасқа  қиындықтар  тудырытын 
кезең  болып  табылады.  Ғылыми  білімдер  жҥйесінде  жеткіншектерді  зерттеумен 
байланысты  мәселелер  кешеніне  кӛп  кӛңіл  бӛлінеді,  мәселелер  әртҥрлі  деңгейде 
және  мазмҧнда  болады.  Осы  жас  кезеңдегі  даму  кӛздері,  жағдайлары  және 
механизмдерін  танып  білу  тҧтастай  дамудағы  онтогенетикалық    заңдылықтарды 
ашуға  негіз  бола  алады.  Қазіргі  кездегі  зерттеулер  жеткіншектік  жастың 
ерекшеліктері мен қасиеттері жайлы ҥлкен материалдар жинақталды, ол ӛз кезегінде 
осы маңызды психикалық кезеңнің ерекшеліктерін қазіргі қоғамның жағдайларында 
зерттеуге қажетті базаның пайда болуына ықпал етті. Мәдениеттің нақты-әлеуметтік 
шарттарына,  дәстҥрлеріне  сәйкес  бҧл  ӛтпелі  кезең  әртҥрлі  мазмҧнда  әрі,  әртҥрлі 
ҧзақтықта орындалуы мҥмкін. Қазіргі таңдағы қоғам жағдайларына сәйкес бҧл кезең 
шамамен 10-11 жастан 14-15 жасқа дейінгі аралықты қамтиды. Жалпы, балалардың 
мектептегі орта буында оқуымен сәйкес келеді. 
Жеткіншектік  жас  кезеңнің  психологиясы  тақырыбы  әрдайым  ӛзекті  болып 
табылады. Бірақ жеткіншектердің әрбір ҧрпағы осы кезеңді басынан ӛткізеді және де 
қоғам дамуының тарихи жағдайларына сәйкес ӛз мәселелерін ӛз бетінше орындауға 
тырысады. 
Жеткіншектік  кезеңді  М.  Мҧқанов  баланың  дамуындағы  ерекше  орны  бар 
«ӛтпелі»,  «бетбҧрыс»,  «қиын»,  «сыналатын»  кезең  деген  атауларында  бейнеленген 
деп кӛрсетті. Бҧл атауларда осы жастарда болатын,ӛмірдің бір дәуірінен екіншісіне 
ӛтумен байланысты даму процестерінің кҥрделілігі мен маңыздылығы айтылған. 
Біз  жеткіншектің  «мен»  деген  қасиетін  жете  тҥсіну  ҥшін  оның  ҥлкендермен 
қарым-қатынастарына,  әсіресе  екі  ортада  кездесетін  қайшылықтарына  тоқталсақ. 
Қайшылық  жеткіншекшектің  есейіп  қалуы  мен  ҥлкендердің  оған  бала  деп 
қарауының келіспеушілігінен болған. Ал қайшылықтың нәтижесінде сол жағдайдан 
қалай қҧтылуды білмеуді дағдарыс дейміз. Дағдарыстың жеткіншек жасындағы бҧл 
тҥрі  бӛбектердің  дағдарыс  кезеңінен  әлдеқайда  басым  болады.  Дағдарыс  дегеннің 
мағынасы қиын жағдайда тап болған кезді одан қалай шығуын білмеуді білдіреді. 
А.Г.Ковалев  дағдарыс  кезі  жеткіншектің  жасына  орай  келмейді,  онымен 
ҥлкендер  арасындағы  қатынастың  бҧзылуынан  пайда  болды  дейді.  Осылай  деу 
дағдарыс  кезі  жеткіншекте  тіпті  кездеспей,  ол  сергелдеңге  ҧшырамауы  мҥмкін. 
Демек, жеткіншектің ҥлкендермен қатынасы жақсы болып келсе, онда дағдарыс кезі 
кездеспейді. Осы пікірге тҥгелдей қосылу қиын: біріншіден, дағдарысқа ҥшырайтын 
ҥлкендер емес, жеткіншектің ӛзі. Екіншіден дағдарыс ҥлкендердің оған қатынасына 
риза  болмаудан  кездессе  де,  мҧның  ӛзі  тек  11-16  жас  арасында  болып  отыр.  Егер 
А.Г.Ковалевтың  айтқаны  дҧрыс  болса,  дағдарысқа  ҧшырау  7-10  немесе  16-18 
жастарда да кездесуі ықтимал болар еді. 
Жеткіншек  ҥлкендерден  ӛзінің  есейгенімен,ӛзбетілігімен  санасуын  әр  сала 
бойынша талап етеді. Қыздар киім киюде, не ӛзін кҥтуде, ҧл бала тиісті міндеттерді 
ӛз  еркімен,орындағысы  келеді.  Осыған  әуелгі  кезде  туған-туысқандары  қарсы 
шығады.  Бҧлардың  қарсы  шығатын  себебі,  баласына  сенім  білдіргісі  келмегенен 
емес,оны «бала» деп бәлендей істі не тапсырманы бҥлдіріп алады ғой деуінен. Бірақ 
жеткіншек  осыған  тҥсінбей  «мені  бала  деп  сенбей  отыр»,-  дейді.  Егер  осындай 
қатынас  кӛп  созылса,  жеткіншек  пен  ҥлкен  адамдар  арасында  тҥсінбеушілік  туып, 

бала  ызаланып,  ерегесуге,  не  негативті  халде  болып,  ҥлкендер  не  айтса  да  соны 
орындамауға тырысады. 
Екі  арадағы  қайшылықты  кім  жеңеді  деугенде,  жеткіншектің  талабы  жаңа 
болғандықтан, сол жеңеді деуге болады. Осындай екі арадағы тҥсінбеушілікті неміс 
психологы  К..Левин  «ойлық  бӛгет»  деп  атаған.  Мҧны  солай  деуінің  себебі 
жеткіншек  пен  ҥлкендер  арасында  тҥсінбеушілік  болып,  бӛгет  салынған  соң,  енді 
ҥлкендердің  сӛзіне  қҧлақ  аспайды.  Сондықтан  жеткіншекке  тіл  алдыру  ҥшін 
алдымен сол бӛгетті жою керек, ал бӛгетті жою оңай емес. 
Жеткіншектің  ҥлкендерді  тҥсінбеуі,  кейін  оны  жан-жалға,  не  сергелдеңге 
апарып  соғады.  Мҧндай  оқиғалар,  әсіресе  қалалық  жерлердегі  семьяларда  жиі 
кездеседі.  Кӛпшілік  жҧрттың  мақсата  ҥлкендердің  абыройын  тӛкпей,тіпті 
осылардың ӛзі жауапты болғанда да,қайткенде де арашалау болып табылады. 
Жалпы  алғанда  жеткіншектің  ҥлкендерге  қоятын  талабын  тҥгел  қате  деуге 
болмайды:  біріншіден,  ҥлкендер  ӛзінің  ӛмір  баяанын    мысал  ретнде  келтіріп,  «біз 
жас  кезімізде  мынадай  болып  едік..»  деп,  ӛзі  сол  кезде  қандай  болса,  баласы  да 
сондай  болуы  тиіс  десе,қателескен  болар  еді.  Себебі  ҥлкендердің  жас  кезі  мен 
жеткіншектің қазіргі жас кезіндегі жағдайлар мен талаптар бір емес. Екіншіден, бір 
кісінің ҥйренген,не қиыншылықты жеңуге қолданған тәсілдерді ӛзгелердің игілігіне 
барлық жағдайда сіңе бермейді. 
Бала  ересектермен  қарым-қатынастың  белгілі  бір    кезеңінде  жағымды 
эмоциялық қатынаста тапшылықты сезінсе немесе осындай қатынаста қандай да, бір 
ауытқулар  байқалса,  оның  дамуында  тежеушілік  пайда  болады.  Бҧл  Н.М. 
Аксаринаның, Е.К.Когбериннің т.б. зерттеулерінде дәлелденді. 
Жеткіншекте  ересектер  тобына  ӛтуге  және  ҥлкендердің  балаларда  жоқ  кейбір 
артықшылықтармен пайдалануға деген ҧмтылысы болады. Алайда ересектер оны әлі 
қабылдамағандықтан  ол  топтар  арасындағы  жағдайда  болып  шығады. 
Қиыншылықтардың деңгейі мен талас-тартыстардың болуын Левин қоғамда балалар 
тобы  мен  ересектер  тобының  қатаң  бӛлінуіне  және  жеткіншектер  топтарының 
аралығындағы  жағдайда  болатын  кезеңнің  ҧзақтығына  байланысты  етіп  қояды. 
Левиннің  жеткіншектің  «ӛз  орнын  таппауы»  туралы  идеясын  қазіргі  уақытта 
Д.Коулмен  және  басқа  шетел  пстхологтары  дамытуда.  Олар  жеткіншектердің 
ерекше  бір  «суб  мәдениеті»  бар  дегенді,яғни  ересектер  қоғамында  жеткіншектер 
қоғамы  бар  дегенді  айтады.  Инфармацияның  орасан  зор  тасқыны,кӛптеген  ата-
аналардың  бос  уақытының  аздығы  және  осының  мҥмкін  салдары  ретінде 
балалардың  дербестіке  ерте  жетуі,  жолдастармен  қарым-қатынастың  жедел  дамуы 
мен жыныстық толысудың акселерациясы. 
Жеткіншектердің  ересектігінің  дамуындағы  жалпы  бағыт  әр  тҥрлі  және  әрбір 
бағыттың  кӛптеген  тҥрлері  болуы  мҥмкін.  Мәселен,  қайсыбір  «интелектуал»  ҥшін 
ӛмірде ең басты кітап пен білім болады,қалғанының бәрін де ол әлі «нәресте» десе 
енді  бір  нағыз  «интеллектуал»  ҥйде  электроника  туралы  мақалаларды 
оқып,радиотехникамен  әуестенсе  де,  сабақты  тҥк  бітірмейді,  модадан  қалып 
қоймаумен  тӛтенше  шҧғылданып,  ӛмірдің  мәнінен  бастап  ең  шебер  шаштараз 
туралы  мәселеге  дейінгі    барлық  жайлар  жӛнінде  әңгімелесуге  болатын  ересек 
жасӛспірімдермен  сӛйлескенді  артық  кӛреді:ҥшінші  бір  «интелектуалды» 
ересектіктің  сыртқы  кӛріністері  онша  қызықтырмайды,  бірақ  ол  шешесінің 

сҥйеніші,ӛзін  ерлік қасиеттерге  тәрбиелейді,  ал  қыздарға келгенде,  осы  қыздардың 
пікірінше, ӛзін балаша ҧстайды, галстугін тартқылап, шаштарын ҥйпалап кетеді. Бір 
ӛлшем ҧқсас осы ҥш вариантта ересектіктің дамуы әр қилы болады да, бҧл орайда 
мазмҧны әр тҥрлі ӛмірлік игіліктер қалыптасады: біреу ҥшін маңыздылық енді бірге 
қҧны жоқ. Жеткіншектік кезеңнің маңыздылығы адамның жеке басының моральдық 
және әлеуметтік негіздері қолданады және олардың қалыптасуының жалпы бағыты 
белгіленеді. Жасӛспірімдік шақта олардың қалыптасуы жалғасады. 
Жеткіншектік  кезең  қиын  әрі  сыналатын  кезең  деп  саналады.  Бҧлай  бағалау, 
біріншіден,  осы  уақытта  болатын  кӛптеген  сапалық  ӛзгерістерге  байланысты,  бҧл 
ӛзгерістер  кейде  баланың  бҧрынғы  ерекшеліктерін,  мҥдделері  мен  қарым-
қатынастарын  тҥбірінен  ӛзгертетін  сипатта  болады,  мҧның  ӛзі  біршама  қысқа 
мерзімде  болуы  мҥмкін,  кӛбінесе  кҥтпеген  жерден  болады  да,  даму  процесі 
секірмей,қауырт  сипат  алады  деп  кӛрсетті.  Екіншіден,  болып  жатқан  ӛзгерістер 
екінің  бірінде,  бір  жағынан,  жеткіншектің  ӛзінде  әр  тҥрлі  елеулі  субьективтік 
қиыншылықтардың  болуымен  қабаттасады,  ол  екінші  жағынан,  оны  тәрбиелеудегі 
қиыншылықтармен  ҧштасады.  Жеткіншек  ересектердің  ықпалына  кӛне  қоймайды, 
онда  тіл  алмаудың,  қарсылық  пен  наразылықтың  әр  тҥрлі  формалары  шығады 
(қиқарлық, дӛрекілік, қарсылық, тентектік, бҥкпелік, тҧйықтық) деген тҥсінік берді 
Б.Г.Ананев. 
Жеткіншектік  кезеңдегі  дамудың  сыналу  кӛріністерінің  пайда  болуында 
биологиялық  және  әлеуметтік  жайлардың  ролі  туралы  теориялық  талас  жарты 
ғасырдан астам уақыттан бері болып келеді. 
 
Резюме 
Теоретические   основы  формирование   взаимоотношений  личностей  в  семейной  
психологии 
Summary 
Theoretical bases of forming of interrelations of persons in family psychology 
 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 
1.
 
Абдракова  А.Б.  Роль  общения  в  воспитании  трудных  подростков.  Автореф.дис.  канд. 
Алматы, 2004. 
2.
 
Айдарбеков  Қ.А.  Развитие  диалогическии  сруктуры  самосознания  у  подростков  в  системе 
внутрисемейных взаимодействии  Автореф.дис. канд. Алматы, 2003. 
3.
 
Атоян А.Д Конфликтология  М.: Смысл, 2006 
4.
 
 Әбдумҥтәліп  К.Д.  Тәртібі  қиын  жасӛспірімдерді  арнайы  мектеп  жағдайында  тәрбиелеудің 
және қайта тәрбиелеудің педагогикалық жолдары Автореф. канд.дис. Алматы, 2004. 
5.
 
Жақыпов С.М, Бизақова Ф.Ә Білім беру жҥйесінде қолданылатын психокоррекциялық 
жаттығулар   Тараз.: Қорғау, 2007 
6.
 
Жақыпов С.М, Бизақова Ф.Ә Білім беру жҥйесінде қолданылатын психодиогностикалық 
жаттығулар. Тараз.: Сенім, 2006 
7.
 
Кҥнсләмова Т.К Жеткіншектердегі ӛзіндік бағалау, ӛзіндік реттелу және эго кҥйдің 
белсендірілуі мен  агрессиялықтан ӛзара байланысын  психологиялық-педагогикалық 
тренинг негізінде зерттеу . Автореф. канд. дис. Алматы, 2002. 
8.
 
Мҧқанов М.М  Жас және педагогикалық психология  А.:Білім, 2002 
 
            
УДК 373.2 

ОТБАСЫНДАҒЫ   ТҦЛҒААРАЛЫҚ  ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ  ҚАЛЫПТАСУ  
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
Магистрант  Таджибаева Д. 
Жетекші: Атемова Қ.Т. 
                                                                    
Отбасы  әлеуметтенудің  алғашқы  сатысы,  мҧнда  пікірлер,  кӛзқарастар, 
қҧндылықтар мен мінез-қҧлықарды меңгере бастайды. Дәстҥрлі отбасылар сияқты 
кеңейтілген  отбасылар  да  әлеуметтік  жҥйе  болып  табылады,  онда  әрбір  отбасы 
мҥшесі  басқа  мҥшелеріне  тікелкй  және  жанама  тҥрде  ықпал  ете  алады.  Отбасы 
жағымды  ата-аналар  бірлестігін,  бір-бірін  қолдаушы  ата-аналар  кҥшін  қҧрай 
алатын болса, балалар неғҥрлым жақсы тҧрады. 
Отбасы сонымен қатар дамушы әлеуметтік жҥйе болып табылады. Қоғамдық 
және  мәдени  ортаға  енетіндіктен,  барлық  болып  жатқан  жағдайлар  отбасының 
қызмет  атқаруына  ықпал  етіп  отырады.  Отбасына  әсер  ететін  әлеуметтік 
ӛзгерістерге,  жалғызбасты  ересектердің  кӛпшілігі,  неғҧрлым  кеш  некеге  тҧру; 
туылудың азаюы; әйел адамдардың жҧмысқа араласуы; толымсыз отбасылар және 
аралас  отбасылар  және  де  кедейлік  жағдайда  ӛмір  сҥріп  жатқан  отбасылар 
баршылық. 
Отбасы-нақты  ӛмірлік  қҧндылықтарды,  тҥсініктерді,  қоғаммен  ӛзара 
қатынаста  бағыттар  бірлігін  білдіретін  адамдар  бірлестігі,  мәдени  бірлестік.  Дәл 
осы  қызметтердің  сипаты  бірлестігі,  мәдени  бірлестік.  Дәл  осы  қызметтердің 
сипаты  некенің мазмҧны,  формалары және  тҧрақтылық  критерийлерін болжайды. 
Отбасы  психологиялық  ерекшеліктерден  тҧратын  шағын  топ  ретінде  әлеуметік 
психологияның зерттеу нысаны болып табылады. 
Отбасы  әлеуметтенудің  алғашқы  сатысы,  мҧнда  пікірлер,  кӛзқарастар, 
қҧндылықтар мен мінез-қҧлықарды меңгере бастайды. Дәстҥрлі отбасылар сияқты 
кеңейтілген  отбасылар  да  әлеуметтік  жҥйе  болып  табылады,  онда  әрбір  отбасы 
мҥшесі  басқа  мҥшелеріне  тікелкй  және  жанама  тҥрде  ықпал  ете  алады.  Отбасы 
жағымды  ата-аналар  бірлестігін,  бір-бірін  қолдаушы  ата-аналар  кҥшін  қҧрай 
алатын болса, балалар неғҥрлым жақсы тҧрады. 
Отбасы сонымен қатар дамушы әлеуметтік жҥйе болып табылады. Қоғамдық 
және  мәдени  ортаға  енетіндіктен,  барлық  болып  жатқан  жағдайлар  отбасының 
қызмет  атқаруына  ықпал  етіп  отырады.  Отбасына  әсер  ететін  әлеуметтік 
ӛзгерістерге,  жалғызбасты  ересектердің  кӛпшілігі,  неғҧрлым  кеш  некеге  тҧру; 
туылудың азаюы; әйел адамдардың жҧмысқа араласуы; толымсыз отбасылар және 
аралас  отбасылар  және  де  кедейлік  жағдайда  ӛмір  сҥріп  жатқан  отбасылар 
баршылық.  
Отбасы-нақты  ӛмірлік  қҧндылықтарды,  тҥсініктерді,  қоғаммен  ӛзара 
қатынаста  бағыттар  бірлігін  білдіретін  адамдар  бірлестігі,  мәдени  бірлестік.  Дәл 
осы  қызметтердің  сипаты  бірлестігі,мәдени  бірлестік.  Дәл  осы  қызметтердің 
сипаты  некенің мазмҧны,  формалары және  тҧрақтылық  критерийлерін болжайды. 
Отбасы  психологиялық  ерекшеліктерден  тҧратын  шағын  топ  ретінде  әлеуметік 
психологияның зерттеу нысаны болып табылады. 
Шындықтың  бейнелннуінің  әлеуметтік  психологиялық  заңдылықтары  адам 
мінез-қҧлқына  ғылыми  негізделген  тҥрде  етудің  жаңа  мҥмкіндіктеріне  қоғам 

алдында  аша  алады.  Отбасын  әлеуметтік-психологиялық  зерттеу  тҧлғаның 
әлеуметтену  процесінің  негізінде  жатқан  дәне  де  отбасылық  бірлестіктің 
мҥшелеріне кҥшті әсер ететін заңдылықтарды білуге мҥмкіндік береді. 
Отбасындағы  ең  басты  іс-әрекет  ол  ата-ана  мен  бала  арасындағы  қарым-
қатынас. 
Қарым-қатынас – адамзат ӛмірінің аса маңызды және негізгі сферасы болып, 
соның  нәтижесіде  тҧлға  аралық  байланыс  орнығып,  ӛзара  мәміле  қалыптасып 
дамиды.  Қарым-қатынас  дегеніміз  ӛзара  пікір  алмасу,  сезім  әлемінде  бірлесіп 
ләззат  алу,  қайғы,  қуанышта  ортақтас  болу  сенімді  кең  ауқымды  эмоция 
спектрлерін  қамтиды.  Қарым-қатынас  барысында  екі  не  бірнеше  психологиялық 
жҥйе,  рухани  әлем  және  ой-пікір,  сана-сезім,  мінез-қҧлық,  қылық-жорықтар 
арасында  келісім,  не  ӛзара  тҥсіністік  тҧрғысында,  не  болмаса  қақтығыс,  талас-
тартыс, қарама-қайшылық тҧрғысындағы мәміле ҥрдіс іске асады.  
Отбасы  қарым-қатынасында,  олардың  ішінен  келісім,  ӛзара  тҥсінстік,  бірінің 
екіншісіне  бойсынуы,  бірінің  екіншісін  қҧптауы  сенімді  қарым-қатынасының 
қазіргі  кездегі  басты  ерекшелігі  әр  тҧлғаның  мейлі  балалары,  мейлі  ересектері 
болсын,иағлҧмат  байлығы  (информационное  богатство)болып,  ӛзара  қарым-
қатынас  осы  мағлҧмат  алмасу  кезінде  ӛте  тығыз  орнығыуы  ықтимал.  Ӛзара 
мағлҧмат  алмасу  отбасы  мҥшелерінің  рухани  кемелденуіне  алып  келсе,  мҧндай 
отбасының болашағы бар. Отбасы мҥшелеріне қарым-қатынас арқылы біріктіретін, 
ӛзара  туысқандық  байланыстарын  нығайта  тҥсетін  аса  маңызды  сфера  мақсаты. 
Отбасын 
материалдық 
қамсыздандыру 
мақсатындағы 
бірлесіп 
еңбек 
ету,нәтижесіне ортақтасу, бӛлісу. Мҧндай қарым-қатынас алдымен, отбасы иелері 
әке мен шеше ортасында тҥсіністікпен орнаса, соның ӛзі балаларға ӛнеге болатыны 
ӛмірден белгілі. Бҧдан басқа әке мен ҧл анасы мен қызы, бір туғандардың бірлесіп, 
бір мақсатта еңбектенуі ӛзара тҥсіністікті нығайтатын ас маңызды қарым-қатынас 
екені педагог, психолог ғалымдар тарапынан дәлелденген. Жеткіншектік кезеңнің 
маңыздылығы мен ерекше орын баланың қарым-қатынасына тән,саналық тҧрғыдан 
жаңа типіне ӛту жҥзеге 
Бағдарламалық  ыңғайдың  мәні  отбасындағы  ӛзгеріс,  бҧзылыстың  себебін 
тҥсінуден маңыздырақ болғандықтан мәселені  шешуҥшін  бағдарламаларды ӛңдеу 
болып табылады. Бағдарламалық терапевтер мәселенің тҧрақтылығын қамтамасыз 
ететін  факторларды  зерттейді.  Кӛптеген  бағдарламалық  психотерапевтердің 
пікірінше  қалыпты  жҧмыс  істейтін  отбасы  –  бҧл  белгілерден  қашатын  және 
ӛзгермелі жағдайлардың талабына сәйкес жҧмыс істей алатын отбасы.  
Отбасы  қылықтық  психотерапия:  Отбасы  қылықтық  психотерапия  ӛзінің 
негізгі  принципі  ретінде  қылықты  салдармен  біріктіруде  кӛрінеді,  осыдан 
қылықтың  паттерні  жағымды  салдар  туынданғанға  дейінгі  барлық  жағдайдағы 
ӛзгерістерге  қарсы  тҧрады.  Бҧл  бағыттың  ӛкілдерін  қылықтардың  жҥйелілігінің 
талдауы  қызықтырады.  Некедегі  қанағаттанушылық  бір-бірне  тҧғызған 
қанағаттанудың  кӛмегімен  емес,  ӛзара  фрустрациялардың  жоқтығымен 
айтарлықтай кӛп мӛлшерде шартталу жағдайы негізге алынады.  
Жиі  қолданылатын  техникалардың  бірі  ата-аналардың  қылықтық  тренингі 
болып  табылады.  Психотерапияның  процесі  терапевт  клиенттің  мәселесінің  мәні 
мен  оны  шешу  жолдары  кӛзқарасын  ӛзгертуден  басталады.  Қылықтың 

психотерапевтер  емдеуге  бҥкіл  отбасын  емес  тек  баланы  және  ата-ананың  бірін 
шақыратын  кейбіреулердің  бірі.  Тәжірибеге  негізделген  отбасы  психотерапия 
бағытының  ӛкілдерінің  бірі  ең  танымалдары  Карл  Уйткейер  және  Огаст  Напри. 
Бҧл әдіс ―тәжірибе‖ мен ―сапалы мәнге‖ негізделген.  
Ерлі-зайыпты  психотерапия:  Ерлі  зайыпты  психотерапия  отбасылық  жҧпқа 
бағытталған психотерапияның формасын атайды. Ол отбасылық жҧпқа отбасылық 
қатығыстар  мен  дағдарысты  жағдайларды  бастан  кешіруге,  ӛзара  қақтығыста 
ҥндестікке  жетуге,  қажеттіліктерді  ӛзара  қанағаттандыруды  қамтамасыз  етуге 
кӛмектеседі. Ол ӛз бетінше әдіс ретінде де, отбасы психотераипя кезеңі ретінде де 
жҧмыс  істей  алады.  Жҧмыс  ерлі-зайыптылармен  немесе  психотерапевтің 
қабылдауына  келген  серіктестің  бірімен  ӛткізіледі.  Ерлі-зайыпты  психотерапия 
мҧндай  вариантында  психотерапевтпен  кҥйеуі  (әйеләнің)  мәселелері  емес,  оның 
ерлі-зайыптылығы жӛніндегі ойлары, сезімдері, уайымдары ғана талқыланады.  
Қазіргі  уақытта  ерлі-зайыпты  психотерапияда  динамикалық,  қылықтық  және 
гуманистік ыңғайлары ең кең тараған.  
Динамикалық  ыңғайда  ерлі-зайыптының  қолайсыздықтың  екі  серіктестіктің 
ішкі  қылық  мотивация  кӛзқарасымен  қарастырылады.  Тҧлғалық  қатынастардың 
динамикасы  мен  олардың  психикалық  процестердің  динамикасымен  байланысы 
қарастырылып отырады.  
Ерлі-зайыпты 
психотерапияның 
қылықтың 
ыңғайының 
мақсаты 
серіктестерінің  қылығының  ӛзгеруі  бәрінен  бҧрын  болып  табылады.  Онда  оқыту 
мен шарттаудың әдістері қолданады, ол мынаны қамтамасыз етеді: 
-
 
кҥйеуі (әйелінің) ӛзара жағымды қылықтарын басқару; 
-
 
қатынас  пен  туындаған  мәселелерді  бірігіп  шешу  аймағында  қажетті 
әлеуметтік білімдер мен дағдыларды меңгеру; 
-
 
ӛзара ӛзінің қылығын ӛзгерту жайындағы ерлі-зайыптының келісімді ӛңдеу 
мен жҥзеге асыру; 
Отбасы терапиясында қазіргі уақытта қылықтың бағыт ең кең тараған. Оның 
ең  әйгілі  формалары  –  ерлі-зайыптының  шарттарды  жасау,  коммуникативті 
тренинг, конструктивті талас, мәселелерді шешу тәсілдері және т.б. қазіргі уақытта 
кӛптеген  мамандар  бәрінен  жиі  когнитивті  –қылықтық  терапия  мен  жҥйелі 
психотерапияны байланыстыра интегративті ыңғайды қолданады.  
Шарт  негізінде  қылық  терминінде  ӛздерінің  талаптары  мен  ӛзіне  алынған 
жағдайларды оның ерлі-зайыптылар анықтайтын келісім шарт жатады. Талаптарды 
формулағанда келесі тәртіпті қолдау ҧсынылады: жалпы наразылық, оны нақтылау, 
одан кейін жағымды сӛздер (ҧсыныстар), соңында әрбір жҧбайдың әрқайсысының 
міндеттерін тізу мен шарт.  
Гуманистік  бағытта  ерлі-зайыптының  қатынасын  психологиялық  тҥзетуде 
ҥйлесімді неке негізінде ашықтық, аутогендік, толеранттылқ, басқаға тиімділік пен 
әрбірінің  тҧлғалық  тәуелсіз  дамуы  тҥсінігі  маңызды  болып  табылады.  Бҧл  ыңғай 
динамикалық қарама-қарсылық ретінде дамыған. Ол зайыптының тарихи ӛткенінің 
әсеріне,  шектен  тыс  манипулятивті  қылықтық  ыңғайға  бағытталған.  Мҧнда 
психотерапевт ерлі-зайыпты ӛздерінің сезімдерін вербализациялауға және осыдан 
тҥсінікті  жақсартуға  жағдайлар  жасайды.  Серіктестердің  жекелік  дамуы  ҥшін 
қолайлы жағдайлар қҧрайтын ашық некелік ҧстанымдар қҧрастырылған болатын; 

Шындық ҧстанымы, ―қазір және осы жерде‖; 
Серіктестктің жекелік ӛмірін сыйлау; 
Ашық  қатынас  басқаның  ―ойын  оқымай‖  ӛзінің  сезімдері  мен  тілектері 
жайында ашық айту; 
Отбасы ролдерді орындауда ширақтылық; 
Тең қҧқықтық; 
Сенімділік; 
аутектілік - ӛзінің бағасын білу, басқаның тҥсінігіне сәйкес ӛмір сҥру қҧқығын 
бағалау;  
ашық серіктестік - әркім ӛзінің жеке қҧқықтары мен әуестілігі бар. 
Отбасылық кеңес  беру: Отбасылық кеңес беру – бҧл отбасылық терапияның 
бір  тҥрі,  оның  ӛзіндік  терапевтикалық  қатысудың  ерекшелейтін  белгілері  мен 
шектері  бар.  Отбасылық  кеңес  беру,  отабасылық  терапиямен  бірге  параллельді 
дамып,  бір  –бірін  ӛзара  байытты.  Отбасылық  кеңес  берудің  алдында  тҧрған 
мақсаты – отбасындағы әрекеттестікті ӛзгерту мен жеке тҧлғалық ӛсу мҥмкіндігін 
қамтамасыз ету ҥшін отбасы мҥшелерінің мәселелерін зерттеу болып табылады.  
 

жүктеу/скачать 3,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: