Түйін  Қалақай өсімдігінен алынған порфирин туындысы - феофитин b қосылыстарының

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1 (27), 2011ж. 
 
49 
Жұмыста  H
3
PO
4 
«ч»  маркалы  жəне CH
3
COOLi · 2H
2
O  «ч»  маркасы  қолданылды.  Литий 
ацетатының  екі  рет  қайта  кристалданған  түрі  пайдаланылды.  Изотермииялық  жағдайда  гетерогенді 
жүйенің ерігіштігін зерттеу үшін тұрақты қыздыратын немесе суытатын жəне температураны автоматты 
реттейтін  «ТВЛ-1»  термостаты  қолданылды.  Реакциялық  қоспа +/–0,1
0
С  дəлдікпен  термостатталды. 
Жүйенің 20°C температурадағы тепе-теңдігі 2 сағатта, ал 40°C температурада 1сағатта орнады.  
Литийдің  мөлшері  жалынды  фотометрлік  əдіспен [8] ,фосфор  фотоколориметрлік [ 7] əдіспен 
анықталды.Бөлінген  қатты  фазалар  химиялық  ИҚ-спектроскопия  жəне  рентгенфазалық  əдістермен 
анықталды.  
Қатты  фазаның  ИҚ-спектрі NIKOLET 5700 ҒТ-ІR  спектрофотометрінде  КВг  таблеткасының 
қатысында 400-4000 см
-1
  сіңіру  аймағында  анықталды [3-4]. Рентгенофазалық  анализ  Дрон - 3 
дифрактометрінде  жүргізілді.  Түзілген  фазаларды  идентификациялау  кестелік  мəліметтер  бойынша 
жүргізілді [5]. Тəжірибе мəліметтері 1 жəне 2 кестелерде, 3-4 суреттерде келтірілген. 
Фосфор  қышқылы  литий  ацетатымен  əрекеттесіп,  сұйық  фазаға  сірке  қышқылын  бөліп 
шығарады. 1 - 2 кестелерде  келтірілгендей  ерітіндідегі  монокарбон  қышқылының  мөлшері  фосфор 
қышқылының концентрациясымен анықталады. 
Фосфор  қышқылының  концентрациясы  артқан  сайын  литий  ацетатының  ерігіштігі  төмендеп, 
əлсіз сірке қышқылын ығыстырып шығарады.  
Li
2
О:Р
2
О
5
 3,3-2,65:1 ара  қатынасында  ерітіндіндідегі  Р
2
О
5
 21 % шамасында  болса,  жаңа 
қатты фаза Li
3
РO
4
·12Н
2
О күйінде түзіледі. Сұйық фазадағы рН - мəндері 4,20 - 4,39 -ға тең болады. 
Li
2
О:Р
2
О
5
 0,86 -1,29 :1 /20°С/ жəне 1,0 -1,6:1 /40°С/ ара қатынасында ерітіндідегі Р
2
О
5
 мөлшері 
орташа 61% болғанда  қатты  фаза Li
3
РO
4
  түзіледі.  Сұйық  фазадағы  рН -3,87- 3,15 жəне 4,04 - 3,26 
мəндері аралығында болады.  
Li
2
О:Р
2
О
5
 2,1-1,70:1 ара қатынасында ерітіндідегі  Р
2
O
5
 мөлшері 52 - 43,2% болғанда, Li
3
РO
4
·12Н
2
О + 
Li
3
РO
4
 қоспа күйінде қатты фаза түзіледі. 
Li
2
О: Р
2
О
5
- 0,86:1 ара қатынасында ерітіндіндідегі Р
2
О
5
 68% болғанда, жаңа қатты фаза LiН
2
РО
4
 
күйінде түзіледі. Сұйық фазадағы рН - мəні 1,12-ге тең болады.  
Lі
2
О: Р
2
О
5
 − 0,73- 0,65 :1 жəне 0,9-0,8:1 ара қатынастарында ерітіндідегі  Р
2
О
5
  мөлшері 56,8-50,4-
ге тең болғанда, LіН
2
РО
4
 + Lі
3
РО
4
 қоспа күйінде қатты фаза түзіледі. Бөлінген қатты фазаны химиялық 
талдау мынаны көрсетеді:  
Табылғаны, % : Li
2
О -38,2-38,7; Р
2
О
5
= 61 - 61,6.  
Lі
3
РО
4
 үшін есептелген, % : Li
2
О =38,79; Р
2
О
5
 =61,2. 
         Табылғаны, % : Li
2
О =13,13; Р
2
О
5
=21,2.   
Li
3
РО
4
·12Н
2
О үшін есептелген, % : Li
2
О =13,55; Р
2
О
5
=21,3. 
Табылғаны,%:Lі
2
О=14,41;Р
2
О
5
=68,60.  
LiН
2
РО
4
 үшін есептелген, % : Lі
2
О =14,42; Р
2
О
5
=68,2. 
Жоғарыда  келтірілген мəліметтерден,  литий  ацетаты  мен  фосфор  қышқылының əрекеттесуі 
мынадай реакциялар бойынша жүреді: 
1. 
6СН
3
СООLі + 2Н
3
РО
4
 + 12Н
2
О= 2Li
3
РО
4
 ·12Н
2
О + 6СН
3
СООН 
2. 
6СН
3
СООLi + 2Н
3
РО
4
 = 2Li
3
РО
4
 + 6СН
3
СООН 
3. 
4СН
3
СООLi + 2Н
3
РО
4
 = 2LiН
2
РО
4
 + 4СН
3
СООН 
Қатты  фазалардың  ИҚ - спектрлері 3 - 4-суреттерде  көрсетілген.  Алынған      қосылыстардың   
ИҚ-   сіңіру   спектрлерін   салыстыру   үшін бастапқы зат СН
3
 СООLi · 2Н
2
О спектрі келтірілген. 
Li
3
РО
4
 ·12Н
2
О ИҚ-  спектрінде  əлсіз 402,9; 862,9; 1350,4 см 
-1 
жəне 438; 499,3; 592,9; 1035,3; 
1086,7; 1425,5; 1573,3 см 
-1  
сіңіргіш  сызықтарының  аймақтарында  байқалады.  402,9; 862,9; 1350,4 
см 
-1
 сіңіргіш сызықтары HPO
4
2-
 ионының деформациялық тербелісіне жəне 438; 499,3; 592,9; 1035,3; 
1086,7; 1425,5; 1573,3 см 
-1 
сіңіргіш  сызықтары HPO
4
2- 
ионының  валенттік  тербелісіне  сəйкес 
келеді.3415,8см
-1
  аймағында  сіңіргіш  сызықтарының  болуымен  су    молекуласының  барлығын 
анықтайды. Li
3
РО
4
 ·12Н
2
О тəн спектрдегі сіңіргіш сызықтары əдеби деректермен сəйкес келеді. Алынған 
рентгенографиялық мəліметтері каталог кестесінің мəндерімен салыстырғанда қатты фазада түзілген 
заттың құрамы Li
3
РО
4
 ·12Н
2
О ұқсастығын көрсетеді [сурет 1 ]. 
Li
3
РО
4
 ИҚ-  спектрінде 485, 1398,8см 
-1  
аймақтарында  əлсіз  сіңіру  жолақтары  жəне 461; 464; 
516; 590,4; 1032 см 
-1  
аймақтарында  күшті сіңіру жолақтары бар. 485, 1398,8см 
-1 
сіңіру аймақтары 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», № 1 (27), 2011 г. 
 
50 
HPO
4
2- 
  ионының  деформациялық  тербелісін , 461; 464; 516; 590,4; 1032 см 
-1 
жолақтары HPO
4
2- 
 
ионының валенттік тербелістерін көрсетеді. Алынған Li
3
РО
4
 спектрі əдеби мəліметке сəйкес келеді. 
LiH
2
PO
4
 ИҚ – спектрінде 403,5;423,3; 438,8; 566,6; 788,4; жəне ; 901,5 см
-1
 аймақтарында əлсіз 
сіңіру  жолақтары  жəне 512; 535; 727,7; 828,9; 881,9; 881,1; 957,7; 1043,3; 198,9; 1151; 1236; 1322; 
1397; 1636 см
-1 
аймақтарында күшті сіңіру жолақтары бар 403,5;423,3; 438,8; 566,6; 788,4; жəне ; 901,5 
см
-1 
сіңіру  аймақтары HPO
4
2-
  ионының  деформациялық  тербелісін, 512; 535; 727,7; 828,9; 881,9; 
881,1; 957,7; 1043,3; 198,9; 1151; 1236; 1322; 1397; 1636 см
-1
 жолақтары HPO
4
2- 
 ионының валенттік 
тербелістерін көрсетеді. Алынған  LiH
2
PO
4
 спектрі əдеби  мəліметтерге сəйкес келеді. 
Литий ацетаты - фосфор қышқылы - су жүйесінің ерігіштігін зерттеу нəтижесінде 20°C 
температурадағы фосфор қышқылы мен литий ацетатының əрекеттесуі 2 сағат, ал 40°C температурада 
1сағат уақытта литий фосфаттарының түзілуі  Li
3
PO
4
, Li
3
PO
4
·12H
2
O, LiH
2
PO
4.
  анықталды. 
Сөйтіп, фосфор қышқылы - литий ацетаты - су жүйесіндегі əрекеттесулердің тəжірибелік 
мəліметтері бойынша маңызды синтетикалық фосфаттар Li
3
PO
4
, Li
3
PO
4
·12H
2
O, LiH
2
PO
4.
  алудың  
қолайлы  жадайлары анықталды. 
                      
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Сурет 1. Рентгенограммалар 
 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1 (27), 2011ж. 
 
51 
СН
3
СООLi-H
3
PO
4
-H
2
O жүйесінің ерігіштігі /20
0
С/ 
Кесте-1.    
 
СН
3
СООLi-H
3
PO
4
-H
2
O жүйесінің ерігіштігі /40
0
С/ 
Кесте-2. 
 
          
 
 
A – 
СН
3
СООLi                                                           Б – Li
3
PO
4
·12H
2
O 
В – Li
3
PO
4             
                                                           Г – LiH
2
PO
4 
 
Сұйық фазаның          
қасиеттері 
Сұйық фаза,% 
Қатты фаза,% 
№ 
рН
 
N 
p 
CH
3
COOH 
 
P
2
O
5 
 
CH
3
COOH 
% 
P
2
O
5 
 
Li
2
O 
Қатты
 фаза
 
1 
8,60 
1,3850 
1,0637 
0,541 - 4,8 -  - 
A 
2 7,08 
1,3800 
1,1419 0,55 0.0063 
1,2  4  14,4 
А 
3 5,30 
1,3840 
1,1378 
10,39 
0,0063 
1,80 5,6 22,65  А+Б 
4 5,81 
1,3810 
1,1337 33,2 0,0362 
3,6 20,8 15,41  А+Б 
5 4,20 
1,3710 
1,0946 
49,47 0,311 2,4 21,2 13,13 
Б 
6 3,71 
1,3700 
1,1049 
67,41 0,972 
2,04 52  34,8  Б+В 
7 3,87 
1,3680 
1,0967 
59,43 0,963 
1,68 61,1 38,7 
В 
8 3,50 
1,3710 
1,1094 
68,63 0,929 
1,92 60,0 38,21 
В 
9 3,15 
1,3760 
1,1543 
76,57 0,865 
1,68 60,6 38,21 
В 
10 2,90 
1,3800 
1,1831 82,64 0,865 1,8  56,8 29,03  В+Г 
11 2,60 
1,3870 
1,2283 91,62 0,865 2,4  52,8  17,3 
В+Г 
12 1,12 
1,4060 
1,4074 95  0,667 3,36 68,6 14,41 
Г 
Сұйық фазаның          
қасиеттері 
Сұйық фаза,% 
Қатты фаза,% 
 
 
 
рН
 
n 
P 
CH
3
CO
OH 
 
P
2
O
5 
 
CH
3
CO
OH 
 
P
2
O
5 
 
Li
2
O 
Қатты
 
фаза
 
1 
8,50 
1,3870 
1,0640 
0,543 - 4,8 -  -  A 
2 5,35 1,3850 
1,1440 10,89 0,0071
5 
1,2 4 20,56 А 
3 5,31 1,3870 
1,1460 11,47 0,0071
5 
2,1 5,6 18,56 А+Б 
4 5,82 1,3850 
1,1481 27,6 0,0071
5 
1,2 20 15,41 
А+Б 
5 4,39 1,3720 
1,0987 43,01  0,22  2,88  21,6  26,7 
Б 
6 3,85 1,3690 
1,0925 64,52  1,79  2,28  43,2  31,21  Б+В 
7 4,04 1,3680 
1,0884 54,02 0,690  1,2  61,2  38,7 
В 
8 3,61 1,3680 
1,0987 66,35 1,974  2,28  61,6  38,6 
В 
9 3,26 1,3720 
1,1152 79,52 1,803  1,60  61,4  38,6 
В 
10 2,09 1,3770 1,1543 83,94  1,81  1,85  50,4  33,5  В+Г 
11 2,74 1,3760 1,1584 93,83  1,73 
2 
50,4  32,36  В+Г 
12 1,12 1,4030 1,3518  95 
1,55  3,5  68,8  14,41 
Г 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», № 1 (27), 2011 г. 
 
52 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                Сурет.1  Литий тұздарының ИҚ-спектрі (20ºC) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                 
Сурет.2  Литий тұздарының ИҚ-спектрі (40ºC) 
1. 
CH
3
COOLi                            4. Li
3
PO
4
 + LiH
2
PO
4
 
2. 
Li
3
PO
4
·12H
2
O                      5. LiH
2
PO
4
 
3. 
Li
3
PO
4
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1 (27), 2011ж. 
 
53 
1.  Иоффе Б.Ф. Рефрактометрические методы химии, - Л.: Госхимиздат, 1970. – C. 383. 
2.  Методы  анализа  фосфатного  сырья,  фосфорных  и  комплексных  удобрений,  кормовых 
фосфатов. – М.:Химия, 1975.- C. 26-27. 
3.  Зинюк  Р.Ю.,  Балыков  А.Г.,  Гавриленко  И.В.,  Щевяков  А.М.,  ИК – спектроскопия  в 
неорганической технологии. – М.: Химия, 1983. – С. 132–136. 
4.  Печковский  В.В.,  Мельникова  Р.Я.,  Дзюба  Е.Д.,  Баранникова  Т.И.,  Никанович  М.В.  Атлас 
инфракрасных спектров фосфатов . Ортофосфаты. – М.: Наука. – 1981. –248c. 
5.  Недома И. Расшифровка ренгенограмм порошков. – М.: Металлургия, 1975.- C.423 
6.  ASTM. Powerder Difraction Tile Search Manual (Fink metod). JCPDS. USA. 1977. 
7.  Əл – Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті «Фосфор тыңайтқыштары», Алматы, 
1995 
8.  Петерс  Д.,  Хайес  Д.Ж.,  Хивте  Г.  Методы  анализа  фотометрии  пламени.  Химическая 
разделение и измерение. Пер. с англ.,кн. 1-2, - M., 1985 
 
 
Резюме 
           Изучена взаимная растворимость в CH
3
COOLi – H
3
PO
4
 – H
2
O при  20
0
С и  40
0
С. Установлено, что 
система состоит из ветвей кристализации  Li
3
PO
4
, Li
3
PO
4
·12H
2
O, LiH
2
PO
4
. 
 
 
Summary 
          In this artikl it is considered the issue of  mutual dissolution  in  CH
3
COOLi – H
3
PO
4
 – H
2
O at  20
0
С and  
40
0
С. We have leasned that the system consists of crystallization branches  Li
3
PO
4
, Li
3
PO
4
·12H
2
O, LiH
2
PO
4
. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», № 1 (27), 2011 г. 
 
54 
БИОЛОГИЯ ҒЫЛЫМДАРЫ 
БИОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ 
УДК 613.63(075) 
 
УРАНДЫ ЖЕРАСТЫ СКВАЖИНАЛЫҚ СІЛТІЛІК ЖОЛМЕНЕН ӨНДІРУ КЕЗІНДЕГІ 
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІ ҚАМТАМАСЫЗДАНДЫРУДЫҢ КЕЙБІР МƏСЕЛЕРІ 
 
А. Орынбек– кіші ғылыми қызметкер,  
Б.А. Бастерова. – ғылыми қызметкер, 
С.Қ. Қауашев – м.ғ.д., профессор, Абай атындағы ҚазҰПУ,  
А. Свамбаев – б.ғ.д., профессор, ТОО  FTB “Company” 
 
Елімізде  жылдап  уран  өндірісі  дамуда,  ресми    “Казахстанская  правда”  газетінде (2009 жыл 
желтоқсан  айындағы  ақырғы  санындағы  жария)  жариаланғандай  біздің  еліміз    табиғый  уранды  өндіру 
бойынша əлемде бірінші орынға шықты əрине бұл жұртшылық үшін өте қуанышты жағдай. Бірақ, бұл 
өндіріске  қатаң  диференциалды  қарым-қатнас  қажет  екендігін  екінің  бірі  біледі  себебі  жұртшылықтың 
ойында уран дегеніміз атом бомбасы, жаппай қыру құралы екендігі, тағыда ресми Семей ядролық сынақ 
полигонындағы болған апат сынақтар адамзаттың есінде мəңгілік қалады десек қателкспейміз.  
   Диаграмма 1 
Уран шығатын аудандармен оның пайыздық қоры 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Уран  мəселесі  дүние  жүзіндегі  өзекті  мəселе  себебі  осы  өдірістің  арқасында  реакторлық  отын 
дайындап атом электор станциясында қуат өндіреміз, [1-3].     
Уран  өндірісін  жедел  дамытып  көзделінген  жылына 25000 тонна  табиғый  уранды  өндіру  үшін 
елімізде  алты  уран  өндіру  провинциясы  құрылған  жəне  өндірістің  провинциялық  пайыздық  үлесі 
анықталған (Диаграмма 1). 
0
10
20
30
40
50
60
70
Шу
-Сарысу
Сы
рд
ария
Кө
кш
ет
ау
Іл
е
Ка
сп
и 
ма
ң
ы
Ба
л
қа
ш
 ма
ңы
U - % қоры 
U - % қоры 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1 (27), 2011ж. 
 
55 
Əлемде уранді екі жолменен өндіреді ол жерасты скважиналық сілтілік жолменен, ал екінші əдіс 
жартастарменен басқа уран шоғырланған жыныстарды талқандап қирату əдісіменен.  
Табиғый  уранды  жерасты  скважиналық  сілтілік  жолменен  өндіу  тəсілін  қауіпсіз  өндіріс  деп 
атауға  болмайды  себебі  жалпы  радиациядан  болған  ластануды  жүз  пайыз  деп  алғанда  тау  кен 
(радиацияның табиғый көздері) өндірісінен болатын  соның ішінде уран өндірісі бар былғанш үлесі 70-
пайызды  құрайды  (Диаграмма 2) жартастарменен  басқа  уран  шоғырланған  жыныстарды  талқандап 
қирату əдісіменен өндіруде қауіпті болып табылады [3-7]. 
2- Диаграмма 
Радиоактивтік былғаныш түрлері жəне % үлесі 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Табиғый уранның негізіне үш тұрақты изотоптары бар  олар U – 235, 234  жəне U – 238. 
Қазақтың Ұлттық Атом Өндірісінің деректерінде көрсетілгендей біздің еліміз уранның зерттелiп 
анықталған қоры бойынша  дүние жүзiнде  бірінші орында тұр.  
Дамыған  елдерде  атом  электро  станциясын  пайдалану  арқылы  электр  қуатын  өндіру  кеңінен 
таралған, мысалы Жапон елінде 85 %, Францияда 80 % шамасында атом электр қутыменен электр тоғы 
өндіріледі.   
  
Уранның концентратын күкіртқышқылы ертіндісімен неболмаса Na
2
CO
3
 –мен əрекеттеу арқылы 
құрамдағы уранды уранил тұздарына аударады.  Сорылған ертіндіден уранды ионалмастырушы шайыр 
арқылы  экстракциялап  реагенттен  бөледі  сонансоң NH
3   
–  қолдану  арқылы  аммонидің  диуранатын 
тұнбаға түсіреді арықарата отпенен қару арқылы U
3
O
8
 (химиялық концентрат) қосылысын аламыз.  U
3
O
8  
–  қосылысын  көптеп  бөлу  үшін  аралық  тұндыру UO
4
*2H
2
O  қосылысына  неболмаса UO
2
C
2
O
4
 *3H
2
O 
тұзын алады бұл түзінділерді отпенен қариды сол кезде U
3
O
8
 түзіледі – бұл түзіндіні азот қышқылында 
еріту арқылы аффинаждау əрекетін жүргізеді, бұл процесс экстракциялық деп аталады, үшбутилфосфата 
қосу  арқылы  жүреді.  Осы  жолмен  алынған  ертіндіні  ураның  таза – ядролық  тотығына  айландырады, 
сонансоң оны сутегін қолданумен UO
2
 дейінгі қалыпқа келтіріп HF қышқылыменен өңдеу арқылы UF
4
 
қосылысын аладыда оны металлометрлік кальцимен болмаса магнимен қалпына келтіреді.  
Жоғарыда  келтірілген  өндіріс  сатысының  барлығы  жоғарғы  улағыштық  радиациялық  қауіптілк 
көзі болып табылады. 
Біздің  лабораторялық  зерттеуменен  дəлелденгендей [7-10], уранның  өнімдік  сүйық  ертіндісінің 
бір  литрінің  құрамында  уранның  жалпы  концентрациясы 34,7 грамм  болғанда  радияцияның  денгейі 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», № 1 (27), 2011 г. 
 
56 
қалыпты жағдайдан бірнеше есе асты ал осы айтылған ертінді улылығы бойынша өте жоғарғы дəрежеде 
болды. 
Радиация  туралы сөз қозғағанда бүгінгі күнге дейінгі болған  апаттар менен былғаныштар туралы сөз 
айтпауға болмайды. Барлық жердің үстінде ашық кеңістікте болған жарылыстан стратосфераға 9,1 × 10
17 
Бк  
Cs – 137 таралды  бұл  дегеніміз  жауын  шашынмен 50 жыл  бойы  түсетін  күтілетін  нəтижелі  эвивалентті 
мөлшер болып табылады, бұған дəлел 1945 жылдың 16 – шілдесінен 1995 жылдың 18 қазанына дейінгі болған  
сынақ жарылыстарды айтпай кетуге болмайды. 
 Табиғатан  жерден  біздің  денемізге 80 – пайыз  радиация  енеді  ал  қалғаны  космостан  енеді. 
Табиғатта  радиобелсенді  изотоптар  көптеп  ардайым  кездеседі  сөйтседе  олар  граниттерде,  вулкандық 
қалдықтарда, жəне сазда көп мөлшерде болады.  Жердегі кезкелген дене радиацияның əсеріне душар 
бірақ олардың белгілі оның мөлшерін алуы тіршілігіне, жəне өмір сүру ортасына тікелей байланысты. 
Мысалы  таулы  аймақта  өмір  сүретіндер  радиацианың  мөлшерін  көптеп  алады  жазықта 
мекендейтіндерге  қарағанда,  сол  сыяқты  шахтерлар  радиацияны  көп  алады  Атомдық 
элетростанцияның операторына қарағанда. 
 Уран  өндірісінде,  ядролық  сынақ  кезінде  өте  қауіпті  радионуклиттердің  таралу  болады,  олар 
улылығы (қауіптілік дəрежесі) бойынша негізінен төрт топқа бөлінеді:  
1.  Өте  жоғарғы  радиобелсенді  токсикологиялық  дəрежедегі  радионуклидттер  (
210
Po, 
226
Ra, 
232
U, 
238
Pu, 
239
Pu т.б.) минималдық белсенділік коэффициенті 0,1 тең. 
2. Жоғарғы радиобелсенді токсикологиялық дəрежедегі радионуклидттер (
90
Sr, 
126
I, 
131
I, 
224
Ra, 
235
U, 
т.б.) минималдық белсенділік коэффициенті 1,0 тең. 
3.  Орта  радиобелсенді  токсикологиялық  дəрежедегі  радионуклидттер  (
137
Cs, 
32
P, 
45
Ca,
 89
Sr  т.б.) 
минималдық белсенділік коэффициенті 10 – дейін. 
4. Төменгі радиобелсенді токсикологиялық дəрежедегі радионуклидттер (
3
H, 
14
C, 
55
Fe, 
65
Zn, 
64
Mn, 
т.б.) минималдық белсенділік коэффициенті 10 – жоғары. 
Уранды  жерасты  скважиналық  сілтілік  жолменен  өндіру  кезіндегі  экологиялық  қауіпсіздікті 
қамтамасыздандырудың кейбір мəселерінің өзектісі болып табылатын факторлардың бірі скважинадағы 
түтіктердің  жалғануында  болған  ақаулардың  салдарынан  ертіндіні  сору,  ерітетің  сұйықты  ұңғымаға 
құйу,  түтікпенен  өңдеу  жүиесіне  тасмалдау  кезіндегі  шашрап  бейберекет  ағуы  салдарынан  сыртқы 
ортаның  ластануы.  Біз  жоғарыда  келтіргендей  уранның  жалпы  концентрациясы 34,7 грамм  болғанда 
радияцияның  денгейі  қалыпты  жағдайдан  бірнеше  есе  жоғарласа  ал  осы  айтылған  ертінді  улылығы 
бойынша өте жоғарғы дəрежеде екендігі белгілі осындай сұйық шашырап былғағанда оның қасреті үлекн 
екендігін екінің бірі түсінетіндігі анық. 
Осы  жоғарыда  айтылғандарды  тұжырымдай  кліп  уранды  жерасты  скважиналық  сілтілік 
жолменен  өндіру  кезіндегі  экологиялық  қауіпсіздікті  қамтамасыздандыру  үшін  скважиналардың  ішінің 
саздануын, фильтр сүзгіштердің жұмысын бақылап тазалап əрдайым, төтенше жағдайлардың алдын алу  
маңызды  мəселелер  болып  табылады.  Егер  уранның  өнімдік  ертіндісі  топыраққа  төгілген  жағдайда 
ондағы уран топыраққа шаққанда миллионның бес бөлігін құраса сыртқы ортаның өте жоғарғы дəрежеде 
ластанғаны  болып  табылады.  Мұндай  ортада  тіршілік  көзі  ішкі  жəне  сыртқы  сəулеленуге  шалдығады, 
сондықтан  ол  жерлердегі  сыртқы  ортаның  дағдарысы  көршілес  жерлерге  дəргерлік,  биологиялық  жəне 
экологиялық апатты тудырады.  

жүктеу/скачать 3,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: