-сұрақ. Таза суды қалай аламыз, қолданылуы?  Жауабы

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», № 1 (27), 2011 г. 
 
110 
1. 
Негіздердің қышқылдармен əрекеттесуі. 
Қышқыл  мен  сілтінің  арасында  реакция  жүретінін  əрі  оның  аяқталғанын  индикатор  түсінің 
өзгеруіне қарап білеміз. Мысалы, натрий гидроксидінің ерітіндісі құйылған стақанға күлгін түсті лакмус 
қағазын салсақ, ол көгереді. Бұдан соң өлшеуірден тұз қышқылын тамшылатып құямыз. 
Тұз  қышқылын  лакмус  қағазы  күлгін  түске  ауысқанша  қосамыз.  Нəтижесінде  ерітінді 
бейтараптанады,  яғни  онда  сілті  де,  қышқыл  да  жоқ  екенін  байқаймыз.  Алынған  ерітіндіні  суалтқанда 
қатты зат натрий хлориді NaCl ғана қалады. NaOH + HCl → NaCl + H
2
O 
Суда ерімейтін негіздер де қышқылдармен əрекеттеседі, мəселен, мыс (II) гидроксидінің көгілдір 
тұнбасы тұз қышқылында еріп кетеді. 
Ерітіндіні салқындатқанда, қатты күйдегі мыс (II) хлориді бөлініп шығады. Реакция нəтижесінде 
тұз жəне су түзіледі: 
Cu(OH)
2 
+ 2HCl → CuCl
2
 + H
2
O 
Тұз жəне су түзе жүретін қышқыл мен негіз арасындағы реакцияны бейтараптану дейді. 
Бейтараптану реакциясы қышқылдарға да , негіздерге де тəн реакция: 
Ca(OH)
2 
+ 2HCl → CaCl
2
 + 2H
2
O 
Fe(OH)
3 
+ 3HCl → FeCl
3
 + 3H
2
O 
2. 
Сілтілердің қышқылдық оксидтермен əрекеттесуі. 
Түссіз  əк  суы Ca(OH)
2 
ерітіндісімен  көміртек (IV) оксидін  СО
2  
өткізсе,  ол  лайланады,  себебі 
нəтижесінде тұз жəне су түзілетін реакция жүреді: 
Ca(OH)
2 
+ СО
2 
 → CaСО
3
↓ + H
2
O 
3. 
Сілтілердің тұздармен əрекеттесуі. 
Сілтілер тұздармен əрекеттескенде суда ерімейтін негіз түзіледі: 
2NaOH + CuSO
4 
→ Cu(OH)
2 
↓ + Na
2
SO
4
 
Суда  ерімейтін  негіздер  тұздармен  əрекеттеспейді.  Оларды  қыздырғанда  ыдырайды.  Мысалы, 
көк түсті мыс (II) гидроксидін қыздырғанда қара түсті мыс (II) оксиді жəне су пайда болады: 
Cu(OH)
2 
→ CuO + H
2
O 
Тағы бір суда ерімейтін негіздің ыдырауын қарастырамыз: темір (III) гидроксидін қыздырғанда 
темір (III) оксидін түзе ыдырайды: 
2 Fe(OH)
3 
→ Fe
2
O
3 
+ 3H
2
O 
Сонымен, негіздердің химиялық қасиеттерін қарастырдық.  
Енді  негіздердің  қолданылуымен  танысайық.  Негіздердің  практикалық  маңызы  зор.  Əсіресе, 
сілтілер кеңінен қолданылады. Атап айта кететін болсақ: 
Натрий гидроксиді (NaOH) – (каустикалық сода)  суда жақсы еритін күшті сілті. Қатты түрдегі 
ол  түссіз  инелі  кристалды  масса,  ылғал  тартқыш.  Оның  кептіргіш  ретінде  қолданылуы  осы  қасиетіне 
негізделген. CaСО
3
-н сөндірілген ізбес пен соданың Na
2
СО
3
 арасындағы əрекеттесу реакциясымен  
Na
2
СО
3   
+ Ca(OH)
2 
→ 2NaOH + CaСО
3
↓ 
алады.  Түзілген  суда  ерімейтін CaСО
3
-н  сүзіп  алып  бөледі,  ал NaOH ерітіндісін  металдық 
барабанға  құяды,  онда  ол  қатты  массаға  қатаяды.  Осылайша  өңделген  сода  күйдіргіш  болады,  оны 
грекше каустика дейді. Сондықтан мұндай жолмен алынған NaOH-н  каустикалық сода, қысқаша каустик 
немесе күйдіргіш натр деп атайды. Ол сабын өндіруде, жібек, қағаз алуға, бензинді, керосинді жəне басқа 
мұнай өнімдерін тазартуға, өнеркəсіптің басқа салаларына көп жұмсалады. 
Калий гидроксиді (КОН) – сұйық жасыл сабын алу үшін, көптеген аналитикалық мақсаттар үшін 
қолданылады, сілтілік аккумуляторларда пайдаланылады. 
Кальций  гидроксиді  (Са(ОН)
2
) – (сөндірілген  əк,  ізбес)  қаныққан  ерітіндідегі Ca(OH)
2 
  жүзгінін 
ізбесттік сүт деп атайды, ал оның мөлдір ерітіндісін ізбесті су делінеді. Мұны құрылыс жұмыстарында 
көп  қолданады,  өйткені  құм  мен  əктің  қоспасы  ең  арзан  байланыстыратын  қоспа.  Сөндірілген  əк  пен 
тотияйнның қоспасы өсімдік зиянкестерімен күресуде көп қолданылады. 
Сонымен  қорыта  келгенде,  негіздер  дегеніміз – құрамында  металл  атомдары  гидроксотоппен 
қосылған  күрделі  заттар.  Негіздегі  гидроксотоп  саны  металл  валенттігімен  анықталады.  Суда  еритін 
негіздер, яғни, сілтілер белсенді металдар сумен əрекеттескенде түзіледі. Олардың күйдіргіш қасиеті бар. 
Сілтілер  мен  суда  ерімейтін  негіздердің  ортақ  қасиеті – олар  қышқылдармен  бейтараптану 
реакциясына  түседі.  Реакция  нəтижесінде  су  жəне  тұз  түзіледі.  Ерімейтін  негіздерді  қыздырғанда  олар 
оксид  пен  суға  айырылады.  Ал  сілітілер  айырылмайды,  индикатордың  түсін  өзгертеді.  Сілтілер 
қышқылдық  оксидтермен  жəне  тұздармен  əрекеттеседі.  Өнеркəсіпте,  тұрмыста  негіздер  кеңінен 
қолданылады. 
Бекіту сұрақтарын қоймас бұрын, сендерге химиялық шумақтар оқып берейін: 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1 (27), 2011ж. 
 
111 
«Негіздер» 
Негіздер де – күрделі заттардың бір өкілдері, 
Құрамына бір немесе бірнеше гидроксил топ енеді. 
Олармен байланысқан металл атомы да болады. 
Сондықтан олар – металдардың гидроксиді 
Металл гидроксидтері суда еритін (сілтілер) 
Жəне суда ерімейтін негіздерге жіктеледі. 
Сілтілер белсенді металдардың 
Сумен əрекеттесуімен түзіледі. 
Ерімейтін негіздер құрамына көбінде 
Кəдімгі жағдайда сумен əрекеттеспейтін металдар енеді. 
Негіздер ерітінділері лакмусты көкке,  
Метилоранжды сары түске өзгертеді. 
Негіздердің негізгі қасиеті –  
Қышқылдармен əрекеттесіп тұз жəне су береді. 
Реакция нəтижесінде қышқылдың да, негіздің де 
Қасиеттері жойылып, олар бейтараптанады. 
Сол себептен бұл реакция 
Бейтараптану реакциясы деп аталады. 
Бекіту сұрақтары 
1- сұрақ.Негіз дегеніміз не? 
Жауабы: Құрамында металл атомдары гидроксотоппен қосылған күрделі заттар. 
2- сұрақ. Негіздер ерігіштігіне қарай қалай бөлінеді? 
 Жауабы: Суда еритін (сілтілер) жəне суда ерімейтін болып бөлінеді. 
3- сұрақ. Сілтілермен жұмыс істегенде неліктен өте сақ болу керек? 
Жауабы: Ол өте белсенді, күйдіргіш. Матаны, теріні, қағазды күйдіреді. 
4- сұрақ. Индикаторлардың сілтілік ортадағы түстерін ата? 
Жауабы: Лакмус – көк, фенолфталейн – таңқурай түсті, метиоранж – сары түсті болады. 
5- сұрақ.  Еритін жəне ерімейтін негіздердің басты ортақ қасиеті?  
Жауабы: Олар қышқылдармен əрекеттесіп тұз жəне су түзеді. 
6- сұрақ. Сілтілердің қолданылуы?  
Жауабы: Сілтілер кең ауқымда қолданылады. NaOH – өнеркəсіпте каустикалық сода, күйдіргіш 
натр деп атайды. Ол сабын өндіруде, жібек, қағаз алуға, бензинді, керосинді жəне басқа мұнай өнімдерін 
тазартуға, өнеркəсіптің басқа салаларына көп жұмсалады. 
КОН – сұйық сабын алу үшін жəне сілілік аккумуляторларда пайдаланылады. 
Ca(OH)
2 
 - сөндірілген  əк,  құрылыс  жұмыстарында  көп  қолданылады.  Сөндірілген  əк  пен 
тотияйынның қоспасы өсімдік зиянкестерімен күресуде көп қолданылады. 
7- сұрақ. Сілтілік жəне сілтілік жер металдарға анықтама беріңіз? 
Жауабы: Сілтілік металдар  -  олардың  əрбірі Д.И. Менделеев жүйесіндегі периодтың бірінші 
элементі болады жəне атомының сыртқы қабатында бір электроны ns
1 
бар. Металдардың бұлай аталуы 
олардың  жалпы  формуласы  Ме
2
О    болатын  оксидтері  сумен  əрекеттескен  кезде  күшті  электролитті 
сілтілерді МеОН түзеді. 
Сілтілік  жер  металдар – осылардың  оксидтері  сумен  сілті  түзеді,  ал  осы  оксидтер  өте  қиын 
балқығандықтан ертеректе оны жер деп атаған. 
8- сұрақ. Бейтараптану реакциясы, индикаторлық ортадағы түстерін ата? 
Жауабы:  Тұз  жəне  су  түзе  жүретін  қышқыл  мен  негіз  арасындағы  реакцияны  бейтараптану 
реакиясы деп атайды. Лакмуста – күлгін түсті, фенолфталеин – түссіз, метилоранжда – қызыл-сары түске 
боялады. 
Билеттер 
 
№ 1 билет 
1. Реакция теңдеуін аяқтаңыз: 
Cu(OH)
2 
→ 
2.  45г  суда  5г  ас  тұзы  ерітіндісіндегі  натрий 
хлоридінің массалық үлесі қандай? 
 
№ 2 билет 
1.  Нəтижесінде  кальций  гидроксиді  түзілетін 
реакция теңдеуін анықта: 
Ca
 
+ HCl → 
СаО + H
3
РO
4 
→ 
СО
2 
+ СаО →  
СаО + H
2
O →  

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», № 1 (27), 2011 г. 
 
112 
2.  Массасы 62 г  натрий  оксиді  сумен 
əрекеттескенде  сілтінің  қандай  массасы  жəне 
қанша мөлшері түзілетінін есептеңіз. 
№ 3 билет 
1. Қайсы реакция теңдеуі жүреді? 
2NaOH + CuSO
4 
→ 
Fe(OH)
3 
+ NaCl → 
Неліктен? Түсіндір. Жүрмейтінді де. 
2.  Бір  заттың 20% 100 г  ерітіндісімен 50г    32% 
ерітіндісі араластырылған. Алынған ерітіндідегі 
заттың массалық үлесін табыңыз? 
№ 4 билет 
1.  Кальций  жəне  калий  гидроксидтерінің 
қышқылдық  оксидтермен  реакция  теңдеуін 
жаз.  
2.  Тұздың 15%  200г  ерітіндісін  даярлау  үшін 
қанша тұз, қанша су қажет екенін есептеңдер. 
   
 
 
 
Билеттерге жауаптар: 
№ 1 билет 
1. Cu(OH)
2 
→ CuO + H
2
O 
2. Берілгені: m
1
(H
2
O)=45 г; m
2 
(тұз)=5 г. Табу керек ω-? 
Шешуі:  
 
m
ер. 
=45+5=50 г 
 
 
ω=m
1(еріген зат) 
/ m
2(ерітінді) 
· 100% 
 
 
ω=5/50·100%=10% 
 
Жауабы: ω=10% 
 
№ 2 билет 
1. СаО + H
2
O → Ca(OH)
2
 
2. Берілгені: m (Na
2
О)=62 г. Табу керек ω-? m(NаОН)-? 
Шешуі: 
 
 
Na
2
О + H
2
O → 2NаОН 
М(Na
2
О)= 22·2+16=60 
М(NaОН)= 22·2+16+1=78 
62 ——— х 
60 ——— 78  
   
 
х = 62·78/60=80,6 г 
ω=m
1(еріген зат) 
/ m
2(ерітінді) 
· 100% 
ω= 62/80,6·100% = 76,9%   
Жауабы: ω= 76,9%,    
m=80,6 г 
 
№ 3 билет 
1. 2NaOH + CuSO
4 
→ Cu(OH)
2 
↓ + Na
2
SO
4
 жүреді, 
    2Fe(OH)
3 
+HCl → жүрмейді. Себебі, ерімейтін негіздер тұздармен əрекеттеспейді. 
2. Берілгені: m
1
=100 г; ω
l
=20%; m
2 
= 50 г; ω
2 
= 32%. Табу керек ω-? 
Шешуі: 
ω= m
1
· ω
l 
+ m
2 
· ω
2
 / m
1
+ m
2 
· 100% 
 ω= 100 · 20 + 50 · 32 / 100 + 50 ·100% = 24%  
Жауабы: ω= 24% 
 
№ 4 билет 
1. Ca(OH)
2 
+ СО
2 
 → CaСО
3
↓ + H
2
O 
     2KOH + SO
2 
→ K
2 
SO
3 
+ H
2
O 
2. 
ω = m
1(еріген зат) 
/ m
2(ерітінді) 
· 100%     осыдан 
m
1(еріген зат)
 = 15 · 200 / 100 = 30 г 
 
m(H
2
O) = m
2(ерітінді) 
 -  m
1(еріген зат) 
= 200 - 30 = 170 г су 
Жауабы: 30 г тұз, 170 г су 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1 (27), 2011ж. 
 
113 
Қосымша реакциялар мен есептеулер. 
1.  Мыналардың:  а)  мыс (II) гидроксидінің;  б)  темір (III) гидроксидінің + алюминий  гидроксидінің 
айырылу реакциясының теңдеулерін жаз. 
Cu(OH)
2 
→ CuO + H
2
O 
2 Fe(OH)
3 
→ Fe
2
O
3 
+ 3H
2
O 
Al(OH)
3
→
 
Al
2
O
3
 + 3H
2
O 
2. Кальций гидроксиді төмендегі заттардың:  
СО
2
, CuO, HNO
3 
, NaOH қайсысымен əрекеттеседі? Тиісті химиялық реакция теңдеулерін жаз. 
Ca(OH)
2 
+ СО
2 
 → CaСО
3
↓ + H
2
O 
Ca(OH)
2 
+ 2HNO
3
 → Ca(NO
3
)
2 
+ H
2
O 
3. Берілген химиялық реакция теңдеулерін аяқта? 
А) NaОН + HNO
3
 → NaNO
3
 + H
2
O 
Б) Cu(OH)
2 
+ 2HCl → CuCl
2
 + H
2
O 
В) Cu(OH)
2 
→ CuO + H
2
O 
Г) 2 Fe(OH)
3 
→ Fe
2
O
3 
+ 3H
2
O 
Д) 2NaОН + СО
2 
 → Na
2
СО
3
 + H
2
O 
Е) ... + ... → КОН + H
2
  
Ж) 2NaОН + ... → Na
2
SO
4
 + H
2
O 
З) ... + 2H
2
O → Ca(OH)
2 
+ ... 
 
4.  Мына  заттардың:  а)  натрий  гидроксиді  мен  күкірт  қышқылы;  б)  темірдің (II) гидроксиді  мен  азот 
қышқылы арасындағы бейтараптану реакциясының теңдеулерін жазып, тұздарды атаңдар. 
2NaOH + Н
2
SO
4 
→ Na
2
SO
4
 + 2H
2
O 
                                 Натрий сульфаты 
Fe(OH)
2 
+ 2HNO
3
 → Fe(NO
3
)
2
 + 2H
2
O 
                               Темір нитраты 
Оқушыларға түсіндіру есебі 
Мысалы: 60 г суға 20 г қант ерітілді. Осы ерітіндінің массалық үлесін (%) табыңдар. Алдымен ерітіндінің 
массасын табамыз. 
m
(ер) 
= m(H
2
O) + m
(е.з)
 = 60 + 20 = 80 г 
     ω = m
(еріген зат) 
/ m
(ерітінді) 
· 100%      
ω = 20 / 80 · 100 % = 25% 
1. Ерітіндінің 500г массасы берілген. Ондағы күйдіргіш натрдың массалық үлесі ω = 0,2. Осы ерітіндіні 
буландырғанда қанша құрғақ тұз алынады? 
Жауабы:  
ω = m
(еріген зат) 
/ m
(ерітінді) 
· 100%      
 Бұдан m
(еріген зат ) 
= m
(ерітінді)
 · ω = 500 · 0,2 = 100 г тұз 
2.  Еріген  заттың  массалық  үлесі  ω = 0,3 болып  келетін  ерітіндінің 200г  массасына    100г  су  қосылған. 
Пайда болған жаңа ерітіндідегі еріген заттың массалық үлесін табыңыздар? 
Жауабы: 
Алдымен 200г ерітіндідегі еріген заттың массасын тауып аламыз: 
m
(еріген зат ) 
= m
(ерітінді)
 · ω = 200 · 0,3 = 60 г 
 Енді су қосылғаннан кейінгі жаңа ерітіндінің массасын табамыз: 
m
(ерітінді)
= 200 + 100 = 300г  
Ондағы еріген заттың массалық үлесі: 
ω = m
(еріген зат) 
/ m
(ерітінді)
=60/300=0,2 немесе 20% 
3.  Төменде  формулалары  берілген  қосылыстарды  олардың  құрамындағы  темірдің  массалық  үлесінің 
өсуіне сай қатарға орналастырыңыздар: а) Fe
3
O
4
; б) Fe(ОН)
3
; в) FeSO
4
; г) FeO; д) Fe
2
O
3
. 
Жауабы: кестеден атомдық массаларын көріп, есептейміз. 
Ar (Fe) = 55,847; Ar (О) = 15,999; Ar (Н) = 1,008; Ar (S) = 32,064. 
А) ω(Fe) = 3Ar(Fe)/ M(Fe
3
O
4
) = 167,541/231,537=0,7236 немесе 72,36% 
Б) ω(Fe) = Ar(Fe)/ M(Fe(ОН)
3
) = 55,847/106,868=0,5226 немесе 52,26% 
В) ω(Fe) = Ar(Fe)/ M(FeSO
4
) = 55,847/151,907=0,3676 немесе 36,76% 
Г) ω(Fe) = Ar(Fe)/ M(FeO) = 55,847/71,846=0,7773 немесе 77,73% 
Д) ω(Fe) = Ar(Fe)/ M(Fe
2
O
3
) = 116,694/164,691=0,7086 немесе 70,86% 
 
 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», № 1 (27), 2011 г. 
 
114 
Резюме 
         В статье предложено обучение темы: “Основания” из раздела “Важнейшие классы неорганических 
соединений”.  Реализация  темы  предусматривает  самостоятельное  усвоение  учащимися  новых  знаний. 
Определены  цели  обучения,  форма  контроля,  за  качеством  усвоения  учебного  материала  и  освоения 
способов учебной деятельности.  
Summary  
         In article theme training is offered: "Bases" from section “Major classes of inorganic connections”. Theme 
realization provides independent mastering by pupils of new knowledge. Training definite purposes, the control 
form, behind quality of mastering of a teaching material and development of ways of educational activity. 
 
ƏОЖ 37.02 
ХИМИЯ САБАҒЫНДА ХИМИЯ-ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МАЗМҰНДЫ ЕСЕПТЕРДІ ҚОЛДАНУ 
 
Б.С. Имангалиева - п.ғ.к., доцент, 
Ж.Б. Назарбаева - «химия» мамандығының 4-курс студенті 
 
Техникамен қаруланған жəне энергияның ауқымды мөлшерін пайдаланатын қазіргі замандағы 
адамзат баласы Жердің табиғатына əсер етуші өте берік күшті көрсетеді. Егер бұл əсер етулер табиғат 
заңдарын ескермесе жəне миллион жылдық байланыстар негізінде құрылған табиғат заңдарын бұзатын 
болса, апаттық жағдайлар туындайды. Адамдар өздерінің іс-əрекеттерінен туындаған табиғи апаттардың 
толықтай  қатарымен  бетпе-бет  келіп  те  үлгерді.  Бұлар  «озон  қабатының  жұқаруы», «жылу  эффектісі», 
барлық  құрлықтардағы  ормандарды  көптеп  жою,  өсімдіктер  мен  жануарлардың  мыңдаған  түрлерінің 
жоғалып  кетуі,  қоқыс  тастайтын  жерлердегі  өнеркəсіптік  қалдықтардың  жинақталуы  жəне  тағы  да 
басқалар(1). 
Химиялық  білімнің  гуманизациясы  бастапқы  ұғымдар  мен  заңдарды  меңгеру  қатарынан 
көрінеді,  ол  гуманистік  идеалдарды,  рухани,  адамгершілік  құндылықтарды  дамытуы  керек.  Есептерді 
шығарудағы потенциалдық мүмкіншіліктер мектептегі химия курсының мазмұнына енгізілген(2,3). 
Заманауи  мектептерде  химиялық  білімнің  мазмұнына  химиялық  жəне  экологиялық  білімге 
дидактикалық  интеграцияланған  сəйкестік  арқылы  аумақтық  кешенді  енгізу  мəселесі  өзекті  болып 
табылады.  
Жер  шарындағы  шаруашылықты  экологиялық  сауатты  жүргізу  үшін  көп  нəрсені  білу  қажет: 
жеке ағзалар мекен ету ортасына қалай əсер етуінен бастап, тірі табиғат пен оның адамзат қоғамындағы 
орнының жалпы планеталық байланыс түсінігіне дейін барлығын білу қажет. 
Экологиялық  білімге  ие  болу  мəселесі  жалпы  білім  беру  мекемелерінде  «экология»  пəніне 
кіріспе арқылы, сондай-ақ мектеп пəндерін экологияландыру арқылы шешіледі. 
Химия  сабағында  мұғалім  көптеген  экологиялық  мəселелерді  көтереді,  олардың  шешілуі 
мүмкін болатын жолдарын оқушылармен бірге талқылайды. 
Төменде  химия  курстарының  сəйкес  келетін  бөлімдерінде,  сондай-ақ  бейорганикалық  жəне 
органикалық  химия  курстарын  оқып  аяқтаудағы  білімді  бекіту  мен  талдау  кезіндегі  қорытынды 
сабақтарда шешуге болатын есептерді  ұсынамыз. 

жүктеу/скачать 3,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: