Хабаршы жаратылыстану-география

Резюме 
В статье рассматриваются актуальные проблемы подготовки экскурсоводов и методики обучения 
студентов по дисциплине экскурсоведения. Особенность предлагаемой автором методики по подготовке 
экскурсоводов на основе национального воспитания.     
 
Summary 
In this article the actual problems of preparation of guides and techniques of teaching students on 
discipline of excursion studies is considered.  
Features of the technique proposed by the author is preparation of guides on a basis of national 
education.                                                                                           
 
 
УДК 91(091) 
ЖЕТІСУ ӨҢІРІ  ТАБИҒАТЫН  ТУРИСТІК  МАҚСАТТА  ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ  
ГЕОГРАФИЯЛЫҚ  НЕГІЗДЕРІ 
 
Е.А. Токпанов - г.ғ.к., 
Ж.А. Есмсейтова - Алматы қалалық жас туристер станциясы 
 
Мақалада Жетісу өңірі табиғатын туристік мақсатта тиімді пайдаланудың жолдары, негізгі 
түріі    қызыметтік  аймақтары,  табиғатты  пайдалануды  шектеу  жүйелерінің  тетіктері, 
рекреациялық дигрессияның туу себептері мен кезеңдері, аумаққа түсірілетін рекреациялық салмақты 
азайту  жолдаор,  сонымен  қатар,  қоршаған  ортаның  экологиялық  тепе-теңдігін  қалыпты  жағдайда 
сақтау үшін жүзеге асыруды шаралар мен шешу мəселелері қарастылған. 
 
Жетісу  өңірінде  туризм  мен  демалысты  дамыту  барысында    маңызды  рекреациялық  ресурс 
болып  табылатын  табиғи  ортаның  тепе-теңдігін  сақтап  оны  жақсарту  ерекше  орыналады.  Орасан  зор 
табиғат  ресурстарына  ие  болып  отырған  Жетісу  өңірі  табиғатын  туристік  тұрғыдан  тиімді  пайдалану 
мəселесі халық  жиі  қоныстанған Текелі-Талдықорған,  Жаркент,  Лепсі,  Іле  ойыстарында туындап  отыр. 
Аталған аумақтың табиғи-ресурстық əлеуетін тиімді пайдалану табиғи-географиялық, шаруашылықтық, 
ұлттық-этникалық,  геоэкологиялық,  тағы  да  басқа  ерекшеліктерін  ескере    отырып,  жүргізетін 
мемлекеттің өңірлік саясатына тікелей байланысты.  
 Бəсекеге  қабілетті  туристік  саланы  дамыту  үшін  экологиялық  мəселелерді  ұтымды  шешіп, 
тұрақты  дамудың  тұғырнамалық  ережелері  табиғи  жəне  тарихи-мəдени  кешендердің  жұтаңдануы  мен 
олардың  тозуын  болдырмай  туристік-рекреациялық    ресурстарды  тиімді  пайдалана  отырып  игеруді 
көздейді.  Аталған  өңірдің  биологиялық  алуантүрлілігін  сақтап,  тұрақты  дамуды  қамтамасыз  ету  үшін  
табиғатты тиімді пайдалануды  əлеуметтік-экономикалық жəне экологиялық мəселелерді ескере отырып, 
кешенді тұрғыдан шешуге баса назар аудару қажет. Жетісу өңіріндегі «Алтынемел» ұлттық табиғат бағы 
мен Жетісу Алатауының шығыс бөлігінде  соңғы он жылда  шет ел туристерінің əуесқой аңшылықпен 
қарқынды  айналысуы  таулы  өңірлердің  биологиялық  алуантүрлілігіне  біршама  нұқсан  келтіруде. 
Аталған  мəселені  рекреациялық  іс-əрекеттерді  дамыту  барысында  түскен  табыстың  белгілі  бір  бөлігін 
табиғатты  қалпына  келтіруге  жұмсайтын  ресурстардың  тозуын  болдырмайтын  индустриалды  ортада 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», № 1 (27), 2011 г. 
 
128 
адам  ағзасына  түсірілетін  психологиялық  жəне    физикалық  салмақты  азайтуға  мүмкіндік  береді 
экологиялық туризмді дамыту арқылы шешудің маңызы зор [1].  .  
Өңірде    халықтың  экорекреациялық  қажеттілігінің  қалыптасу  жағдайы    аласа  таулы  белдеулер 
мен  ірі  өзен  аңғарларының  жоғары  дəрежеде  игерілуімен  тығыз  байланысты.  Текелі  кен  байыту 
комбинатының,  Екпінді  мəрмəр,  Дауылбай  кварцит,  Алабай  алтын  кен  орындарының,  Алматы  мен 
Қапшағай маңындағы кен қималарында  құрылыс материалдарын өндіру барысында тасталатын  өндіріс 
қалдықтары  экологиялық  тепе-теңдіктің  бұзылуымен  қатар  қоршаған  ортаның  эстетикалық 
тартымдылығын  кемітуде.  Эстетикалық  тартымдылығымен  ерекшеленетін  Текелі  аңғары  мен  Қора, 
Түрген,  Есік,  Үлкен  жəне  Кіші  Алматы,  Ақсай  өзендері  аңғарларында  туризмді  дамыту  үшін  өндіріс 
қалдықтары сақталған орындарды рекультивациялап бастапқы қалпына келтіру қажет.  
Табиғатты пайдаланудың қазіргі стратегиясы қарқынды экологиялық даму ырғағын сақтау болып 
табылады. Табиғатты қорғау стратегиясы əртүрлі антропогендік əрекеттерге, геожүйенің тұрақтылығына, 
табиғатты тиімді пайдалануды оңтайландырудың бағыттарын іздестіруді көздейді. Мұндай бағыттың бірі 
қоршаған ортаның табиғи қалпын сақтап, жағдайын жақсартуға негізделген  қоғам дамуын жаңа түріне 
көшуді көздейтін тұрақты даму тұғырнамасы болып табылады. Тұрақты даму тұғырнамасының бір кезеңі 
геожүйелердің  қалыпты  қызметі  мен  геожүйелер  арасындағы  өзара  байланысты,  биологиялық 
алуантүрлілікті сақтауды қамтамасыз ететін  біртұтас жүйе болып табылатын аумақтың жасылдандыру 
немесе  «табиғат  қорғау  іргесін  құру»  болып  табылады [2, 119 б.].  Экологиялық  ірге  ретінде  əр  түрлі 
қолдан отырғызылған жəне табиғи өсімдіктер өсетін телімдерден тұратын қорықтардан бастап, табиғат 
ескерткіштеріне дейінгі барлық ерекше қорғауға алынған аумақтар желісін қарастырды. Жетісу өңірінде 
ерекше  қорғауға  алынған  аумақтар  желісін  құру  мəселелері  жерді  шаруашылық  мақсатта    қарқынды 
қолдануға байланысты мəдени ландшафттардың пайда болуынан,  биологиялық алуантүрліліктің азайып, 
өзін-өзі реттеуінің кемуінен туындады [3, 125б.]. 
Табиғатты  туристік  мақстта  пайдаланудың  қызыметтік  үлгісі  табиғат  кешендері  аясында 
шоғырланады.  Тбиғат  кешендері  табиғатты  туристік  мақсатта  пайдаланудың  қызыметтік    үлгісінде 
жетекші орында тұрады. Белгілі бір өңірді туристік пайдалану барысында табиғат кешендерінің ауданы, 
сиымдылығы,  əр  гектарға  шаққандағы  адамдардың  түсіретін  салмағы  өзгеріске  тұрақтылығы, 
тартымдылығы,  сыяқты  арнайы  қасиеттері  өзгереді.  Жетісу  өңірінде  туризм  мен  демалысты  дамыту 
барысында  демалушылар  тарапынан  табиғат  кешендеріне    түсірілетін  рекреациялық  салмақты  оқып-
үйреніп, əр түрлі ландшаттарға түсірілетін салмақтың рұықсат етілген шегін құруға, туризм мен демалыс 
инфрақұрылымдарын  салу,  құрылған  бағыттар  мен  туристік  мекемелерді  пайдалану  барысында 
техногендік əсерн,  жергілікі тұрғындар тарапынан табиғат кешендеріне түсіретін тұрмыстық салмақты  
есепке алыуғабаса назар аудару қажет.  
Табиғатын туристік мақсатта тиімді пайдалану мен тұрақты дамуды көздейтін жоғарыда аталған 
аумақтық жүйе төмендегі жүйе тармақтарынан тұрады:  
-туризмнің  материалдық  базасы  мен  рекреациялық  инфрақұрылым  тарапынан  табиғат 
кешендеріне түсірілетін техногендік əсерді басқару; 
- рекреациялық іс-əрекеттің  табиғат кешендеріне əсерін басқару;  
-табиғат кешендеріне тұрмыстық жəне антропогендік əсерді басқару;  
-  табиғат  кешендері  мен  рекреациялық  ресурстарға    тұрмыстық  жəне  антропогендік  əсерді 
басқару.  
Жетісу  өңірінде  туризм  мен  демалысты  дамыту  барысында      табиғатты  пайдалануды  төменде 
көрсетілген екі жолмен шешкен дұрыс: 
 1 рекреациялық мақсатқа пайдалануға жарамды жерлерді қызыметіне қарай жіктеу арқылы;  
2 аумақтарды пайдаланудың қызыметтік жүйесін құру жолымен.  
Кез-келген  өңірді  рекреациялық  мамандану  деңгейіне  қарай  жерді  туристік-рекреациялық 
пайдаланудың негізгі үш түрі бар.  
1  Өзен  аңғарларындағы,  сонымен  қатар,  ірі  өндірістік  қалалар  мен  аудан  орталықтарындағы 
рекреациялық  мақсатта  қарқынды  түрде  пайдаланылатын  бақтар,  жағажайлар  жəне  басқада  бұқаралық 
сипаттағы демалыс аймақтары. 
2  Рекреациялық  іс-əрекетте  орташа  қарқында  пайдаланылатын    өндірістік  жəне  эколгиялық 
мқсатта  қолданылатын  қала  мен  ауылдық  елдімекндер  маңынндағы  көп  жылдық  жасыл  желектер  мен 
эрозияға қарсы қызымет атқаратын орман алқаптары. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1 (27), 2011ж. 
 
129 
3 Рекреацияның сыбағалы салмағы онша жоғары емес елдімекендерден алыс  аумақтар [111, 8б.].  
Жиналған ғылыми жазба  деректер жасалған талдау қорытындылары  Жетісу өңірінде табиғатты 
пайдаланудың төрт негізгі түрі мен оның шегіндегінде  мына  қызыметтік аймақтарға бөліп қарастыруға 
болады.  
1 Ғылыми қызыметкерлер мен іс-тəжірибеден өтетін жоғарғы оқу орындарының білімгерлеріне 
сынақтар мен ғылыми зерттеулер жұмыстарын жүргізу, ал көпшілік үшін арнайы бөлінген аумақтардағы 
туристік  соқпақтарда  қысқа  мерзімді  танымдық  жорықтар  мен  саяхаттар    ғана  ұлықсат  етілген  белгілі 
ландшафттарды табиғи қалпында сақтап, түлету мақсатында құрылған   ерекше қорғауға алынған жəне 
қорықты аймақтар.  
Қызымет шегінде кез-келген шаруашылық əрекетін жүргізуге тиім салынған  тек рекреациялық 
мақсатта  пайдалануға  рұықсат  етілген    қысқа  мерзімдік  саяхаттарға  ғана  рұықсат  етілетін  ерекше 
қорғауға  алынған  аймақтарға  негізінен  өзен  жағалаулары  мен  тау  ландшафттарын  қорғауды  көздейті 
«Алтынемел», «Шарын», «Көлсай  көлдері»  мемлекеттік  ұлттық  табиғат  бағы,  Жоғарғы  Көксу,  Жоңғар 
Алатау, Тоқты, Қоқан, Қарой, Төменгі Іле мемлекеттік табиғи қорықшаларының аумақтары  жатады. 
2 Ұзақ мерзімді демалыс пен  туризмді дамыту қызыметін атқаратын  қала маңындағы, сонымен 
қатар  қала  сыртындағы  бақтар  мен  қалыпты  деңгейде  тұрақты  түрде  пайдаланылатын  өзен 
аңғарларындағы  тоғайлар  мен  орман  ландшафттарын,  басқада  табиғат  кешендерін  қамтитын 
рекреациялық  табиғат  пайдалану  аймағы.  Бұл  аймақ  өзен  бойларында  балық  аулау,  шомылыу,  жидек 
теру сыяқты қарқынды рекреациялық іс əрекеттерге ұлықсат берілетін Қаскелең, Талғар, Шелек, Шарын, 
Іле  Қартал,  Көксу,  Ақсу,  Сарқан,  Басқан,  Лепсі,  Тентек,  өзендерінің  аңғарындағы  елдімекедер 
маңындағы  тоғайлар  мен  бақтарды,  тоғандар  мен  бөгендердегі  жағажайларды,  саяжайларды,  туристік 
базалар  мен  соқпақтарды    қамтиды.  Ұзақ  мерзімді  пайдалланылатын  рекреациялық  аймақты  төменде 
көрсетілген төрт аймақ тармағына бөліп қарастыруға болады: 
-  Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тəртіпке сəйкес табиғи емдік кешендер 
мен  емдік-саықтыру    орындары  орналасқа  жəне  оларға  жапсарлас  жатқан  жер  телімдерін  ластану  мен 
тозудан қорғау мақсатын көздейтін санитарлық қорғау аймақтары; 
-  Көл жағалаулары, өзен аңғарлары мен елдімекендер маңындағы рекреацлық аймақ;   
-  арнайы  жеке  меншік  аумақтар      аймағы;  Туризмде  бұл  аймаққа  жеке,  əлеуметтік  жəне 
қоғамдық аймақтық кеңістіктер жатады.  
-  қысқа  мерзімді  демалуға  келушілерді  қабылдауға  арналған  көліктік  қатынас,  байланыс, 
қоғамдық  тамақтандыру,  демалыс  пен  ойын-сауық      кəсіпорындарымен  қамтамасыз  етілген  арнайы 
ұйымдастырылған  демалыс аймағы. 
3  Жетісу  Алатауының  тау  алды  жазықтары  мен  өзен  аңғарларындағы  суармалы  жəне  тəлім 
егіншілікті  экстенсивті  жəне  интенсивті  ауыл  шаруашылығы  орташа  жəне  жоғары  қарқында  дамыған 
руальды табиғт пайдалану. 
4  күнделікті  пайдалануға  арналған    қалалық  бақтар  мен  скверлерді  қамтитын  урбанданған 
табиғат пайдалану. Ол  төмендегі үш топқа бөлінеді: 
- қонақтарды  қабылдап, қонатын туристік қызымет көрсету орындарына орналастыру,   мəдени-
тұрмыстық,  ақпараттық   қызымет  көрсетуді   қамтитын 
келушілерді қабылдау аймағы;  
-  «Бесшатыр», «Есік»  жəне  «Боралдай»  қорғандары, «Таңбалы», «Қойлық  қаласы», «Жаркент 
мешіт-медрессе  кешені»  сыяқты  тарихи-мəдени  нысандарды  қорғау  қызыметін  атқаратын    мəдени-
тұрмыстық нысандарды қорғау аймағы; 
-  «Тамшыбұлақ», «Бұрқанбұлақ», «Əулиеағаш», «Түрген  сарқырамалары»  сынды  көрікті 
орындарды  таныстыру,  эколгиялық  сауаттылықты  арттыруды  ұйымдастыру  қызыметін    атқаратын 
танымдық туризм аймағы [114, 115-118 б.]. 
 
1.  Благовещенский  В.П.,  Гуляева  Т.С.  Ландшафтно-экологический  метод  оценки  рекреационных 
территорий. -Ландшафтоведение: теория, методы, региональные исследования, практика: материалы 
ХІ Международной ландшафтной конференции. –Москва,  2006. –С.87-90.   
2.  Егорова Л.И. Экология туризма и сервиса: учеб. Пособия для студ. Вузов по географии экол. 
спецяльностиям.-М.: Финанс и статистика, 2003.-203с. 
3.  Диденко-Кислицина Л.К. Кайнозой Юго-Восточного Казахстана. - Алматы: 2001.- С.7-8.  

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», № 1 (27), 2011 г. 
 
130 
4.  Попов  В.И.,  Гуляева  Т.С.,  Абулхатаева  Л.Ю.,  Пиманкина  Н.В.,  Гасанова  Н.П.,  Буланин  С.Ф. 
Рекреационная оценка горных территорий Казахстана. - Алматы: Эверо, 2003. -С. 101-102. 
5.  Чупахин  В.М.  Высотные  геосистемы  гор  Южного  Казахстана  и  Средней  Азии. - Алма-Ата: 
Наука, 1974.-С. 165-186. 
6.  Пузырева А.А. Климатическое районирование Южного Казахстана. – АлмаАта: Наука, 1975.-
С. 174-180.  
7.  Попов И.В. Рекреационная оценка горных территорий. – Алматы: Эверо, 2000.-С.98-106.  
 
Резюме 
Гэоэкологическая оценка рекреационной комфортности природных условии региона жетысу  
В  статье  расматриваются  вопросы  геоэкологической  оценки  комфортности  природных  условий 
региона  Жетысу.  Определено  значение  геоморфологических  свойств  рельефа,  биоклиматических 
условий, особенностей растительности, водных, гляциологических и других ресурсов горных территорий 
для развития  туризма и отдыха.  
 
Summary 
Geoecological evaluation of recreational conveniences of natural conditions of Zhetisu region 
Given article covers the issues of geoecological evaluation of recreational conveniences of natural 
conditions of Zhetisu region. The significance of geomorphological characteristics of relief, bioclimatic 
conditions, properties of vegetations, water resources, glaciological resources and other resources of 
mountainous territories for the development of tourism and recreation is determined.  
 
 
ƏОЖ 911.3:33(574.53) 
ЕЖЕЛГІ ҮЙСІН ЖЕРІ– АЛТЫН КӨПІР НЕМЕСЕ 
СӨЗ ІЛЕ ҚАЗАҚ АВТОНОМИЯЛЫ ОБЛЫСЫ ТУРАЛЫ 
  
С. Қастер - г.ғ.к., доцент Абай атындағы ҚазҰПУ, 
Р. Қалдыбекова - аға оқытушы Абай атындағы ҚазҰПУ 
 
Біз үнемі «Қытай Халық Республикасының (ҚХР)даму қарқыны аса жоғары» дегенді жиі естіп, 
айтып  жүрміз.  Шындығында  солай,  айталық,  таяуда  ғана  Қытай  жылдық  ішкі  жалпы  өнім  өндірісі 
бойынша Жапонияны басып озып, АҚШ мемлекетінен кейінгі екінші орынға шықты. Одан сырт, нашар 
дамыған саласы болып табылатын автокөлік өндірісі бойынша дүниежүзінің барлық мемлекеттерін (Жа-
пония мен АҚШ-ты қоса есептегенде) артта қалдырып, көш бастап шықты. Міне, дəл осындай хабарлар 
дүниежүзілік  бұқаралық  ақпарат  құралдарының,  оның  ішінде,  қазақстандық  ақпарат  құралдарының 
хабарларында  бірнеше  дүркін  жазылды  жəне  айтылды/1/.  Алайда,  біз  оның  жеткен  жетістігін  тамсана 
айтумен,  өндірген  өнімдерін  жаппай  тұтынумен  шектеліп  қалғандаймыз.  Қытай  туралы  білеріміз  су 
бетіндегі көбіктей ғана бер жағы, ал қатпар-қатпар тарихы мен сан-қырлы шаруашылығы бар үлкен елдің 
бізге  таныс  емес  тұңғиығы  мол-ақ.  Осынау  алып  көршімізбен  байланыс  дамып  отырған  бүгінгі  күнде 
оны  танып-білу  екі  елге  де  тиімді  болар  еді  деген  оймен  Қытайдың  Қазақстанға  ең  жақын  шекаралас 
аймағы Іле Қазақ автономиялы ауданы туралы сөз қозғауды жөн санап отырмыз.  
Сөзімізді сəл əріден бастасақ, Қытай тарихындағы Чиң патшалығы тұсында Шынжаң 1884 жылы 
өлке болып құрылған. Қытай тіліндегі мағанасы “жаңа провинция” деген сөз.  1949 жылы 25 қыркүйекте 
ҚХР-дың  құрамындағы  бір  провинцияға  айналды /2/. Содан 1955 жылы  қазан  айының 1-інде  Шынжаң 
ұйғыр  автономиялы  ауданы  болып  қайта  жасақталды.  Аумағы 1млн. 660 мың  шаршы  км.  батысы мен 
шығысының  арасы 2000 шақырым  оңтүстігі  мен  солтүстігінің  арасы 1600 шақырым  көрші  елдеріне 
бағыттаған 16 кеден  бекеті  бар.  Климаты  құрғақ,  қатаң.  Жер  бедері  күрделі  болып,  таулы  аймақтар 49 
пайызды,  жазықтар 51 пайызды  иеленеді.  жерінің 56,52 пайызы  шөлді-шөлейтті  аймақтар  болып,  сулы 
мол  өңірлер  небəрі 1 пайыз.  Жер  аумағы  көлемінен  Қытай  бойынша  алдыңғы  орында,  тұтас  ел 
аумағының 1/6 бөлімін құрайды.  
Əкімшілік-аумақтық  құрамы  бойынша 5 автономиялы  облыс, 7 аймақ,  ерекше  мəртебеге  ие 3 
қала, 6 автономиялы  аудан  жəне 85 ауданға  бөлінеді.  Орталығы  Үрімжі  қаласы.  Жергілікті  халық 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1 (27), 2011ж. 
 
131 
өкілдері 13 ұлттан  тұрады.  Ал  соңғы  жылдардағы  миграция  əсерінде  ұлт  өкілдерінің  саны 47-ге  жетті. 
Жергілікті  ұлттар  (халық  санының  көптігі  бойынша),  ханзу  (қытай),  ұйғыр,  қазақ,  дүнген,  монғол, 
қырғыз, сібе, тəжік, орыс, өзбек, татар, дағұр, манзу. Халық саны 18 млн. адам шамасында,  бұл мемлекет 
жалпы халық санының 4 пайызына жуық/3/.  
Аталған 5 автономиялы  облыстың  ішінде  біздің  тілге  тек  болып  отырғаны  –    Іле  Қазақ 
автономиялы  облысы,  оның  қармағына    Тарбағатай  жəне  Алтай  сынды  екі  аймақ  пен  Құлжа,  Күйтун 
қалалары,  Құлжа,  Қорғас,  Нылқы,  Тоғызтарау,  Күнес,  Текес,  Моңғолкүре  жəне  Шапшал  Сібе 
автономиялы  аудандары  кіреді.  Іле  Қазақ  автономиялы  облысы 1954- жылы  қараша  айында  құрылған. 
Орталығы  Құлжа  қаласы.  Ол  Қытай  бойынша  бірден-  бір  төте қарасты  аймақ  пен  төте  қарасты  қаласы 
бар  облыс  болып  табылады.  Облыстың  териториясы 350 мың  км
2
.,  халық  саны 4 миллионнан  асады.  
Олардың ішінде қазақ, қытай, ұйғыр, моңғол, сібе сынды 47 ұлт өкілі тұрады /4/. 
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
26%
45%
16%
8%
2% 1%
3%
ІҚАО ның ұлттық құрамы
Қазақ
Қытай
Ұйғыр
Дүңген
Маңғул
Сібе
басқалар
 
 
Ел арасында «Шынжаңға бармасаң Қытайдың үлкендігін білмейсің, Ілеге бармасаң Шынжаңның 
көркін біле алмайсың» деген қанатты сөз бар. Осы бір ауыз сөзден-ақ Іле Қазақ автономиялы облысының 
бар  келбетін  жəне  онда  мекендейтін  əр  ұлт  халқының  əсіресе  байырғы  тұрғылықты  халық  саналатын 
қазақ халқының қонақжай дəстүрін əйгілеп тұрғандай. Қытайда 2005 жылы жүргізілген жалпы халықтық 
санақ  нəтижесі бойынша ондағы қазақтар соңғы он жылда 15 пайызға өскен екен. Ресми дерек бойынша, 
Қытайдағы қазақтар – 1миллион 413900 адам болған. Іле қытай қазақтарының ең көп шоғырланған жері 
екенін ескеруіміз керек/5/. 
Іле  Қазақ  автономиялы  облысы  табиғаты  аса  көркем  жер.  Оның  көркемдігі  жерінің  мол 
ырысында, ол ырыс - Іле дариясының жөңкіле аққан толқынымен бірге бар алқабына шашылып жатқан 
құт-берекесінде жатыр. Қытай қазақтарының айтулы ақыны Таңжарық Жолдыұлының сөзімен айтқанда: 
Ойласаң Іле жердің ортасындай, 
Егерде дене болса қолқасындай. 
Тасы алтын, тауы күміс, ағашы жез, 
Сулары еркек қойдың сорпасындай! 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», № 1 (27), 2011 г. 
 
132 
Іле  өзгеше  географиялық  орта,  ғажайып  көріністер  отаны.  Бұл  жер  ежелгі  Жібек  жолының 
солтүстік торабы. Шығыс пен Батыс өркениетінің тоғысқан жері. Сондай- ақ түрліше мəдениеттер мен   
салт-  сананың  біте  қайнасқан  ортасы.  Осынау  суы  тұнық,  ауасы  мөлдір,  көрінісі  көз  тартарлық  əсем 
жерде  Сіз  көкбар  тартып,  қыз  қуып,  бəйге  шауып  жүрген  қазақтардың  ат  тұяғының  дүбіріне,  мың 
бұралған ұйғыр қыздарының нəзік биіне, татардың сазды əндеріне тағы сондай əр халықтың қайталанбас 
мəдениетінің куəсі боласыз.  
Іле  көркем-  ақ!  Оның  көркі  тағы  да  оның  ұзақ  жылдық  тарихынан  басталмақ.  Бұл  жер  кезінде 
Хан  У  Ди  патша  жырына  қосқан  «Батыс  өңір  тұлпары»-ның  мекені.  Ежелгі  «Үйсін  елі»  тұрағы.  Хан 
дəуіріндегі үш жүз атты əскер қосыны келіп жеткен жер. Жаңа эрадан бұрынғы 108- жылы Жяң қаласы 
бегі  Люжянның  қызы  Ши  Жун  ханшаның  Үйсін  ханына  ұзатылып  келіп,  келін  болып  түскен  жері. 
Шыңғысқанның батысты билегендегі əскери тірегі болған жері. Сонау аналық қауым дəуіріндегі «Батыс 
өңір патшайымының қаласы» атанған өлке. /6/ 
Іленің  көркемдігі  жəне  де  оның  саяхат,  бау-бақша  алқаптарының  молдығымен  де  тығыз 
байланысты.  Сайрам  көлі  Іле  саяхат  ортасының  бірінші  бекеті.  Көгерген  көл  суы,  көк  аспан,  мұз 
құрсанған тау, ақша бұлттардың арлы – бері жөңкілуі, барлығы да таң-ғажайып дүние.  
Іле  Қазақ  автономиялы  облысының  əсемдігі  оның  орналасқан  географиялық  орнымен  тығыз 
байланысты. Сонысымен де ерекше. Айналасын асқар таулармен қоршаған, ойпаттары кең, жайлаулары 
көркем,  ұлан-  байтақ  құнарлы  даласы  бар.  Оңтүстік  бөлегі  аспанмен  тілдескен  Тянь-Шань  таулары, 
солтүстігі  асқар  Алтай  таулары,  қойнауында  Іле  өзені  аңғары  орналасқан.  Су  байлығынан  Іле  өзені, 
Ертіс, Қас, Күнес, Текес жəне Үліңгір өзені сынды 200 ден астам үлкенді- кішілі өзендер бар. Олардың су 
қоры мөлшері 363 миллиард м
3
болып, бүкіл Шынжаңның су қорының 41% ын ұстайды. 81 сатылы тоқ 
шығару станциясы бар болып, олардың тоқ шығару қуаты 1094 миллиард  вт/сағ.  
Минералды ресурстар бойынша байлық қоры тексеріліп анықталған кен өнімдерінен алтын, мыс, 
ақ  шырымтал,  көмір,  т.б.  түрлер  бар.  Облыста  бүкіл  Қытайдағы  аумағы  ең  ірі  Ашылы  мыс  кені, 
Шынжаңдағы ең үлкен алтын кені де осы өкеде орналасқан.  
Жабайы хайуанаттардан ілбіс, тауешкі, қоңыр аю, марал, жайранбөкен, су бұлғыны, т.б. кездессе, 
жабайы дəрі өсімдіктерден ақжүрек, қызыл мия, сарбас шай қурай, көкемарал, т.б түрлері бар.  
Іле Қазақ автономиялы облысының агроклиматы да қолайлы сипат алады, онда күннің жылдық 
түсу  мерзімі 103-191 күн,  яғни  2699-3158 сағат.  мəселен,  егіншілікті  негіз  ететін  Іле  өзені  аңғары 
қоңыржай  белдеулік  қуаңдау  климат  сипатына  ие,  жылдық  орташа  ауа  температурасы -0,2 С
0
~9,1С
0
 , 
жылдық  орташа  жауын-  шашын  мөлшері 200-300мм,  жылдық  орташа  булану  мөлшері 1200-2300 мм, 
жылдық орташа қыраусыз мезгілі 103-191 күн. Сондықтан онда бидай, жүгері, күріш, жер жаңғағы, сыра 
гүлі, зығыр, темекі, мақсары, өсімдік майы, мақта, қант қызылшасы, қауын-қарбыз сынды көптеген ауыл 
шаруашылық  жəне  техникалық  дақылдар  егуге  шарт-  жағдай  əзірленген.  Іле  облысының  егістік  жер 
көлемі 2 миллион гектар, ал қазірге дейін игерілгені 900 мың гектар, запас егістік жер көлемі жеткілікті. 
/7/ 
Іле  облысы  бүкіл  Қытайдың  ең  тамаша  табиғи  жайлымдарының  бірі  болып  саналады.  Жер-суы 
көркем,  таза.  Ол  шынжаң  биязы  жүнді  қойы,  іле  тұлпары,  шынжаң  қоңыр  сиыры  қатарлы  Қытайдың 
асыл тұқымды малдары мен сапалы тұқымдарын жетілдіру базасы. 
Қорыта айтқанда, Іле Қазақ автономиялы облысы көркіне байлығы жарасқан ырысты мекен. Ол – 
Шынжаңды, тіпті тұтас елді астық, майлы дақыл, ет, қан материалдарымен, алтын, мыс, никель сияқты 
түсті металдар мен сирек кездесетін металдары жəне жақұт сияқты кен орындарымен қамдайтын базасы 
спеттес аймақ. Облыс көлемінде егін, мал шаруашылығын негіз еткен ауыл шаруашылық салалары мен 
бірге  жергілікті  ресурстарының  негізінде  жасақталған  өнеркəсібі  де  бар.  Бастысы  агроөнеркəсіп 
салалары  мен  өңдеуші  өнеркəсіптер,  негізінен  тоқыма  өнеркəсібі,  былғары  аяқкиім  жасау,  темекі 
фабрикасы, сүт өнімдері, қант жасау, сыра ашыту, тағы басқа да тамақ өнеркəсіп түрлері маманданған. 
Бұдан  сырт,  көмір  өнеркəсібі,  электр  энергиясы,  металлургия,  құрылыс  материалдары  сияқты  ауыр 
өнеркəсіп түрлері де жақсы дамыған.  
Іле  Қазақ  автономиялы  облысы  ҚХР-ның  батыс  өңірі,  маңызды  шекаралық  аймағы,  онда 
Қазақстан Республикасы, Ресей Федерациясы жəне Моңғол Халық Республикасымен шектесетін Қорғас, 
Дулат, жеменей, Бақты, Қызылтау, Тайкешкен қатарлы 9 мемлекеттік 1- дəрежелі шекара өткелі бар, Осы 
кедендік бекеттер арқылы Қытайдың өзге аймақтарынан ағылған жолаушылар мен тауарлар Орта Азияға 
сол арқылы Батыс Азия жəне Еуропаға қарай тоқтаусыз ағылуда. Əсіресе, Алматының іргесіндегі Қорғас 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1 (27), 2011ж. 
 
133 
кеденінің  маңызы  ерекше.  Онда  күн  сайын  қатынаған  адамдар  мен  толассыз  ағылған  жүктердің  нөпірі 
бір  сəтке  толастаған  емес.  Сондықтанда  Іле  Қазақ  автономиялы  облысы  Қазақстан  мен  Қытай 
арасындағы əр алуан байланыстарды дамытуда «Алтын көпір» болып саналады. Сол байланыстардың бір 
жарқын  үлгісі  ретінде  университетіміз бен  Іле  Қазақ  автономиялы  облысы  орталығы  Құлжа  қаласында 
орналасқан Іле педагогикалық университеті арасындағы жақында қол жеткен өзара достық барыс-келіс 
келісім  шартын  атауға  болады.  Егер  осы  келісім-шарт  ары  қарай  шынайы  өмірде  өз  жалғасын  тапса,  
Қытайдағы қазақтардың бірден-бір жоғары оқу орны саналатын аталмыш оқу орнымен біздің арамызда 
ұстаздардың  тəжірибе  алмасуына,  оқулықтар  мен  қажетті  құрал-жапдықтарды  алуымызға  жəне 
студентерді сол жақта практикадан өткізуге мүмкіндік алар едік.  
Іле  педагогикалық  университеті  туралы  жəне  олар  мен  біздің,  Абай  атындағы  ҚазҰПУ 
арасынағы байланыстарды келесі мақаламыздың еншісіне қалдыруды жөн көрдік. 
  
1.  интернет көзі 
2.  Сарқытқанұлы  Қастер.  Қытайдың  нарықтық  шаруашылығының  аумақтық  даму 
мəселелері жəне оның Қазақстанмен байланысы. - Алматы, 2005.  
3.  Бақытнұр  Бекенұлы.  Батыс  өңірді  игерудің  баянды  жолдары //Шынжаң  университеті 
ғылыми журналы. 2006. №2 
4.  Ли Шун Шың. Қытайдағы аз ұлттар// Қытайша басылымы. – Бейжиң, 2004. 47б.                 
5.  интернет көзі 
6. Хан патышалығы тарихы – батыс өңір шежіресі . – Үрімжі, 1995. 346б, 351б. 
7. Ахметбек Ауелбекұлы. Ырысты Іле.  –Үрімжі,  2000. 19б, 25б. 
8.  Шинжяңның статистикалық кітабі// Қытай статистика баспасы. – Үрімжі, 2008. 46-48б 
Резюме 
 В статье рассматриваются экономические и социально-географические характеристики Или 
Казахской автономной области КНР. Автор также особое значение придавал этническому составу 
населения, хозяйственным отраслям, административным структурам данного региона. 
Summary 
In this article the characterzation ekonomical geography of Ili kazakh autonomous region in People`s 
Republic of China. Author also gi gives special composition ethnic puple end administrution structure. 
 
 
УДК 796.5:902(574.51) 
АНАЛИЗ РАЗВИТИЯ ИСТОРИКО–АРХЕОЛОГИЧЕСКОГО ТУРИЗМА В АЛМАТИНСКОЙ 
ОБЛАСТИ. 
 
Ж.А. Буламбаев - к.ф.н.,профессор КазНПУ им.Абая 
Е. Чибисова - магистрант II курса КазНПУ им.Абая 
 
Специфика  историко-археологического  туризма  заключается  в  том,  что,  наряду  с  природными 
особенностями  (заповедники,  национальные  парки,  памятники  природы  и  т.д.),  он  включает  элементы 
материальной  и  духовной  культуры  (памятники  архитектуры,  археологии,  фольклор,  объекты  культа), 
одновременно преследуя познавательные цели. 
На  территории  Алматинской  области  находится  значительное  число  памятников,  отражающих 
историю  Семиречья  с  древних  времен  до  наших  дней.  Большинство  из  них  составляют  памятники 
археологии, к которым относятся городища, курганы, могильники, петроглифы, древние ирригационные 
сооружения,  древние  рудники,  каменные  изваяния.  Они  размещаются,  главным  образом,  в  предгорной 
зоне  с  благоприятными  природными  условиями,  что  послужило  основной  причиной  освоения  этой 
территории человеком с древних времен[1]. 
Наиболее  примечательными  памятниками  древности  на  территории  области  являются  курганы 
саков (V-III вв.  до  н.  э.).Они  представляют  собой целостные  архитектурные  сооружения,  состоящие из 
погребальных  камер,  каменных  стен,  подземных  ходов  и  насыпи.Поскольку  стоянки  саков  были 
приурочены  к  выходам  горных  рек  на  равнину,  то  есть  местам,  которые  ныне  заняты  крупными 
населенными  пунктами,  либо  освоены  под  сельскохозяйственное  производство,  сотни  курганов  уже 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», № 1 (27), 2011 г. 
 
134 
разрушены  и  безвозвратно  утеряны  для  будущих  поколений.  Самыми  значительными  памятниками 
древнего периода на территории Алматинской области, служащими центрами паломничества, являются 
погребально-культовый  ансамбль  Бесшатыр,  датируемый VII-III вв.  до  н.  э.,  курганные  комплексы  в 
Боралдае - близ города Алматы (VII-I вв. до н. э.), а также в Есике, Талгаре[2]. 
Из  памятников  архитектуры  в  качестве  объектов  экологического  туризма  можно  выделить 
мавзолеи,  мечети,  укрепленные  поселения  (крепости),  монастыри,  характеризующие  мировоззрение, 
эстетические  взгляды  и  уровень  искусства  определенной  исторической  эпохи.  Расположены  они, 
главным образом, вблизи крупных населенных пунктов. 
Уникальными сооружениями являются Жаркентская мечеть – в городе  Жаркент, мазар в 20 км 
от поселка Илийск Талгарского района, мечеть, расположенная в селе Жансугуров.  
Интерес  для  экологического  туризма  представляет  буддийский  монастырь  рядом  с  поселком 
Сумбе Райымбекского района, относящийся к XVIII-XIX вв. н. э. 
Более 140 лет  назад  у  подножия  гор  Заилийского  Алатау  был  основан  военный  форт  Верный, 
впоследствии переименованный в Алматы. До наших дней сохранились остатки этой крепости. Другие 
крепости расположены в поселках Шынгельды, Тургень, Аксенгир. 
Нельзя  не  отметить,  что  в  пределах  современных  границ  Алматинской  области  проходила 
значительная часть древних караванных путей, начиная с середины первого тысячелетия до нашей эры, 
когда  функционировал  так  называемый  «степной  скифский  путь».С XV века  караванный  путь  через 
Семиречье  стал  наиболее  оживленным. «Казахстанский»,  или  иначе  «Северный  Шелковый  путь»  стал 
главным, и основное число посольских и торговых караванов проходило именно здесь. С этим периодом 
связаны  возникновение  и  расцвет  целого  ряда  крупных  центров  городской  цивилизации  Семиречья, 
которые  оказались  либо  на  пути  самой  трассы,  либо  были  связаны  с  ней  торговыми  ответвлениями. 
Можно сказать, что Шелковый путь дал мощный импульс развитию городской культуры на территории 
Алматинской  области.  Процесс  урбанизации  этого  региона  происходит  как  посредством  расширения  и 
укрепления многочисленных ранних городских и сельских поселений, возникновения вокруг них военно-
административных,  торгово-ремесленных  округов,  так  и  строительства  огромного  количества  новых 
торгово-ремесленных городских образований, религиозных центров, военных укреплений[3]. 
Активный  процесс  урбанизации (VIII-IX вв.)  способствовал  быстрому  развитию  городской 
культуры  на  территории  Семиречья,  о  чем  свидетельствуют  сохранившиеся  до  наших  дней 
многочисленные  городища  и  укрепленные  поселения.Исследователи  отмечают,  что  по  количеству 
городов  территория  Семиречья  занимает  одно  из  первых  мест  в  Казахстане.  Это  была  самая  ур-
банизированная  территория.  Одним  из  крупных  средневековых  городищ  является  Тальхиз, 
расположенный  в  предгорной  зоне  Заилийского  Алатау  в  городе  Талгар.  В  настоящее  время  он 
представляет собой музей-заповедник под открытым небом. 
Истоки  градостроительной  культуры  в  Семиречье  связаны  с  поселениями  оседлых  и 
полуоседлых саков, и миграцией кочевых племен гуннов и усуней из Северного Китая в Семиречье. В 
результате  интенсивного  развития  городской  культуры  были  сформированы  различные  структуры 
городов,  которые  классифицируются  следующим  образом:  для  северо-восточной  части  Семиречья 
характерна структура городов в виде «торткулей» - торгово-административных центров; в юго-западной 
части Семиречья города приобретают структуру с цитаделью, имеющей мощное укрепление и сельскохо-
зяйственную округу, обнесенную длинными стенами[4]. 
Наиболее  ценную  информацию  о  жизни  казахского  народа  в  прошлом  содержат  наскальные 
изображения - петроглифы.  Предполагается,  что,  когда  отсутствовала  письменность,  древние  люди 
фиксировали  разную  информацию  и  свои  знания  на  скалах.  Сюжеты  охотничьих  сцен  и  шаманских 
ритуалов,  с  изображением  животных  и  различных  знаков  свидетельствуют  о  религиозных 
представлениях людей. Наиболее интересными объектами экологического туризма являются петроглифы 
«Тамгалы-Тас». 
К памятникам археологии, представляющим большой интерес для историко – археологического 
туризма,  относятся  также  древние  ирригационные  сооружения,  обнаруженные  в  дельте  реки  Или  на 
территории  Алматинской  области.  Они  свидетельствуют  о  том,  что  древние  племена  занимались 
земледелием. 
Казахский  народ  имеет  многовековую  историю,  является  обладателем  культурных  ценностей, 
вошедших  в  сокровищницу  мировой  цивилизации.  Особенности  духовной  культуры  и  древнего 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1 (27), 2011ж. 
 
135 
искусства  народа  раскрывают  недавно  созданные  этнографические  национальные  парки.  Это  Коктюбе, 
Тальхиз,  курган  золотого  воина  в  городе  Есик,  Кеген,  Алтын-Эмель  (мемориальный  этнографический 
парк имени Ч. Валиханова), Дегерес, Тамгалы. 
Несомненно, 
Алматинская 
область 
располагает 
значительными 
антропогенными 
рекреационными ресурсами, которые можно использовать в качестве объектов экологического туризма. 
В результате проведенных исследований, можно сделать выводы: 
1.  Исследуемая  территория  характеризуется  наличием  разнообразия  как  архитектурных,  так  и 
археологических памятников культуры. 
2.  Большинство антропогенных рекреационных ресурсов расположено в южной, юго-восточной, 
восточной  частях  области.  Это  объясняется  тем,  что  в  районах,  издавна  обжитых  человеком, 
накапливается его культура, хозяйство, хранятся истории, традиции и памятники. 
3.  Районы  северной,  северо-восточной  и  северо-западной  частей  Алматинской  области, 
вследствие неблагоприятных природных условий, имеют антропогенные рекреационные ресурсы в очень 
малом количестве[5]. 
 
 
1. 
Мусин  К.Н.  Международный  туризм:  современные  тенденции  развития  в  мире  и 
Казахстане. Автореферат дис.канд.- Алматы, 1998.-26с. 
2. 
Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика. - Алматы, 
2000. - 336 с. 
3. 
Безбородов  А.Г.,  Безбородов  Ю.Г.,  Халбаева  Р.А.,  Хусанов  Т.Х.  Экология  и  туризм // 
Инженерная экология, 1997, № 5. С.54-60. 
4. 
О туризме в Республике Казахстан в 2000 году. Стат.сборник. - Алматы, 2001.-92 с. 
5. 
Хоропчнеко В.В Экологический туризм.- Москва, 2007 г. С. 100 – 103. 
 
 
Түйін  
Алматы облысындағы тарихи археологиялық туризмының дамытуы. 
Буламбаев Ж.А.,Чибисова Е. 
Алматы  облысындағы  туризмды  дамытудың  маңызы  болатын  көнелiктiң  барлық  тарихи, 
археологиялық    ескерткiштерi  осы  жұмыста  қаралып  шыққан.  Алматы  облысында  рекреация 
қорларының  дамытуы  туралы қорытынды жасалған. 
 
 
 
Summary 
Analysis of the historical - archeological tourism in Almaty region. 
Bulambaev J.A., Chibissova E. 
In this paper, we consider all of the most significant architectural and historical monuments of the 
Almaty region. Assess the level of tourism development in Almaty region, draw conclusions about the prospects 
for tourism development in the region. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», № 1 (27), 2011 г. 
 
136 
ƏОЖ 316.347:94(=512.122)(574) 
ҰЛЫ БИЛЕР ҰЛАҒАТЫ 
 
Ж. Сағындықова - Абай атындағы ҚазҰПУ-дің ізденушісі, 
А. Сағындықов - Абай атындағы ҚазҰПУ-дің доценті 
 
Ел  басқарған,  ел  бірлігін,  үш  жүзден  сайланған  үш  арыстың  біреуі  Əйтеке  би  кезінде 
шешендігімен, көсемдігімен, даналығымен көзге түскен. Шоқан Уəлиханов белгілі билердің бірі ретінде 
Əйтекенің есімін Төле бимен қатар айтады.  Əйтеке би бұдан үш ғасыр бұрын (300 жыл) ғұмыр кешкен. 
Алдымен  Қазақстанның  батыс  бөлігі  Кіші  жүзді  басқарған,  одан  кейін  Тəуке  хан  дəуіріндегі  қазақ 
хандығының аса көрнекті биі болған ерекше тұлға.  
 «Ақылды адам – халықтың данасы» - дейді бұрынғылар. Сол айтқандай Əйтеке бұрын өткен ру – 
ру, тайпа – тайпаны ғана емес, бүкіл қазақты біріктіріп, ел – елді, үш жүзді, яғни, алты алашты басқаруда 
даңғыл жол ашып, болашаққа болжам жасаған дана адам. Сондықтан Əйтеке бидің өмірі, еткен еңбегі, 
айтқан  билігі,  шешендік  сөздері  кейінгі  ұрпақ  біздерге  əрқашанда  үлгі  өнеге.  Ол  өзі  ұлылық,  асқан 
білгірлік, керемет көрегендік таныта тұрса да, күрделі де қиын ғұмыр кешкен. Байқаған адамға Əйтеке 
бидің өмірі туралы ел ішінде, «Əйтеке би айтқан екен» деген аңыз, əңгіме көп. Халықтың ақылды білгірі, 
қара  тілдің  дүлділі  атанған  Əйтеке  бидің  екі  адам  арасындағы  дау – шардан  бастап  екі  ел  арасындағы 
мəміле – бітімге  дейін  араласып,  əділ  билік  айтқаны  баршаға  аян.  Сол  себепті  де  ол  өз  заманындағы 
саяси  əлеуметтік  мəселелерге  белсене  қатысып,  қазақ  халқының  іргелі  ел  болуына  елеулі  үлес  қосқан. 
Əйтеке жақынын жараламай, алысын қараламай, қай кезде де ел татулығын сақтаған, ел бірлігін ойлаған. 
(1) 
Қазақ  «Өнер  алды – қызыл  тіл»  деп,  сөз  өнеріне  үлкен  мəн  беріп,  сөз  өнерін  бірінші  орынға 
қойғанын білеміз. «Көп сөз – көмір, аз сөз – алтын», «Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні болсын», - деп 
аз сөзбен терең мағына беруге үйреткені белгілі.  
Əйтекенің  киелі  аузынан  шыққан  жүйелі  сөзі  оны  ел  назарына  ерте  іліктірген.  Ол  жастайынан 
батылдығымен, əділдігімен, шешендігімен көзге түскен. Оның айтқан билігі, шешендік сөзі өте көп.  
Əйтеке  Бəйбекұлы 1644 жылы  көктемде  Самарқанд  пен  Бұқараның  аралығында  өз  ата-
бабасының көшіп барған мекені Қызбибі тауының етегінде дүниеге келген. 
Əйтеке  он  екі  жасқа  дейін  үлкен  əкесі  Ақша  ханның  тəрбиесінде  болған.  Ақша  хан  немересі 
Əйтекенің келешегінен көп үміт күтіп, он жеті жасынан Ордадағы хан кеңесіне апарып ел басқару, билік 
айту  ісіне  баулып,  басқа  елдерден  келген  қонақты  қабылдау  рəсіміне  қатыстырады.  Ағасы  Жалаңтөс 
батырдың немерелерімен бірге Бұқарадағы діни медресеге оқуға береді. Ол діни оқуды оқи жүріп араб, 
парсы тілдерін үйренеді. Əйтеке жиырма бес жасында Төртқара руының биі, ал отыз жасында жиырма 
тоғыз рудан құралған бүкіл Кіші жүздің (яғни, алты ата Əлімнің, төрт ата Кетенің, он екі ата Байұлының, 
жеті ата Жетірудың) төбе биі болып сайланған. (2) 
Əйтеке би қазақ жұртының тығырыққа тірелген ең ауыр, ең қиын  кезеңінде ғұмыр кешті. Өмір 
бойы жанын салып халқына қамқор, еліне пана болған атақты би өзінің дегеніне жете алмай, айтқан ақыл 
- өсиетін өткізе алмай пəни дүниеден арманда өтті. Қарадан шыққан қазақты көсем сайлаймын деп, төре 
тұқымынан біржола безініп кетті. Қазақтың дарқандығы мен кең пейілділігіне, ақ жүректігіне сүйсінген 
ол  сұлтандар  мен  билердің,  төрелер  мен  батырлардың  өзара  əлім–жетік,  дау–дамайына,  текетірес 
тартысына жиіркенішпен қарады. Жер дауы мен жесір дауын, ел ішіндегі барымта–сарымтаны көп көрді, 
бəр-бəрін алдынан өткізді. Соның бəр-бəріне əділ билік айтып, айыр тілді Əйтеке би атанды.  
Əйтеке – дана би ғана емес, ұлттық мақтанышымыз, қазақтың жүз жылда бір туар арысы, артына 
өшпес  із  қалдырған  адал  перзенті.  Өз  халықына,  ел  жұртына  адал  еңбек  еткен,  оның  іргелі  ел  болуын 
жатпай-тұрмай  ойлаған  мұндай  тұлғалар  арғы–бергі  тарихымызда  өте  аз.  Əйтеке  сонысымен  де  ұлы 
тұлға. (3) 
Əйтеке  бидің  зор  тұлғасын  аңыздан  шындыққа  айналдыра  жан–жақты  талдап,  өзінің  терең 
тебіреністі толғанысын ұсынған Əбіш Кекілбаев болды. Оның «Əйтеке би» атты туындысы, бабамыздың 
өмірін сол замана ағысынан өрбіткен бірінші тарихи туынды деп қараймыз. 
Əйтеке  би – зор  тұлға.  Ол  қазақ  тарихында  аса  маңызды  орын  алады.  Ал  тарих  өткеннің 
мақтанышын  да,  уытын  да  бойына  сіңірген  өмір  мектебі.  Ол  əрірегін  айтпағанда,  сонау  Əйтеке 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1 (27), 2011ж. 
 
137 
заманынан  ұрпақтармен  ұласып  жатқан  тəрбиелік  мұра,  өнеге  жолы.  Міне  сол  жол  Əйтеке  жолы, 
қазақтың үш алыбының жолы. Бұл ең бастысы. (4)  
Бұлардан шығатын қорытынды: 
1.  Əйтеке би – ұлт мақтанышы, алып тарихи тұлға, зор мемлекеттік қайраткер, мəмлегер. 
2.  Əйтеке  би – қазақ  халқының  ар  намысын  алау  еткен,  оның  бірлігі  үшін  күрескен.  Отанына 
шынайы берілген азамат. Қазақ халқының бірлігі – оның өмірінің өзегі. 
3.  Əйтеке  би  орталықтанған  қазақ  хандығының  Конституциясы  болған  «жеті  жарғыны» 
жасақтаушылардың  бірі,  заңгері.  Оның  тарихи  ортасы – Жəңгір  хан,  əз  Тəуке  хан,  Қазыбек  билер,  сол 
замандағы өз елін қорғай білген қаһарман қазақ халқы.  
4.  Əйтеке  би  қазақ  халқының  ұрпақтары  үшін  сарқылмай  рухани  азық  қалдырған  тарихшы, 
философ, шешен, идеолог, педагог. 
 
Əбіш  Кекілбаев: «...бір  халықтың  үш  арысының  бірін  ұлы,  бірін  орта,  бірін  кіші  санағанмен 
ешқайсысының басы аласарып, бағасы кемімейді. Атақты үш би адамдар арасындағы осы бір жарасымды 
күллі елдік жарасымға айналдыруға тырысқан. Қазақ үшін татулықтың, тұтастықтың асқақ өлшемі – екі 
туып  бір  қалу.  Сондықтан  да  олар  бүкіл  ұлтымызды  екі  туып  бір  қалған  қып  көрсету  идеологиясын 
ұсынған. Өйткені ол үшеуі үшін ел мерейінің биік болғандығынан асқан мұрат болмағанға ұқсайды», - 
деп  өте  дұрыс  жазған.  Əйтеке  бидің  армандаған  қазақ  жерінің  тұтастығы,  жамағатының  мызғымас 
бірлігі,  сол  замандағы  ұлы  тұлғалардың  жəне  еті  тірі,  көкірегі  ояу,  парасатты,  иісі  қазаққа  бүйрегі 
бүлкілдеп қана қоймай, қажет болса жанын пида етер ерлерінің де өмірінің арқауы еді. 
Өз  елін,  жұртын  жанындай  сүйген  атақты  көріпкел  Əйтеке  би  халқына  төніп  келе  жатқан  ұлы 
қырғынды көрмей көз жұмсам екен деп армандап, биліктен кеткен. Сөйтіп, өз бабасы Сейітқұл əулиенің 
мекеніне  қарай  ығысып,  ақыры 1700 жылы  елу  алты  жасында  дүниеден  өтеді.  Сүйегі  Нұрата  тауының 
бауырындағы Сейітқұл бабасының қорымында жерленген.  
Əйтеке  би  қазақ  бірлігін  қызғыштай  қорғаған.  Ол  Күлтөбе  жиынының  бірінде: «Біз  қазақ – бір 
биенің құлыны едік, тұлпар болып оза шабайық. Біз бүкіл қазақ – бір ұяның балапаны едік, қанаттанып 
сұңқар  болып  самғайық.  Біз  бүкіл  қазақ  бір  тоғайдың  ағашы  едік,  орман  болып  жасылданайық, 
жайқалайық.  Біз  бүкіл  қазақ – бір  шаңырақ,  бір  қазан,  бір  төрлік  дастархан  болып  атамекенді  түгел 
қамтиық» деген екен. 
Би бабамыз бүкіл қазақ халқын парасаттылыққа, сол арқылы бірліктің биігіне шақырған. Ал бір 
даудың  ретінде: «Ашу  деген – ағын  су,  алдын  ашсаң  арқырар.  Ақыл  деген – дария,  алдын  тоссаң 
тоқырар...  Кісі  бірге  туыспау  керек,  бірге  туысқасынн  сөз  қуыспау  керек.  Сөз  қуған  пəлеге  жолығады, 
жол  қуған  кəдеге  жолығады», - деп  байлам  жасапты.  Осылардың  түйдектелген  философиялық  ой 
оралымдары  ар  жағы  түркі,  алты  алаш,  бер  жағы  қазақ  жамағаттары  бірлік,  туыстық  жолын  қуып 
берекеге жетсек деген арнасына құйса керек. (5) 
Жас ұрпақты тəрбиелеуде Əйтеке бидің өсиеттерінің маңызы өте зор.  
1. 
Қазақтың Ата заңдары. «Жеті жарғы» - Алматы, 2004 ж. 496 бет 
2. 
Əбуталиев Н. Халық кеңесі. 1995 ж. 21 қазан 
3. 
ҚСЭ. І том – Алматы 1985 ж. 55 бет 
4. 
Əбіш Кекілбаев «Əйтеке би» - Алматы, 1991 ж. 48 бет 
5. 
Есламғалиев М. Ата заң. «Жеті жарғы» - Алматы, 2004 ж. 519-522 бет 
Резюме 
Айтеке  би,  имя  и  слава  которого  простирались  далеко  за  пределами  исконных  территорий 
Младшего  Жуза,  стал  в  свою  эпоху  легендой.  Айтеке  получил  разностороннее  для  своего  времени 
образование,  учился  в  знаменитом  Медресе  Улугбека.  Овладел  рядом  восточных  языков – арабским, 
персидским и тюркским. За советами к нему обращались государственные деятели, военначальник. Он 
стал толкователем Степных законов.    
Summary 
Aiteke bey whose name and glory reached far outside of native territories of the Younger zhuz, became 
a legend of his epoch. Aiteke has received all-round for his time high education, studied in the famous Mederese 
of Ulugbek and successfully graduated from it, and he has mastered a number of east languages – Arabian, 
Persian and Turkish.  State figures, military leaders addressed to him for advises. He became the interpreter of 
the Steppe Laws.          

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», № 1 (27), 2011 г. 
 
138 
УДК 94(574).01.084. 
РЕКРЕАЦИОННЫЕ УСЛОВИЯ ТУРИСТСКИХ МАРШРУТОВ КОКШЕТАУ-БОРОВСКОГО 
КУРОРТНОГО ХОЗЯЙСТВА 
 
Д.Ж. Каримов - преподаватель, КазНПУ им.Абая 
 
Кокшетау-Боровский  курортный  регион  обладает  высокими  показателями  рекреационной 
аттрактивности,  в  связи  с  этим  представляет  крупный  лечебно-оздоровительный  центр  в  СНГ  и 
Республике Казахстан. Освоение данного региона, строительство  инфраструктуры туризма было начато 
в 20-е  годы прошлого  столетия,  в  последующие  годы  созданная  инфраструктура  туризма  подвергалась 
лишь  реконструкции.  Развитие  внутреннего  туризма  Республики  Казахстан,  в  том  числе  Кокшетау – 
Боровое, является актуальной задачей. Сегодня многие туристские фирмы предлагают популярные туры 
по этому региону. 
Первый тур. Маршрут от турбазы «Золотой бор» до турбазы «Рассвет». 
1  день - пеший  переход  от  турбазы  «Золотой  бор»  до  озера  Щучье.  Ночевка  на  берегу  озера 
Пеший, переход от озера. 
2 день - пеший переход от озера «Щучье» до бальнеологического санатория, отдых  в санатории, 
обслуживание  туристов  и  посетителей. 
Традиционной хозяйственной  деятельностью является ведение кустарных и народных промыслов. 
В местах интенсивного использования территории лесопарка для целей отдыха и туризма наиболее 
важным в этом отношении являются меры по благоустройству территории. Они должны содействовать 
регулированию  и  равномерному  распределению  потоков  отдыхающих,  организация  их  перемещения  с 
целью разгрузки наиболее повреждаемых и легко уязвимых территорий, сосредоточению посетителей на 
участках, приспособленных к большим нагрузкам [1]. 
Следовательно,  данный  маршрут  один  из  привлекательных.  Начинается  с  санатория  «Золотой 
бор», расположенного на берегу озера Щучье. Протяженность его 105 км, ночевки в полевых условиях. 
Посещение  профилактория  и  базы  отдыха  «Рассвет».  Ночевка  на  базе  отдыха,  километры  по  берегу 
Щучьего.  Минуя  бальнеологический  санаторий  «Щучинский»,  профилакторий  «Зеленый  бор»,  базу 
отдыха  «Рассвет»,  останавливаемся  на  ночевку  против  острова  Ботагоз.  На  следующий  день 17-
километровый переход лесной тропой до озера Котырколь, рыбного с хорошими пляжами. 
От  Котырколя  идем  до  поселка  Воробьевка.  Бивуак  разбиваем  на  берегу  речки  Сарыбулак, 
текущей  среди  берегов,  заросших  деревьями,  кустарниками,  травой.  Самый  живописный  участок 
маршрута начинается от Воробьевки по пути к озеру Большое Чебачье, затем маршрут проходит берегом 
озера Борового. 
Данный маршрут является одним из основных маршрутов, так как туристы могут познакомиться с 
озерами и лесом — основными рекреационными ресурсами данного региона. 
Второй тур - является основой для туризма. Туристы могут познакомиться как с природой, так с 
санаториями,  оборудованными  по  последнему  слову  техники.  Тур  начинается  с  санатория  «Ясная 
поляна». 
1  день - отдых на берегу реки Громовая. 
2  день - прогулка по роще «Танцующие березы» и отдых на озере Боровое. 
3  день - маршрут по горе Синюха до кордона Акылбай. 
Рассматривать  данные  туры  возможно  из  следующих  показателей.  Вблизи  санатория  «Ясная 
поляна»,  посреди  озерной  глади,  возвышается  скала  Жумбактас  (Камень-загадка),  или  Сфинкс.  Со 
стороны  санатория  эта  каменная  глыба  действительно  похожа  на  сфинкса.  Если  же  зайти  с  другой 
стороны,  увидишь  лицо  пожилой  женщины.  Обойдешь  скалу  еще,  и  перед  глазами  встанет  голова 
девушки с развевающимися волосами. Напротив, на берегу озера возвышается скала Окжетпес - «Куда 
не долетает стрела». Обе скалы связаны с легендой. 
В 19 веке кочевал здесь Средний жуз казахов, которым управлял могучий хан Абылай. Однажды 
хан совершил набег на калмыков, взял много добычи и на берегу озера у подножия скалы делил ее между 
воинами. Оставалась пленная девушка-калмычка. Из-за нее между джигитами разгорелся спор. Тогда хан 
разрешил ей самой выбрать жениха. Но все «женихи», погубившие семью девушки, были ей ненавистны. 
Поднявшись  на  скалу,  она  закрепила  на  ней  платок  и  сказала: «Чья  стрела  долетит  до  него,  за  того  и 
пойду замуж». Джигиты стреляли, но ничья стрела не долетела до цели. Тогда девушка с вершины скалы 
бросилась  в  озеро.  На  месте  гибели  калмычки  возникла  скала  Жумбактас,  а  скальный  утес  на  берегу 
озера люди стали называть Окжетпес. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1 (27), 2011ж. 
 
139 
На северном берегу озера Борового есть еще один объект для осмотра у истока реки Громовой - 
целая роща «танцующих» берез, причудливо изогнутых зимними ветрами. 
От  озера  Борового  направляемся  к  кордону  Акылбай,  вдоль  хребта  Кокчетау,  к  вершине  горы 
Синюхи, самой высокой в районе Борового (947 м). Подъем на Синюху идет по густому сосновому лесу 
и лишь последние несколько десятков метров по скалам. С вершины открываются на севере безбрежные 
степи,  а  на  юге  леса  и  многочисленные  озера.  При  хорошей  видимости  их  можно  насчитать  до 70. 
Кордон  Акылбай  расположен  на  границе  лесной  и  степной  полос.  Здесь  протекает  небольшой  ключ. 
Место  удобно  для  бивуака.  Тут  можно  провести  день,  сделать  радиальный  выход  на  озеро  Малое 
Чебачье и наловить рыбы для прощальной ухи. Путь от кордона Акылбай до турбазы «Золотой бор» идет 
все время по лесной тропе. Отдохнув на базе, можно совершить и более сложный поход протяженностью 
190 км. Он длится 10-12 дней и проходит по лесным тропам, степной зоне, берегам озер Жукей, Жайнак 
и др. [2]. 
Следует  отметить,  что  данные  регион  славен  и  степными  просторами.  Степные  пространства 
никогда  не  рассматривались  специалистами  в  области  организации  отдыха  в  качестве  территорий, 
имеющих  значительную  рекреационную  ценность.  В  конце 70-х  начале 80-х  гг.  в  СССР,  в  период 
проведения в стране большого числа научных исследований, касающихся сферы туризма и других видов 
рекреационной  деятельности,  сектором  социологии  лечебно-курортных  зданий  был  организован 
всесоюзный  опрос  населения,  в  котором,  в  частности,  респондентам  задавали  вопросы  о 
предпочтительных местах отдыха. В опросе участвовали граждане 28 городов и 16 сел, расположенных 
на  территории  всего  Советского  Союза.  Исследования  показали,  что  наибольшей  популярностью 
пользуются лесные 37 территории, морские побережья, территории, граничащие с водными объектами. 
Предпочтения  отдавались  трем  категориям  местности:  лесу 3 4,5% ответов,  морю 28,1 %, реке-озеру 
29,5% и сближением лес-море, лес-река (озеро). Небольшой интерес граждане страны проявили к отдыху 
в  горах 5,5% и  практически  полностью  отсутствовал  спрос  на  степные  регионы 0,1 %. Именно  то,  что 
имеется в Кокшетау – Синегорье [3]. 
Результаты  подобных  исследований,  принижающие,  с  нашей  точки  зрения,  значение  степных 
территорий в рекреационном природопользовании, не способствовали дальнейшему научному изучению 
рекреационных  ресурсов  и  организации  туристского  хозяйства  в  пределах  степной  природной  зоны. 
Однако  более  глубокие  ее  исследования  показывают,  что  степные  регионы  обладают  ресурсами 
оздоровительного  туризма  высокого  бонитета.  Они  представлены  местностями  река-лес,  одними  из 
наиболее популярными среди отдыхающих. 
Природно-рекреационный  потенциал  степной  равнинной  части  Казахстана  связан  с 
малоосвоенными в туристском отношении реками. В настоящее время, когда в результате распада СССР 
число  рекреационных  территорий  Казахстана,  активно  посещаемых  россиянами,  резко  сократилось,  а 
потребность  в  них  значительно  превышает  емкость  уже  освоенных  курортно – рекреационных 
дестинаций, ощущается необходимость освоения новых туристских местностей. 
Изучение  климатических  условий  территорий  в  теплый  период  года  показало,  что  в  мае-августе 
среднемесячные температуры воздуха, по данным метеостанции, незначительно, на 1 – 2°С, отличаются 
от аналогичных показателей Сочи. Лишь в сентябре температура в Сочи на 4 –   5 градусов выше, чем в 
Синегорье. Солнце сияет в мае в обоих городах в среднем по 240 час, превышая 300 час. В остальные 
месяцы теплого периода года [4]. 
Среднемесячная относительная влажность воздуха на ниже, чем на что при высоких температурах 
воздуха порядка 28 – 30°С обусловливает более комфортные теплоошущения в Кокшетауском регионе. 
Осадки  практически  не  ухудшают  условий  рекреации,  так  как,  выпадая  в  основном  в  виде  ливней, 
непродолжительных по времени, они снижают зной, улучшая тем самым погодные условия отдыха. 
Ветры в летний период имеют среднемесячные скорости, не превышающие 4 5 м/с. Установлено, 
что  благоприятный  период  для  летних  видов  рекреации,  образуемый  комфортными,  жаркими 
субкомфортными и прохладными субкомфортными типами погод, и составляет 110 – 130 дней. 
Следует отметить, что оценка погод для летних видов рекреации осуществлена для срока 13 часов 
и не отражает всей картины изменения погод в течение суток. Нами был дополнительно проведен анализ 
температурных условий в такие важные при организации массового отдыха сроки как 6 и 15 час. Первый 
срок  дает  представления  о  том,  до  каких  показателей  опускается  температура  в  течение  суток,  второй 
отражает максимальные ее величины [5]. 
Прохладным летом, которые периодически отмечаются Боровом, в мае в 6 час. Фиксируется 10  – 
15  суток,  когда  температура  опускается  ниже 100°С,  а  в  первую  половину  месяца  до 47 °С.  Но 
поверхности почвы температура в это время составляет всего лишь 3 – 6°С. Во второй половине сентября 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», № 1 (27), 2011 г. 
 
140 
она также многократно опускается ниже 10°С. Очень жарким может оказаться любой из летних месяцев. 
Сведения  об  изменении  погодных  условий  отдыха  в  течение  суток  крайне  важны  при  планировании 
рекреационной  деятельности  и  материально-  техническом  обеспечении  средств  размещение  туристов. 
Так, например,   выход  группы  на  маршрут  в  лодочном  походе  должен осуществляться не позже 7-
7.30  минут,  вследствие  быстро  поступающей  жары,  и  заканчиваться  в 13 часов.  Позже  складываются 
условия жаркого дискомфорта, во время которого нежелательны серьезные физические нагрузки и даже 
просто длительное пребывание на солнце. Особенно это касается детских групп. 
Тщательное  изучение  особенностей  погодных  условий  проведено  нами  только  для  теплого 
периода года (с мая по сентябрь.), что связано с одно сезонностью рекреационной деятельности. С конца 
сентября и по апрель включительно на исследуемой территории складываются неблагоприятные условия 
для организации массового отдыха. 
Факторами,  препятствующему  его  плановому  проведению,  являются  неустойчивый  погодный 
режим, моросящие дожди в осенний и весенний периоды, значительный снежный покров зимой, часто 
повторяющиеся оттепели, гололед, сильные ветры, скорости которых с ноября по апрель превышают 6 
м/с, что принято считать отрицательным фактором развития рекреации, пыльные бури весной и т.п. 
Летние  уровни  устанавливаются  на  реках  к  началу  июня,  самые  низкие  отмечаются  в  сентябре. 
Спокойные степные реки как бы самой природой предназначены для несложных и. безопасных водных 
оздоровительных  походов.  Высока  рекреационная  ценность  пляжей  сложенные  в  основном 
среднезернистым  песком,  они  формируют  то  правые,  то  левые  низкие  берега.  Постоянный  интерес  с 
точки  зрения  рекреационной  ценности  вызывает  у  специалистов  в  области  организации  отдыха  и 
туризма. 
Важным  показателем  условий  отдыха  у  воды  является  продолжительность  купального  периода. 
Период тепловатых и теплых ванн, который начинается с 20 °С. Он составляет в жаркое лето около 100 
дней,  начинаясь  с  третьей  декады  мая  и  заканчиваясь  в  первой  декаде  сентября,  в  прохладное  лето 
равняется 80 дням со второй декады июня по третью декаду августа 
К ресурсам, определяющим качество отдыха, относятся лесные угодья. В поймах рассматриваемых 
нами региона распространены следующие лесные формации; дубравы, вязонники (чаще вязово-дубравы), 
берестянки, осокорники, белотополевики, вербняки и ольшаники. 
Характеристика  природных  условий  и  ресурсов  дает  вполне  достаточно  оснований  для  создания 
индустрии  туризма.  По  целому  ряду  показателей  условия  отдыха  следует  признать  более 
благоприятными, чем на озере Селигер, расположенном в центральной России и ставшем за несколько 
десятилетий,  благодаря  вниманию  к  нему  туристских  организаций,  центром  водного  оздоровительного 
туризма в России. 
При  разработке  программ  необходимо  включить  в  них  экскурсии,  которые  являются  составной 
частью  туризма.  Проведенный  анализ  рекреационных  ресурсов  Кокшетау-Борового  позволяет 
предложить для дальнейшей детальной разработки при инвестиционном проектировании предложенные 
в статье туры, стержнем которых должны явиться пешие, горные и водные оздоровительные походы. 
 
1. Гидбут А.В., Мезенцев А.Г. Курортно-рекреационное хозяйство   (региональный аспект) – М.: 
Наука, 1991. – 91с.  
2. Литвинова Н. Курорты и лечебные местности Казахстана – Алматы:Казгосиздат,1938.–92с.  
3. Курорты Казахстана – Алматы.: Онер, 1973.– 143с. 
4.  Нургалиев К.,Темирханов М. Здравницы Казахстана – Алматы: Казахское Государственное 
издательство, 1957. –  77с. 
5. А.Г.Ким Рекреационная оценка территории и развитие туристско-рекреационного хозяйства 
в Казахстане – А.: Рауан, 1997. – 205с. 
 
Түйін 
Мақалада Қазақстандағы санаторлық-курорттық бизнестің дамуының алғышарттары көрсетілген. 
Көкшетау-Бурабай емдік-сауықтыру кешенінің негізіндегі көрсетілген екі туристік маршрутта толықтай 
сипатталған. 
 
Summary 
Given article deals with the prerequisites of development of sanatorium-resort business in Kazakhstan. 
Two tourism routes based on Kokshetau-Burabai health complex are described. The author has analyzed the 
issues fully.