Резюме  Получение асфальтобетонных смесей из остатков тяжелой нефти

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1 (27), 2011ж. 
 
29 
устаймыз. Себілген ағаш үгіндісінің салмағы мен сіңірілген мұнай сыйымдылығына  байланысты оның 
мұнай  сыйымдылығын    анықтайды.  Ағаш  үгіндісінің  гидрофобтылығының  дəрежесін  түбіне  батпаған 
сорбент санының жалпы санға қатынасын алып жəне пайызға шағады. [1] 
Ағаш  үгіндісі  мен  ағаш  жаңқасының  олардың  мұнай  сыйымдылығына  əсер  етуі  туралы 
зерттеулердің нəтижесі келесі кестеде көрсетілген. 
1-кесте. Ағаш үгіндісінің мұнай сыйымдылығы 
 
Материалдың 
сипаттамалары 
Бөлшек 
өлшемі,мм 
Гидрофобтылығы,  
 % 
Сорылған  мұнайдың 
сыйымдылығы, кг/кг 
Ағаш 
үгіндісінің 
шаңы 
0,5-ден кем 20 
7,7 
Майда үгінді  
1-ден кем 40 
5,2 
Орташа үгінді  
1....3 
60 
4,8 
Ірі үгінді 3....7  80 
4,6 
Жаңқа  
7....15 
100 
4,0 
 
Ағаш  үгіндісі  мен  оның  гидрофобтылығының  мұнайды  сорып  алу  сыйымдылығы  шикізатты 
əртүрлі заттармен өңдеу процессінде өзгеруі мүмкін. Минералды бейорганикалық қышқылдардың ағаш 
үгіндісінің гидрофобтылығы мен мұнайды сорып алу сыйымдылығына əсер етуі 2- кестеде көрсетілген. 
Қышқылдардың  активтілігін    таңдау  олардың  жоғарғы  реакциялық  қабілеттілігі  мен  кең  таралуымен 
айқындалады.  Бастапқы  шикізат  ретінде 0,5...2,5 мм  бөлшек  түріндегі  үгінділер  пайдаланды.  Минерал 
қышқылдарының үгіндіге əсер етуі оған зерттелінетін ерітінділерді қосу да, əсер ету уақыты мен кейінгі 
құрғату процесіне тəуелді болып табылды.  
 
2-кесте  Минериалды қышқылдар əсер етіп болғаннан кейінгі үгіндінің мұнай сыйымдылығы мен  
гидрофобтылығының өзгерісі. 
 
Үгіндіге əсер еткен  
реагентер 
Реагент 
концентрациясы 
% 
Гидрофобтылығы  
% 
Мұнайды 
сорып алу 
сыйымдылығы,  
кг/кг 
Бастапқы үгінді - 
50 
4,3 
Тұз қышқылы 10 
50 
5,0 
Фосфор қышқылы 10 
70 
5,3 
Азот қышқылы 10 
60 
4,4 
Күкірт қышқылы 1 
70 
5,2 
Күкірт қышқылы 5 
80 
6,2 
Күкірт қышқылы 10 
80 
6,6 
Күкірт қышқылы 25 
70 
5,0 
Күкірт қышқылы 70 
60 
4,0 
Натрий гидроксиді 10 
30 
5,0 
 
Минералды  химиялық  қосылыстармен  үгіндіге  əсер  ету  жолымен  бастапқы  шикізаттың  мұнай 
сыйымдылығы  мен  гидрофоблығын 1,5 есе  арттыруды  алуға  болатындығы  арнайы  əдебиеттерде 
тұжырымдалған. [2,3] 
Органикалық  қосылыстардың  үгіндісінің  мұнай  сыйымдылығы  мен  гидрофоблығына  əсер  ету 
сипаты 3-кестеде көрсетілген.  
Келтірініп  отырған  нəтижелерден  көрініп  тұрғандай,  органикалық  қосылыстардың  бастапқы 
шикізатқа  ықпал  ету  диапазоны  əртүрлі,  ал  оның  диапозоны  едəуір  кең.  Осыған  байланысты  мұнай 
сорбенттерін  алуға  арналған  бастапқы  материал  ретінде  үгіндінің  сорбциялық  қабілеттілігін  арттыру 
үшін органикалық қосылыстарды қолдану мүмкіндігімен жаңа болашағы ашылады.  

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», № 1 (27), 2011 г. 
 
30 
3-кесте. Органикалық қосылыстардың əсерінен  кейінгі ағаш үгіндісінің мұнай сыйымдылығы мен 
гидрофобтылығы 
 
Үгіндіге əсер 
еткен реагенттер 
Реагент 
концентрациясы 
% 
Гидрофобтылығы  
% 
Мұнайды сорып 
алу сыйымдылығы, 
кг/кг 
Бастапқы үгінді - 
50 
4,3 
Сульфанилді 
қышқыл 
10 50 
5,0 
Сульфа 
салицилдік 
қышқыл 
10 50 
6,3 
Триэтанол-
гидрохлорид 
10 0 
2,0 
Машина майы 10 
80 
3,6 
Шымтезектің 
бензол негізі 
10 80 
5,0 
Глицерин 10 
70 
4,5 
Парафин 10 
100  8,3 
      
Өңделген  абсорбентті  алу  барысы  оның  гидрофобизациясына  байланысты.  Абсорбентті  өңдеу 
барысында шайырды қарқынды араластыру арқылы сілтімен қыздыра отырып, ерітіндіге айналдырады, 
одан  соң  оның  құрамына  алюмокаливтік  квасцты  қоса  отырып,  салқындатады.  Шайырды  салқындату 
үшін кез-келген алюминийдің еріген тұздарын қолдануға болады. Алюмокалий квасцтары қол жетерлік 
тұздардың арзан түрлері ретінде таңдалады.[4] 
Ағаш  үгіндісі  өз  құрамында 6-8%. Шайыры  болатындықтан  гидрофобизация  процесін  азайту 
үшін сілтімен экстракциялап активті сілтінің 10-15 % құрайтын қағаз өндірісімен іске асырады.  
Абсорбентке  түйіршік  формасын  беру  үшін  сілті  ерітіндісіне  тілімтаспен  бірге 2...3% массасы 
қолайлы болып келеді, өйткені ол сорбентті акваторий беткейінен жинауды жеңілдетеді.  
Жоғарыда  аталған  технологиялардан  жаңа  өсімдіктерден  алынған  сорбенттер  статикалық 
жөңінде 4,6-5,6 г/кг  шамасында,  суды  сіңіреді  жəне 1,2-2,1 кг/кг  мөлшері  ерітіндіден  мұнайды  сорып 
алады. 
Шикізаттан  тұратын  лигнин  пиролизінің  төмен  температуралық  процесінің  технологиясы 
химиялық реагенттер ортасында мұнай өнімдерін инертті көміртектік сіңірушісі азот ортасында 70...80º 
С  температурада  құрғатып,  одан  соң  гидрофобиялық  жəне  оленофилді  сіңірушіні  алу  үшін 230-280º С 
температурасында  үгінділерді  карбонизациялауды  жүзеге  асырады. [5] Карбонизация  процесінде 
үгінділер галоген құрамдас, күкірт пен қышқыл құрайтын заттардың қоспасымен əрекеттеседі. Галоген 
құрамдас  зат  ретінде  үгіндінің  бастапқы  массасынан 0,3-1%   көлемінде  фторлы  аммоний,  күкірт 
құрамдас  заттар – калийперсульфаты  мен  қарапайым  күкірт 3,5-6 масса  мөлшерінде,  ал  қышқыл 
құрамдас  зат  ретінде  каллий  перманганаты 0,01-0,5 % мөлшерінде  қолданады.  Карбонизациялық 
сатысында түзілген инертті көміртектік сіңіруші инертті газ ортасында салқындатыла түсіріледі.   
Алынған сіңіруші төмендегідей шамалардан тұрады.  
- 
сіңіруші бөліктерінің өлшемі 0,3-6 мм 
- 
меншікті беті: - 0,1-1м/г 
- 
макропордың бос көлемі – 3,7-4,2см/г 
- 
қуыстықтардан көлем бойынша бөлу негізінде оның орташа радиусы 1000нм болады.  
а) 10 нм кем радиусы қуыстықтары  - 1- 5 
б) 10-1000 нм радиустағы қуыстықтар – 4-10 
в) 100-5000 нм радиустағы қуыстықтар- 75-80 
г) 5000 нм артық болса – 10-15 
Алынған сорбенттің мұнайды сору сыйымдылығы 4,4 кг/кг құрайды. Суды сіңіру деңгейі төмен 
болғанда, 0,005 кг/кг  сорбент  ұзақ  уақыт  бойы  су  беткейінде  болып  жəне  тіпті  құбылмалы  қабатты 
сорбаттай  алады.  Мұнай  жұтудың  төменгі  дəрежесі ( 24 сағаттан  кейін  небəрі 0,0007 
% ) мұнай  мен 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1 (27), 2011ж. 
 
31 
мұнай  өнімдеріне  судың  салдарынан  шығып  кетуге  жəне  қайтадан  бетінде  қалқып  жүруге  мүмкіндік 
бермейді. 
Қорыта келгенде, бұл жұмыста ағаш үгіндісімен жаңқасының  əртүрлі өлшемдерінің мұнай сору 
қабілеттілігі  анықталды.  Минериалды  қышқылдар  мен  органикалық  қосылыстарды  қолдану  арқылы  
олардың  мұнай жəне мұнай қалдықтарын  сору қабілетілігін арттыру қарастырылған.  
Қазіргі кезде қоршаған ортаның көп мөлшерде мұнай жəне мұнай өнімдерімен ластануы əлемдік 
деңгейіндегі  проблемалардың  бірі  болып  отыр.  Əдетте,  кең  ауқымды  ластанған  табиғи  экожүйелердің 
өздігінен  қайта  қалпына  келуі,  өте  ұзақ  уақытқа  созылатын  процесс.  Осыған  байланысты,  қазіргі  кезде 
ағынды суларды мұнай жəне мұнай өнімдерімен ластануынан   тазалау үшін, қоршаған ортаны қалпына 
келу процесін жылдамдату мақсатында түрлі əдістер жасауға көңіл бөлуде. Солардың ішінде ластанған 
ағынды суларға табиғи жəне жасанды сорбенттерді қосу, соңғы кездерде едəуір қолайлы əрі тиімді əдіс 
болып табылады.  
 
1.  Кучин,  А.В.  Способ  получения  абсорбента  для  очистки  водных  поверхностей  от  загрянений 
нефтью,  нефтепродуктами  и  органическими  растворителями / М.Ю  Магний  В.А  Демин  и  др.  РФ.-  № 
96105798/25. Заявлено 26.03.1996  опубл 27.11.1997. Бюл № 33 
2.  Гончаренко,  Г.К.  Способ  отчистки  сточных  вод  от  нефтепродуктов/  В.Я.  Шутеев,  Ю.В. 
Леоненок и др.(СССР) №1791349/23-26; Заявлено 01.06.1972; Опубл. 30.11.1974, Бюл.№44    
3. Нестерова М.П., Ануфриева Н.М. Состав для удаления нефти с поверхности воды / (СССР) 
№2065487/26 Заявлено 30.09.1974. Опубл. 15.01.1977. Бюл. №2. 
4.  Пелевин  Г.Н.,  Позднышев  Ю.Х.  Способ  очистки  поверхности  воды  от  нефти / (СССР). 
№2164199/26 Заявлено 23. 07. 1975. Опубл. 28. 02.1977. Бюл.№8. 
5. Курбаков А.Р.,  Долгин В.Н. Способ очистки поверхности воды от нефти/СССР.№3789329/22-
26.Заявлено 27.07.1984.Опубл.15.02.1992.Бюл.№6. 
 
Резюме 
В этой работе представлены  разные размеры  нефтеемкости  древесной стружки и опилки. Также 
рассмотрено   повышение нефтеемкости, нефти и их остатков,  древесной стружки и опилки  с помощью 
минеральных кислот и органических соединений.  
 
Summary 
In this work the different sizes of petrocapacity of a wood shaving and sawdust are presented. Also 
increase of petrocapacity, oil and their rests, a wood shaving and sawdust by means of mineral acids and organic 
connections are considered. 
 
 
ƏОЖ 625. 752:625.851/853 
БАТЫС ҚАЗАҚСТАН МҰНАЙ ҚАЛДЫҚТАРЫНАН ЖОЛ ТӨСЕНІШТЕРІН АЛУ 
 
Н.Ə. Бектенов - х.ғ.д., Магистратура жəне PhD докторантура институтының профессоры,  
Н.Т. Даулеткулова - А.Б.Бектуров атындағы химия ғылымдары институты мембрана  
жəне ионалмастырғыш смолалар зертханасының инженері, 
С.И. Байбатырова - Абай атындағы ҚазҰПУ-дың 2-курс магистранты 
 
Қазіргі  кезде  жетілдірілген  жол  төсеніштері  ішінде  асфальтбетон  төсеніштері  кең  қолданылуда 
(таралуда).  Олар  көлік  пен  жүргіншілердің  қозғалысына  максимальды  ыңғайлы  жағдай  жасайды.  Бұл 
жол  төсеніштерін  əртүрлі  жүктемелі  автокөлік  жолдарында  қолданады.  Соңғы  жылдары  асфальтбетон 
төсеніштері аэродром жəне гидротехникалық құрылыстарында кең қолданылуда.    Біздің елімізде жол 
құрылысының  əрі  қарай  дамуы  үшін  асфальтбетон  төсеніштерінің  сапасы  мен  тарамдылық  уақытын 
арттыруды  қолға  алу  керек.  Бұл  мəселе  зерттеу  жұмыстарын жүргізумен  қатар, оларды  жəне  жиналған 
тəжірибені іс жүзінде қолдану, асфальтбетон төсеніштерін салудың техникалық деңгейін көтеру арқылы 
шешіле алады. 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», № 1 (27), 2011 г. 
 
32 
Мақаланың  негізгі  мақсаты  Маңғыстау  өңіріндегі  ауыр  мұнай  қалдықтарынан  арзан 
материалдардан  сапалы  асфальтбетон  суыққа  жəне  ыстыққа  төзімді  тас  қиыршықтары  қосылған  жаңа 
асфальтбетон маркаларын алу.      
Битум қасиеттері мұнай қасиетіне жəне алыну əдісіне байланысты. Жол битумдарының ең жақсы 
шикізаты  құрамында  асфальт-смолалық  заттың  үлкен  мөлшері (20% көп)  бар  жоғары  смолалы  аз 
парафинді  мұнай  болып  табылады.  Осындай  мұнай  тұтқырлығымен  жəне  жоғары  үлес  салмағымен 
ерекшеленеді.  
Алыну  əдісіне  қарай  жол  битумдарының 2 түрі  болады:  тотыққан - мұнай  өңдеудің  қалдық 
өнімдерінің тотығуы нəтижесінде алынады; қалдықты - мұнай өңдеуде түзілетін қалдық өнімдер.  
 
Эксперименттік бөлім: 
Экспериментте БНД90/130 маркалы битумын қолданамыз. 
 
 
 
 
 
 
Сурет 1. БНД90/130 маркалы битум. 
Əртүрлі  факторлардан  құралған  эксперименттерді  жүргізу  арқылы  жаңа  маркалы  асфальт-
бетонды синтездеп алу үшін əртүрлі компоненттер қолданылды. 
Тұтқыр  заттармен  берік  байланыса  алатын,  тау  жыныстарын  ұнтақтау  нəтижесінде  алынатын 
қиыршық тасты асфальт-бетон дайындау үшін қолданылады.  
Қиыршық тасқа қойылатын талаптар: асфальт-бетон қоспасының түріне, қолдану аймағына жəне 
қабылданған  гранулометриялық  құрамға  тəуелді.  қиыршық  тасты  метаморфты  жыныстардан,  ыстық 
жəне  жылы    асфальт-бетон  үшін  ұнтақтау  бойынша  маркасы 800-ден 1200-ге  дейін  жетеді 
(гранулометрия типіне жəне асфальт-бетон маркасына тəуелді). қиыршық тас көп болатын асфальт-бетон 
дайындауға  қолданылатын  қиыршық  тасқа  аса  жоғары  талаптар  қойылады.  қиыршық  тас  беріктігі 
бойынша біртекті жыныстардан тұру керек. Оның құрамында ластайтын қоспа болмау керек.  
Қиыршық  тастың  өлшемі  асфальт-бетон  типіне  сəйкес  таңдалады.  қиыршық  тас  құрамында 
пластинка немесе ине пішінді қиыршық тастар мөлшері 15-20%-дан аспау керек. 
Ең алдымен біз, тастарды фракциялап аламыз. 
 
             а)                                      ə)                                   б)                                      в) 
Сурет 2. а) фракциялауға арналған құрал; ə),б) фракцияланған тастар 
в) пайдаланылған құм 
Кесте 1. Жүргізілген тəжірибенің 6 үлгісі      
№1  үлгі 
№2   үлгі       
№3 үлгі 
№4 үлгі 
№5 үлгі 
№6 үлгі 
Мұнай мен 
битумды 
қыздырып, оны 
тастың үстіне 
құямыз. 
Құм, мұнай  
жəне битумды 
араластырып, 
дайын болған 
композицияны 
тастың үстіне 
құямыз. 
 
Құм, əк, 
цемент, 
кірпіш,  
мұнай жəне 
битумды 
араластырып, 
тастың үстіне 
құямыз. 
Құм, əк, 
цемент, 
резина, мұнай 
жəне 
битумды 
араластырып, 
тастың үстіне 
құямыз. 
Құм, əк, 
цемент, шлак, 
мұнай жəне 
битумды 
араластырып, 
тастың үстіне 
құямыз. 
Құм, əк, 
цемент, 
ракушка, 
мұнай жəне 
битумды 
араластырып, 
тастың үстіне 
құямыз. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1 (27), 2011ж. 
 
33 
 Алынған асфальтбетон маркаларының суға тұрақтылығын анықтау үшін 15 күн суға салып қояды. 
 
 
 
 
 
 
 
             
Сурет 3. Суға тұрақтылығын анықтауға арналған су құйылған ыдыс 
15 күннен кейін судан алып, 3 тонналық күші бар құралда сығамыз. 
            
 
 
 
 
 
 
 
  Сурет 4. 3 тонналық құрал 
 
Зерттеулер көрсеткендей, қазіргі уақытта қиыршық тас  асфальт-бетон сапасының төмен болуы, 
битумның  қышқыл  тау  жыныстарынан  алынған  қиыршық  тастармен  берік  емес  байланысуымен 
түсіндіріледі.  Себебі,  қиыршық  тасты  асфальт-бетонның  суға  қанығуы  жоғары  болғандықтан,  битумды 
қабаттар тасты бөлшектердің бетінен жеңіл бөлінеді. 
Битумның  минералды  қиыршықтармен  байланысын  беттік-активті  заттарды  қосу  арқылы 
жақсартуға  болады.  Битуммен  байланысатын  минералды  материалды  электрогидравликалық  ұнтақтау 
үрдісінде  активтендіру  процесін  жүргізу  тиімді  болып  келеді.  Қазіргі  кезде  ұнтақтау  жəне  алынған 
өнімдерді  органикалық  тұтқыр  материалдармен  өңдеу  процесін  қатар  жүргізу  ерекше  мəнге  ие  болып 
отыр. Осы жағдайда, ұнтақтау процесі жүретін сұйық фаза ауысады: əдетте қолданылатын судың орнына 
битумды эмульсия, беттік-активті заттардың сулы ерітіндісін пайдаланады. Сұйық фаза ретінде битумды 
эмульсия қолдану арқылы қара қиыршық тас алуға болады. Ал, беттік-активті заттардың сулы ерітіндісін 
қолданғанда бөлшектер бетінің модифицирлену процесі жүреді. 
Битумның  тұтқырлығын  сипаттау  үшін,  келесі  шартты  көрсеткіштер  қабылданған:  иненің  ену 
тереңдігі  (пенетрация),  битумның  жұмсару  температурасы.  Иненің  ену  тереңдігі  битумның 
температурасына  тəуелді.  Пенетрацияның  бірлігі  иненің  ену  тереңдігінің  ұзындығы 0,1 мм-ге  тең. 
Тұтқыр  жол  битумы  үшін 25
0 
С  температурада  ену  тереңдігі 41-ден 200-ге  дейін.  Битумның  жұмсару 
температурасы да шартты көрсеткіш болып есептелінеді.  
Битумның сапасы үшін ену тереңдігі жəне жұмсару температурасы арасындағы көрсеткіштердің 
қатынасы үлкен мəнге ие.  
Сезімталдық  температурасы.  Битумның  жол  құрылыс  қасиеттерін  бағалау  үшін  төменгі 
температурадағы  тұтқырлықтың  сипаттамаларының  алатын  орны  ерекше.  Осындай  сипаттамалардың 
бірі - сезімталдық  температурасы,  ол  Фрас  құрылғысында  анықталады.  Битумның  сезімталдығы,  яғни 
асфальтбетонның сезімталдығы жол төсеніштерінің эксплуатациялық қасиетіне кері əсер етеді: сынуға, 
деформацияға,  бұзылуға  қабілеті  артады.  Сондықтан  сезімталдық  температурасы  битумның  негізгі 
сипаттамасы.  Сезімталдық  температурасы  төмен  болған  сайын  оның  эксплуатациялық  қасиеті  жақсы 
болып келеді. 
Қорыта  келгенде,  мақалада  Маңғыстау  өңірінен  алынған  ауыр  мұнай  қалдықтарын  тотықтыру 
арқылы  жаңа  мұнай  битумдары  алынды.  Осы  битумдарды  пайдаланып,  жаңа  асфальтбетон  маркалары 
алынды.  Оларды  ҚазҒЗ  жолдар  институтында  сынақтан  өткізіп,  физика-механикалық  қасиеттері 
анықталуда. 
     
 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», № 1 (27), 2011 г. 
 
34 
1. Колбановская А. С., Михайлов В. В. Дорожные битумы. - М.: Транспорт, 1973, - С. 264. 
2.  Богуславский  А.  М.,  Богуславский  А. А.  Основные  реологии      асфальтобетона. - М.:  Высшая 
школа, 1972, - С. 200. 
3. Будников П. П. и др. Технология керамики и огнеупоров. - М.: Госстройиздат, 1962, - С. 253. 
4. Бутт Ю. М. и др. Технология вяжущих материалов. -  М.: Высшая школа,1965, - С. 320.  
5. Гезенцвей Л. Б. Асфальтовый бетон. - М.:Стройиздат, 1964, - С. 446. 
Резюме 
В настоящее время для дорожных покрытий в большинстве случаев используют асфальтобетон. 
Он предоставляет максимальные удобства для машин и людей. Эти дорожные покрытия используются и 
для дорог грузовых автомашин.  В нашей стране для развития строительства дорог нужно взять в руки 
качество  и  распространение  асфальтбетонного  покрытия.  Эта  проблема  решается  не  только  ведением 
научно-исследовательской  работы,  но  и  применением  ее  в  эксперименте  и  поднятием    технического 
уровня асфальтобетонного покрытия. 
Summary 
Now for road coverings in most cases use asphalt -concrete. It gives the maximal convenience to 
machines and people. These road a covering utilization and for roads of cargo motor vehicles. In our country for 
development of construction of roads it is necessary to take in hands quality and distribution asphalt -concrete a 
covering. It is a problem its application in experiment and a raising of its technological level asphalt -concrete a 
covering will be solved not only conducting by research work, but also. 
 
 
УДК-547
.917         
ТОПИНАМБУРДЫҢ ƏР ТҮРЛІ СОРТТАРЫНЫҢ ХИМИЯЛЫҚ ҚҰРАМЫН САЛЫСТЫРУ 
К.Б Бажықова - х.ғ.к., Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің доценті 
 
Табиғи  ресурстарды  зерттеу  мен  оған  қызығушылық  күнен-күнге  артуда.  Сондай–ақ 
Қазақстандық  өсімдік  түрлеріне  де  қызығушылық  артып  келеді.  Бірақ  та  əлі  күнге  дейін  зерттелмеген 
жабайы өсетін өсімдіктер де кездеседі. Осындай өсімдіктің бірі – Топинамбур өсімдігі. 
Топинамбур (жер алмұрты – землянная груша – Helianthus tuberosus ) – Топинамбур бір жылдық 
жеміс  беретін,  күрделі  гүлділер  тұқымдасына  жататын  өсімдік.  Көптеген  ғалымдар  топинамбурды  көп 
жылдық  өсімдіктерге  жатқызады,  өйткені  ол  тек  жемісіне  ғана  емес,  қыстап  шыққан  сабағынан  да 
көбейеді [1]. 
Helianthus  тегі  кең  жəне  полиморфты.  Бент  жəне  Гукер  өз  кезеңдеріде  осы    тектің 50 түрін, 
Уотсон - 108 түрін, Коккерель -180, ал Кеңестік  монограф  Ф.А. Сацыперов 264 түрін сипаттап жазған 
[2].  
Сипатталған  түрлердің  көпшілігі    шөптесін  өсімдіктер.  Олардың  тек 25 – біржылдық, 23 түрі 
жартылай бұталы, 5  түрі биіктігі 5-7 м дейін жететін бұталы, 45  түрі тамырлы немесе түйнекті сағақты, 
5  түрі  «тамыр  жемісті»  жəне  ертеректен  бері    топинамбурды  Солтүстік  Америка    үндістері    тамаққа 
қолданып келген. 
Топинамбурдың əзірге  арнайы жемістік сорты жоқ. Көбінесе  жемдік сорттары өсіріледі. 
Жұмыста  топинамбурдың  əр  түрлі  сорттарының  жемісіндегі  биологиялық  белсенді  заттарды 
іздестіру мақсатында олардың химиялық құрамын салыстыру міндеті қойылды. 
Осыған байланысты зерттеу нысандары ретінде: Алматы облысында (Қаскелең, Еңбекші Қазақ, 
Талғар,  Талдықорған),  Алматы  қаласы  маңында,  Шымкент  облысында  өсетін  топинамбур  өсімдігінің 
Интерес, Вадим, Ақ кочанды, Киевтік ақ жəне фюзо сорттарының жемісі алынып зерттелінді. 
Ең  алдымен  дəрілік  өсімдік  шикізатына  қойылатын  мемлекеттік  стандартқа  сай  шикізаттың 
экстрактивтілігі, күлділігі мен ылғалдылығы анықталды [3].  
Əр  түрлі  физика-химиялық  талдау  əдістері  пайдаланылып  топинамбур  жемістері  құрамындағы 
ББЗ мөлшері анықталды [4,5]. 
Анықтау нəтижелері 1-кестеде жəне 1-диаграммада көрсетілген. 
Анализ  нəтижесінде    топинамбур  жемісінен  бұрын  анықталмаған  ББЗ  жаңа  кластары: 
терпеноидтар, илегіш заттар, флаваноидтар, алкалоидтар анықталды. Зерттеу нəтижесі ББЗ көп мөлшері 
негізінен Талғарлық «Вадим» жəне Еңбекші қазақ ауданының «Киевтік ақ» сортынан, ал Интерес сорты 
бойынша Қаскелең ауданында өсірілетін топинамбур жемістерінде болатындығын көрсетті.  

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1 (27), 2011ж. 
 
35 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», № 1 (27), 2011 г. 
 
36 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

жүктеу/скачать 3,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: