Түйін  Жер бедерлердi əр түрлiлiк жəне Алатау Жетiсуiнiң биоресурстерiн қайталанбаушылық

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1 (27), 2011ж. 
 
21 
бөледі,  олар: 1.Оңтүстік-шығыс  Қаратау – Шоқпақ  асуынан  Боралдай  өзенінің  аңғарына  дейін; 
2.Орталық Қаратау -  Боралдай өзенінің аңғарынан Майдантал өзенінің алабына дейін; 3.Солтүстік-батыс 
Қаратау – Майдантал өзенінен солтүстік-батысқа қарай. 
Құрылымдық  жағынан  Қаратау  жотасы  көптеген  ұсақ  қатпарлықтардан  құралған,  кең  байтақ 
антиклинорий  түріндегі  аймақ.  Жота  геологиялық  дамуы  тұрғысынан  оңтүстік-шығыс  Қазақстанның 
басқа таулары секілді палеозойлық тау жасалу кезеңінде көтерілген, мезозойда жазықтық деңгейіне дейін 
төмендеп, төрттік кезеңінде қайта көтеріліске ұшыраған. Көтерілу жотаның əр бөлігінде əркелкі жүрді, 
бұрынғы бірдей биіктіктегі жерлер жотаның əр жерінен кездесетін болды. Жотаның қазіргі кездегі жер 
бедерінде  абсолюттік  биіктігі 1400-1500, 1000-1100, ал  төмен  деңгейде 800-900 м  болатын  сатылы 
баспалдақтар жəне 200-400 м тереңдікте болатын тау аңғарлары сақталып қалған. Жотаның климаттық 
ерекшелігі  белгілі  бір  географиялық  жағдайына  байланысты  анықталады,  бұл  аймақта  қыста  Сібірлік 
антициклон,  жазда  Азиялық  минимум  əсер  етеді.  Жылдық  радиациялық  баланс  Түркістан  аймағында 
3400  ккал/см
2
  құрайды, +11,5 
0
С  орташа  жылдық  температурада  абсолюттік  максимум 40
0
,  абсолюттік 
минимум -30
0
  болады.  Орташа  көп  жылдық  жауын-шашын  мөлшері – 190 мм.  Қаратаудың  өсімдіктер 
əлемі өте ерекше ксерофитті, көне типті болып келеді. Топырақ жамылғысы құрғақ-далалы жəне шөлді-
далалы типке жатады [1,2]. 
Қаратау  жотасының  ландшафттары  сонау  ерте  кезден-ақ  техногендік  əрекеттердің  ықпалында 
болып  келеді.  Мұндағы  алғашқы  зерттеулердің  өзі  жотаның  пайдалы  қазбалар  қорын  игеруге 
байланысты  жүргізілді.  Қаратау  жотасын  зертттеу  ХVІ  ғ. «Үлкен  сызба  кітабы»  атты  географиялық 
атласына енгізілуден басталған болатын. Ал «Чертежная книга Сибири, составленная тобольским сыном 
Боярским Семеном Ремезовым» атты еңбекте тек жота туралы ғана емес, ондағы мырыш кені жайлы да 
айтылады.  Ал  арнайы  мамандардың  жотаны  зерттеуі  тек  қана  ХІХ  ғ.  басынан  ғана  басталды. 1864 ж 
географ,  геолог,  ботаник  Н.А.  Северцов  аймақты  зерттеп,  жотаның  биіктік  ерекшеліктерін  анықтап, 
алғашқы геологиялық картасын жасады. 1874 ж. Г.Д. Романовский жəне И.В. Мушкетовтар да аймаққа 
егжей-тегжейлі зерттеулер жүргізді. Қаратауды геологиялық зерттеудің келесі кезеңі В.Н. Вебер есімімен 
байланысты.  Ол  М.М.  Бронмиковпен  көмір  іздеу  мақсатында  зерттеді.  В.Н.  Вебер  мырыш  кенінің  өте 
көп  көлемде  тарағандығын  дəлелдегеннен  кейін,  геологтар  Байжансай  жəне  Мырғалымсай  кен 
орындарын ашты. 1935 ж Қаратау жотасына толық геологиялық түсірілім жасалған болатын. Осы жылы 
И.И.  Машкара    фосфор  кендерін  алғаш  тапқан.  Міне  осындай  зерттеулер  жота  аймағының 
ландшафттарына алғашқы техногендік əсер етуді бастаған болатын. [3]. 1935 ж Қаратау жотасына толық 
геологиялық түсірілім жасалған болатын. Осы жылы И.И. Машкара  фосфор кендерін алғаш тапқан. 1937 
ж И.И. Машкара Кіші Қаратау аймағында фосфор рудасын зерттеу ісін бастауды сұрайды. 
1939  ж  Шолақтау, 1940 ж  Көкжон, 1959 ж  1959 ж  Ақсай, 1965 ж  Жаңатас  жəне  т.б.  фосфор 
кеніштері ашыла бастады. Міне осы алғашқы кезеңдердің өзінде жота аймағында жүргізілетін жұмыстар 
оның  пайдалы  қазбаларын  игерумен  байланысты  болды,  ал  бұл  өз  кезегінде  жота  геожүйесіне  əсерін 
тигізбей қойған жоқ [5]. 
Фосфор – Қаратау  жотасының  қара  байлығы  болып  табылып,  оны  жан-жақты  өндіруге  кірісті. 
Қаратаудағы  фосфорит  алабының  ұзындығы – 115 км,  ені – 20 километрге  созылып  жатыр.  Фосфор 
алабының схемасы 1- суретте берілген. Аймақта ашылған фосфор кен орындары адам күшін көп қажет 
еткендіктен, аймаққа халық барынша көп орналаса бастады. 1945 ж Қаратау кен байыту комбинатының 
Қаратау  өндірістік  бірлестігі  құрылысын  бастады.  Кəсіпорын 1946 ж  іске  қосылып,  алғашқы  товарлы 
фосфорит рудасын бере бастады. Өндіріс күші де, өнім көлемі де жылдан жылға артып отырды. 
Қаратау  фосфор  алабында  негізгі  өнеркəсіптік  ресурстар  Жаңатас,  Ақсай,  Түйесай,  Көкжон, 
Шолақтау, Көксу кен орындарында шоғырланған (сурет 15). Қазіргі кезде фосфор шикізатының шамамен 
70 % жуығы отандық жəне əлемдік тəжірибеде фосфориттерді терең байыту технологиясы схемасының 
болмауына  байланысты  сығынды  өңдеуге  жарамсыз.  Қаратау  фосфорын  өндіру  барысында  шығару 
коэффиценті 60-62 %, ал  қалдықтар  құрамында 38-40 % қалып  қояды.  Бұл  қалдықтар  құрамындағы 
фосфор қоршаған ортаға топырақтан бастап, өсімдіктерге жəне жануарларға, тіпті адам ағзасына да əсер 
етіп жатыр. Осының бір көрінісі қазіргі кезде бұл аймақтағы өсімдік түрлері трансформацияға ұшырауда. 
Мұндай қалдықтардан басқа Қаратау фосфорына негізделіп салынған Жамбыл жəне ОҚО-ғы химиялық 
кен өнеркəсіп орталықтары жылына 5 млн. т шлактарды ауаға қалдырады. Қазіргі кездегі олардың жалпы 
көлемі 30 млн. т асып түседі. Фосфор шлактары күрделі поликешендік құрылымға ие, құрамы негізінен 
83-93 % кальций жəне кремний оксидінен тұрады. Басқа қоспалардың көлемі негізгі шикізат құрамына 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», № 1 (27), 2011 г. 
 
22 
жəне  технологиялық  процестің  жүруіне  байланысты  болып  келеді.  Түйіршіктелген  фосфор  шлагында 
түссіз  мөлдір  шыны  болады.  Шынылы  фразалардың  құрамы  суыту  жылдамдығы  мен  фосфор 
ангидридінің құрамына байланысты 65-97% құрайды [63].    
 
 
 
Сурет 1 – Қаратау жотасындағы фосфор алабының кен орындары 
 
Қаратау  жотасы  геожүйелеріне  əсер  етіп  жатқан  факторлар  осы  өңірдегі  тау-кен  өндірісі 
əрекеттерінің нəтижелері екені белгілі. Сондықтан да біз Қаратау жотасының ландшафтық-шаруашылық 
картасын (сурет 2) жасау барысында, мұндағы ландшафт типтерінің үстінде кездесетін пайдалы қазбалар 
кен орындарын анықтап алып, оларды ландшафттар картасы үстіне түсіріп шықтық.  
Қаратау  жотасында  кезедесетін  ландшафт  типтері 9 топқа  ажыратылады,  табиғаты  бойынша 
орманды  дала,  дала,  шөлей,  шөл  зоналарында  орын  тепкен  жəне  биіктік  белдеулері  бойынша  тауалды, 
аласа таулы жəне орта таулы биіктіктерді қамтиды. 
Қаратау жотасының бұл картасы геожүйенің құрам бөліктеріне техногендік факторлардың əсер 
ететін  аймақтары  мен  шекараларын  көрсетеді.  Осындай  жаңа  карта  негізінде  жаңа  қорытындылар 
жасалатын болады.  

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1 (27), 2011ж. 
 
23 
 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», № 1 (27), 2011 г. 
 
24 
 
Қаратау  жотасы  аймағындағы  техногендік  факторлардың  бірі,  фосфор  кен  орындарының 
орталығы - Қаратау  Жаңатас  аймағының  табиғи  шаруашылық  жүйесіндегі  геожүйелердің  қазіргі 
жағдайына тоқталатын боламыз. Мұндағы техногендік факторлардың  геожүйенің құрам бөліктеріне əсер 
ету бағыттарын төмендегі үлгіден (сурет 3) көруге болады.  
 
Сурет 3 - Фосфор өндіру барысында геожүйеге əсер етудің негізгі бағыттары  
 
 
Бұл үлгінің мағынасын келесі мəліметтер айқындай түседі: 
  
Литосфера.  Геожүйелердің  тұрақтылық  реті  бойынша  қарастыратын  болсақ,  ең  тұрақты 
құрамбөлік  литосфералық  қабат  екені  белгілі,  фосфор  өндіруде  бұл  қабатқа  əсер  етпеу  мүмкін  емес. 
Сондықтан,  ең  алғашқы  жəне  ең  қарқынды  əсер  осы  құрам  бөлікке  түседі,  бұл  əсерді  ашық  əдіспен 
қазылған қазындылар мен жер асты шахталарынан көруге болады.          
Атмосфера.  Фосфор  кенін  өндіруден  қалған  үйінділерден 2-5%-дық  фосфоры  бар  шаңдар 
көтеріледі.  Ол  бейорганикалық  шаңдар  ауа  құрамын  өзгерте  отырып,  ауыл  шаруашылығы  жерлері 
өнімдерінің  де  азаюына  алып  келеді.  Ал  ол  шаңдардың  қаншалықты  көп  таралатыны  сол  жердің  жел 
жылдамдығына, беткі қабатының ылғалдығына байланысты. Фосфорды ашық əдіспен өндіру барысында 
олардың дəл өндіру алаңынан жалпы өндіріс алаңы үш есеге ұлғаяды, ал шаңдарының таралу аймағы 100 
еседен  артық  ұлғаяды.  Аумақтағы  атмосфераның  жағдайы  тұрғын  халыққа  əсер  ететіні  белгілі.  Мұнда 
өкпе ауруымен ауыратын ерлер саны əйелдерге қарағанда 4,4 есеге көп жəне 100 мың адамға шаққанда -
287,7 өкпе құрты ауруына шалдыққандар (республика бойынша бұл көрсеткіш 322,2).        
  
Гидросфера.      Қаратау  жотасының  су  жүйесіне  əсер  ететін  техногендік  əсер  өте  жоғары.  Ең 
алдымен  судың  құрамында  сульфаттар,  хлоридтер,  нитраттар,  ауыр  металдарды  көбейтеді.  Жер  асты 
грунт суларының да төмендеуіне (жоғарылауына), құрамының өзгеруіне алып келеді. Мысалы, Қаратау 
Жамбыл  аумақтық  өндірістік  шаруашылық  аймағында 70-тен  аса  ірілі-ұсақты  жер  асты  суларын 
ластайтын мекемелер мен ұйымдар жұмыс істейді. Осы аймақтағы өндірістік нысандарға өте жақын (1,5 
км  қашықтықта)  орналасқан  скважиналардағы  су  құрамынан  табылған  фтор  мен  фосфор  бұған  дəлел 
бола алады [3].  
Кеніш 
 
Ашық 
əдіспен 
өндіру 
Шахталық 
əдіспен 
өндіру 
Фосфор 
кенін 
өндіру 
Литосфера 
Ластану 
 
Тропосфера 
Гидросфера 
Биосфера 
Ауыл шаруашылығы 
жерлерінің азаюы
Жер беті жəне жер асты 
суларының ластануы 
Жер қабатының бұзылуы 
Дренаждар есебінен 
грунт сулары деңгейінің 
төмендеуі  
Жердің топырақ қабаты 
құрамының нашарлауы 
Карьерлерден, 
шахталардан шығатын 
шаң тозаңды қалдықтар 
Үйінділер мен қалдық 
жыныстардан шығатын 
шаңдар 
Ауыл шаруашылъғы 
өнімддрі жағдайының 
нашарлауы 
Тау кен өндірісі 
жұмысшыларының 
ауруға көп ұшырауы 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1 (27), 2011ж. 
 
25 
Бұл  құрам  бөліктердің  өзгерістері  енді  аймақтың  өсімдік  жамылғысына  əсер  етпей  қоймайды. 
Мысалы,  аумақтың  өзен  аңғарларындағы  табиғи  жайылымдардың  өнімділігі 1960 жылдармен 
салыстырғанда 400 мыңнан 80-150 мың 
тоннаға 
азайған. 
Өсімдік 
жамылғысының 
трансформациялануының бірден-бір факторы – ағын сулардың азаюы, өрттің көбеюі. Мысалы, 2001-2002 
жж 31 өрт тіркелген, нəтижесінде 1829 га жер зардап шеккен.  
Жоғарыдағы  ластаушы  көздер  жотаның  геожүйелерінің    тек  аталған  құрам  бөліктеріне    ғана 
емес, барлық құрам бөліктерге де əсер етіп жатыр. Деректерге қарайтын болсақ, жылдар бойы ең жоғары 
өнім  өндірілген  жылдар  ХХ  ғасырдың 80-жылдарына  сəйкес  келеді.  Демек  осыған  орай  қоршаған 
геожүйеге де қарқынды əсер ету осы жылдарға сəйкес келеді. Мысалы бұл кезеңдері жылына 82,9-34,01 
мың тоннаға дейін зиянды қалдықтар тасталған. Қазіргі кезде бұл аймақта 3 фосфор заводы, «Нодфос» 
АҚ, «Химпром – 2030»  жəне де фосфор өндіру барысында сары фосфор, суперфосфат, нитроаммофос, 
трипомофосфат минералдарды өндіру заводы жұмыс істейді. Ал бұларды кенмен жəне фосфор ұнымен 
қамтамасыз ететіндер «Қаратау» АҚ, Қазфосфат ЖШС.  
 
 
1.  Калецкая М.С., Матаева С.Н. Горы юго-восточного Казахстана. -  Алматы, 1945. 34-43 бб. 
2.  Чупахин В.М. Физическая география Тянь-Шаня.  - Алма-Ата, 1964. 78-90 бб. 
3.  Бейсенова Ə.С., Қазақстан табиғатының зерттелуі.   – Алматы,  2008. 23-27 бб. 
4.  Ландшафтная карта Казахстана. Под ред. Г.В.Гельдыевой.   - Алма-Ата, 1980. 78-79 бб. 
5.  Мұқтаров М., Шайманов Б. Қазыналы Қаратау.  - Алматы, 1983. 30-32 бб. 
6.  Амандосова  С.С.  Современная  геоэкологическая  ситуация  в  Каратау-Жамылской 
территориальной  природно-хозяйственной  системе  и  пути  ее  стабилизации:  Афтореф...  канд.  геогр. 
наук. - Тараз, 2006.   - 28-29 бб. 
 
Резюме 
 
В  статье  рассматриваются  проблемы  разработки  ландшафтно-хозяйственной  карты  хребта 
Каратау.  Чтобы  получить  названную  карту,  авторы  использовали  карты  ландшафтов  и  полезных 
ископаемых  данного  хребта.  Определив  влияние  горно-обогатительных  производств  на  типы 
ландшафтов, дана ландшафтная характеристика района.  
 
Summary 
In the article the problems of development of landscape-economic map of Karatau mountain range are 
considered. In order to get abovementioned map the authors combined landscape map and map of minerals of 
given mountain range. Landscape characteristics are given to district by means of determining the impact of 
mountain-concentrating production on landscape types. 
    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», № 1 (27), 2011 г. 
 
26 
ХИМИЯ ҒЫЛЫМДАРЫ 
ХИМИЧЕСКИЕ НАУКИ 
 
ƏӨЖ  625.752; 625. 851/853 
АУЫР МҰНАЙ ҚАЛДЫҚТАРЫНАН АЛЫНАТЫН АСФАЛЬТБЕТОН ҚОСПАЛАРЫ 
 
Е.Е. Ерғожин - х.ғ.д., профессор, ҚРҰ ғылым академигі,  
Н.Ə. Бектенов  - х.ғ.д., профессор Ə.Б. Бектұров атындағы ХҒИ-ның бас ғылыми қызметкері, 
В.М. Рашова - Абай атындағы ҚазҰПУ магистратура жəне РhD докторантура институтының  
2-курс магистранты 
 
Ауыр мұнай қалдықтарынан алынатын асфальтбетон қоспалары. Ел  экономикасының қарыштап  
дамуына    əсер    ететін    бірнеше    фактор  бар.  Солардың    бірі – жол.  Қазіргі    үкіметтің    жолға    деген  
көзқарасы  оң. Жол қатынас қазба байлықты  сыртқа шығару, сауда-саттықты арттыру рөлдерін  атқарып 
отыр.  Осы  ретте  Қазақстанның  батысы  мен  шығысын,  оңтүстігі  мен  солтүстігін    жалғастырып  жəне 
іргелес  мемлекеттермен  сауда-саттық,  транзиттік    бағыттарда  жиі    пайдаланылатын  жол 
асфальтбетондардың  халықаралық  талапқа  сай болуы  маңызды. 
Асфальтбетон дегеніміз  бұл қиыршық  тас немесе  шағыл тастан,  құмнан,  минералды  ұнтақ  
жəне    битумнан    тең    үлесте    құралған    арнайы    қоспаны    нығыздау    нəтижесінде    пайда    болатын  
материал.  Асфальтбетон  тиісті    ретте    нығыздалғаннан  соң    ғана    қажетті    физика – механикалық  
қасиетке ие болады. Минералды  материалдарды  битуммен  біріктіргеннен  соң,  физика – механикалық  
процестер  орын  алады,  олардың    сипаты    материалды    құрайтын    заттардың    қасиеттері  мен 
ерекшеліктеріне  байланысты  болады. 
Асфальтбетонды    қолданудың    бастапқы  кезеңінде  оны    дайындау  үшін  түрлі  тас 
материалдардың    шектеулі    мөлшері  пайдаланылған.  Асфальтбетонның  қаңқалық    бөлігі    əдетте  
қиыршық  тас  пен    шағыл    тастың    түрлі  фракцияларынан  құралды.  Минералды  ұнтақ    майдалап  бөлу 
құралдары арқылы дөрекі ретте  ұсақталған  əктас  өнімді  түрінде болды [1]. 
Асфальтбетонның  құрамы мен көлемін құрайтын маңызды заттар – ұсақ, ірі, минерал  ұнтақтары 
сияқты  толтырғыштар.  Асфальтбетон  ерітіндісін  дайындауда  минерал  толтырғыштар  алдымен  
қыздырылып,  соңынан  тұтқыр  заттар    ретінде  битум    қосылады.  Ыстық  толтырғыштармен  
араластырылған  битум  оның  бетін  қаптап,  қасиеттерін    өзгертеді.  Кенеттен    оксидтену  реакциясы  
басталып,  минерал толтырғыш бетіндегі  битумның жабындық сапасы жақсарады. 
Минералдық  ұнтақты  мықтылығы 20 МПа  кем  емес  жəне  саздық    қоспасы 5% аспайтын  
карбонаттық    тау    жыныстарын    (ізбес  тасын,  доломитті),  асфальттық    жыныстарды,  сілтілік 
металлургиялық  шлактарды  ұтақтап  алады. Сонымен қатар  цемент тозаңын  жəне басқа минералдық 
материал ұнтақтарында қолданады. Минералдық ұлпалардың меншікті беті, яғни  ұнтақтылық  дəрежесі  
2500-5000см
2
/г.  Битум  шығынын    төмендету  мақсатында  минералдық  ұнтақтың  кеуектігін 35% 
асырмауға тырысады. Ұнтақтық битуммен аралас массасының 5-6%  кеуектігі шамасындағы судағы ісіну 
деформациясы 2,5%  аспауы  керек [2]. 
Минералдық  ұнтақтың  структура    құру    ықпалын    күшейту  үшін  оның  физикалық – химиялық 
активтігін сырттай  активті заттар – (САЗ) қосу арқылы дамытады. Осы мақсатпен 1,5-2%  битум  мен 
анионактивті  заттар  араласын  қоса  біріктіріп  диірменге  тартады.  САЗ  минералдық    ұнтақ  түйіршігі 
беттеріне  битумның  жұғылуын  жақсартып,  үзіліссіз  жұқа  битум  қабығымен  қапталуына  ықпалын 
тигізеді.  Осы  битумнан  құралған    жұқа  пленка  асфальттық    байланыстырушыға  гидрофобтық  қасиет  
береді.  Активтелген    ұнтақтың    кеуектілігі  аз,  меншікті  беті    үлкен,  асфальтбетонда  біркелкілікпен  
араласқан  болады  жəне  асфальтбетонның  битум  сыйымдылығын  азайтуға,  мықтылығын,  тығыздығын, 
жылу  тұрақтылығын,  су  өткізбейтіндігін  жоғарлатуға  септігін  тигізеді.  Оның  үстіне,  активтелінген 
ұнтақты пайдаланғанда бетон  араспасының  температурасын төмендету, араластыру уақытын қысқарту 
жəне  ыңғайлы төсемділігін  жақсарту  мүмкіншілігі туады [3]. 
Асфальтбетондарда    қолданылатын  шағыл  тас  пен  құмға  қойылатын    талаптар    цементтік 
бетондар  үшін    жұмсалатын    толтырушыларға    қоятын    талаптар    сияқты.  Шағыл  тас  түйіршігінің    ең 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1 (27), 2011ж. 
 
27 
үлкен мөлшері  төселетін  асфальттық  бетонның  үстіңгі  қабат  қалыңдығының 0,6 астыңғы қабатының 
0,7 аспау  керек. 
Құм  кəдімгі  асфальтбетон    көлемінің  басым  бөлігін  иеленеді,  өзі  арқылы    қиыршық  тастың  ірі 
бөлшектері арасындағы кеңістіктерді толтырады. Асфальтбетон үшін қолданылатын  құм таза, берік тау 
жыныстары дəндерінен  құралған, лас қоспалары жоқ болуы қажет. Тозаң тəрізді, сазды жəне балшықты 
бөлшектерінің    мөлшері    табиғи  құмда 3% -дан,  бөлшектелген  құмда 5%-дан  аспауы  керек. 
Асфальтбетонды  жабындар  құрылысы  жөніндегі  нұсқаулыққа сəйкес  №014 електен  өтетін дəндердің 
құрамы 15%-дан аспауы тиіс. 
Жол құрылысында ең көп қолданылатын тұтқыр зат – мұнай битумдары. Жол мұнай битумдарын 
өндіру үшін екі əдіс қолданылады: 
- 
мөлдір  мұнай  өнімдерін  алғаннан  соң,  қалған  екінші  дəрежелі  өнімді  қайта  өңдеу,  яғни 
тотықтыру; 
- 
мұнайды қайта өңдеуден қалып қойған екінші дəрежелді өнім, яғни қалдық битум [2.4]. 
Біз  бірінші  əдісті  қолдана  отырып  гудронды S-катализаторымен  тотықтыру  арқылы  тотыққан  
битум  алдық.  Ол  үшін  алдымен  үш  түтікті  колбаның  бір  түтігіне  термометр,  бір  түтігіне  қайтымды 
тоңазытқышты  орнатамыз.  Гудроннан 50мл  алып  сұйық  күйге  айналғанша  қыздырамыз.  Қыздырылған 
гудронды  колбаға  құйып 1,67г  күкірт  қосамыз  содан  кейін  араластырғышты  іске  қосамызда  құмды 
моншада 170
0
С-да қыздырамыз. Тотығу үрдісі басталады. Бұл кезде температура 170
0
С –тан төмендемеу 
керек.Латрдың  көмегімен  температураны 270
0
С-ға  дейін  жоғарылатамыз.  Оптимальды  температура 
250
0
С. Осылайша тотығу үрдісін 4-сағат жүргіземіз. 
Бастапқы  зат  гудрон  мен  соңғы  өнім  тотыққан  битумды  ИҚ-спектрлік  анализ  арқылы  зерттеп 
салыстырамыз. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                 
 
 
а)                                                                           б) 
1-сурет. Гудрон (а) жəне тотыққан битумның (б) ИҚ-спектрі 
 
Тігуші  агент  рөлін    атқаратын  элементтік  күкірт,  -S-S- жəне -C-S- байланыстарын  түзумен 
анықталынады.  Тотығу  кезінде  шайыр  молекулалары  арасында  көпіршелерінің  түзілу  реакциясы 
каучукты  күкіртпен  вулканизациялау  процесіне  ұқсайды.Бұл  кезде  алынған  үлгілерде  ароматты 
құрылымдарға  тиісті  жолақтардың  қарқындылығы  өседі.  Бұл  күкірт  қатысында  тотықтыру  процесінің 
нəтижесінде  мұнай  құрамындағы  асфальтенді-шайырлы  қосылыстар  мен  күкірт  арасында  химиялық 
əрекеттесудің өту мүмкіндігімен түсіндіріледі. 
Бастапқы  қоспада  параформның    болуы 1030-1118см
-1
  облыстарындағы  жұтылу  жолақтарын 
формальдегидті  компанент  екендігімен  түсіндіріледі. 1030-1032, 1088, 1104-1118см
-1
жұтылу 
жолақтарында  диоксиметилен  тізбегінің  –СН
2
-О-СН
2
-О-  валенттік  толқынын  көрсетеді  бұл 
макромолекулалар арасындағы осындай мостиктердің түзілуін көрсетеді [4]. 
Элементтік  күкірт  жəне  параформ  қатты    битумға  ұқсас  материалдарды  алуда  тігуші  агент 
ретінде атқаратын рөлі зор екендігі анықталынды. 
 
725
,5
81
0
,1
865
,6
103
0,
2
137
5,
8
145
9,
6
160
2,
8
272
7,
5
285
3,
0
292
2,
5
Mon Apr 12 09:53:01 2010 Азнибакиева гудрон
 0,0
 0,2
 0,4
 0,6
 0,8
 1,0
 1,2
 1,4
 1,6
 1,8
 2,0
 2,2
 2,4
Ab
so
rb
a
nc
e
 500   
 1000  
 1500  
 2000  
 2500  
 3000  
 3500  
 4000  
Wavenumbers (cm-1)
725
,4
810
,2
86
5
,9
103
1
,8
13
7
6,
3
145
9
,6
16
0
2,
9
17
4
3,
7
272
7
,7
28
5
2,
9
292
2
,5
Thu Dec 10 09:03:17 2009 Азнибакиева
 0,0
 0,1
 0,2
 0,3
 0,4
 0,5
 0,6
 0,7
 0,8
 0,9
 1,0
 1,1
 1,2
 1,3
Ab
so
rb
a
nc
e
 500   
 1000  
 1500  
 2000  
 2500  
 3000  
 3500  
 4000  
Wavenumbers (cm-1)

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», № 1 (27), 2011 г. 
 
28 
1.  ГезенцвейЛ.Б. Дорожный асфальтобетон. - М.: Транспорт. -1976. –Стр.346 
2.  Кулембаев  А.А,  Бішімбаев  У.Қ,  Қасымов  Е.О  Жол  құрылысы материалдары.   - Алматы: 
Триумф «Т»,  2008. –Б. 530 
3.  Сəтеков  Б.С  Табиғи  жəне  жасанды  құрылыс  материалдары  мен  бұйымдары.  - Тараз: 
Сенім, 2007. –Б.297 
4.  Руденская  И.М  Лабораторные  и  практические  занятия  по  испытанию  дорожно-
строительных материалов.   - М.: Транспорт, -1967. –Стр171 
5.  Кулембаев  А.А,  Бішімбаев  У.Қ,  Қасымов  Е.О  Жол  құрылысы  материалдарынан 
зертханалық жұмыстар.   - Алматы: Триумф «Т», 2009.  –Б. 368 
 

жүктеу/скачать 3,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: