Хабаршы жаратылыстану-география

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1 (27), 2011ж. 
 
57 
4.  Свамбаев  Е.  А.,  Свамбаев  Ж.  А.,  Султанбеков  Г.  А.,  Свамбаев  А.  и  др.  Фармакологическая 
активность элементарного йода при экспериментальном отравлении продуктивным раствором урана -
Материалы 1- Международного  Съезда  Российских  ветеринарных  фармакологов  и  токсикологов 
«ЭФФЕКТИВНЫЕ  И  БЕЗОПАСНЫЕ  ЛЕКАРСТВЕННЫЕ  СРЕДСТВА  В  ВЕТЕРИНАРИИ»  МСХ  РФ 
ФГЩУ ВПО «Санкт-Петербургская Государственная Академия ветеринарной медицины» - СПб., 19-22 
мая 2009 год. 
5.  Свамбаев  Е.А.,  Свамбаев  Ж.А.,  Султанбеков  Г.А.,  Свамбаев  А.  Оценка  последствий 
чрезвычайных  ситуации  в  производстве  урана      Материалы 5-Международной  научно-практической 
конференции  по  проблемам  горной  промышленности,  строительства  и  энергетики 28 – 30 октября 
Тульский государственный университет 2009 год  г. Тула. Том -2 стр. 398-401 
6.  Кауашев С.К., Шитый А.Г., Свамбаев Ж. А., Тусупбекова С.Т., Свамбаев Е. А., Султанбеков 
Г.А.,Бахмагамбетова  Г.Б.,
 
Свамбаев  А.С.  Токсическое  воздействие  специфических  факторов 
окружающей среды на здоровье населения в Республике Казахстан-Материалы Международной научно-
практической  конференции    «Актуальные  проблемы  и  перспективы  развития  агропромышленного 
комплекса»  3-4 март 2009 год  г. Иваново. 
7.  Тусупбекова С.Т., Свамбаев Е. А., Свамбаев Ж. А., Султанбеков Г. А., Свамбаев А. и 
др.  Обеспечение  безопасного  уровня  токсических  и  радиоактивных  элементов  в  рационе 
животных. МАТЕРИАЛЫ VІ   Международной научно-практической конференции «ТЯЖЕЛЫЕ 
МЕТАЛЛЫ И РАДИОНУКЛИДЫ В ОКРУЖАЮЩЕЙ СРЕДЕ» Том-2 стр-57 
8.  Свамбаев А. «Основы токсикологии»  Учебник для вузов. – Алматы, 2004. 
9.  Свамбаев  Е.А.,  Свамбаев  Ж.А.,  Султанбеков  Г.А.,  Свамбаев  А.  Экономическая 
эффективность  проведения  экотоксикологических  работ  по  обеспечению  предельно  допустимых 
выбросов в хвостхранилище – Материалы международной научно-практической конференции часть 2, 
МОиН РК, КазНТУ им. К.И. Сатпаева, институт экономики и бизнеса. – Алматы, 2007.  
 
Резюме 
Авторы описывают важность некоторых вопросов обеспечения экологической безопасности при 
добыче урана подземным способом с использованием кислоты. 
 
Summary 
The author describes importance of some questions maintenance of ecological safety at extraction of 
uranium by underground way with use of an acid. 
 
 
ƏОЖ. 577.475.593.17. 
ЖЕТІСУ  ӨЗЕНДЕРІНІҢ ПЛАНКТОНДЫ КІРПІКШЕЛІЛЕРІНІҢ МЕРЗІМДІК 
ӨЗГЕРІСТЕРІ 
 
Б.К. Есимов – б.ғ.к., доцент, 
А.Д. Майматаева –Абай атындағы ҚазҰПУ-дың оқытушысы 
 
Жетісу  өзендері  шөл-шөлейтті  табиғат  белдемдері  арқылы  өткендіктен,  оның  климаты  шұғыл 
континентталды  болып  келеді.  Осы  аймақтағы  Іле,  Қаратал,  Лепсі,  Ақсу,  Көксу,  Сарқанд,  Шелек 
өзендерінің су алабының булануы өте жоғары. Себебі, өзен сулары суармалы егістіктерге жұмсалынып, 
ауыл  шаруашылығында  барынша  пайдалануы  өзендердің  деңгейін  тез  өзгертіп  отырады.  Іленің  орта 
ағысының  төменгі  сағасында  Шарын,  Шенгелді  жерлері  жүгері,  көкөніс;  ал  Ақдала  аймағы  күріш 
алқаптарына  пайдаланылады.  Аталған  антропогендік  жағдайлар  Жетісу  өзендерінің  жағдайын 
шиеленістіріп,  табиғи  жүйесінде  қалыптасқан  тепе  –теңдік  заңын  бұзуда.  Өзендер  бойындағы  егіс, 
көкөніс  алқаптарына  пайдаланған  пестицидтер,  гербицидтер  жəне  минералды  тыңайтқыштар 
қалдықтарымен  су  экожүйесінің  фаунасы  мен  флорсы  уланып  оның  құрамы  тұрақсызданып,  қажетті 
қоректік  тізбектер    ырғағы  үзілуде.  Осы  себептен,  балық  шабақтарының  негізгі  қорегі  планктонды 
кірпікшелілердің түр құрамын зерттеу мен сапалық тұрғыда анықтау өзекті мəселе деп білеміз. 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», № 1 (27), 2011 г. 
 
58 
Қазақстандағы кірпікшелілер фаунасы туралы мəліметтер Л.С. Бергтің 1900 ж [1] Арал теңізіндегі 
тинтиннидтердің  жекелеген  түрлері  жайлы  жиналған  материалдарында  жəне  Н.Д.  Бенингтің [2] Арал 
теңізіндегі  омыртқасыздар  атласында  көрсетілген.  Сонымен  қатар  Қапшағай  су  қоймасының 
өзендеріндегі  су  түбіндегі  қарапайымдылар  жайлы  мақалалармен  ғана  шектелген [3]. Ал  Жетісу 
өзендерінің планктонды инфузориялары туралы мəліметтер жоқтың қасы. 
Біздің  зерттеуіміздің    мақсаты - Іле  –Балқаш,  Қаратал,  Лепсі,  Ақсу,  Көксу,  Сарқант,  Шелек 
өзендері  алабының планктонды кірпікшелілерінің түр құрамын анықтау. Зерттеу жұмыстары 2004-2008 
жылдары аталған өзендерде стационарлық жəне визуалды тұрғыда жүргізілді. 
Планктонды  кірпікшелілердің  сандық  сынақтары  ГР-16  батометр  құралы  арқылы  судың  əртүрлі 
тереңдісінен  жиналды.  Өзендердің  терең  нүктелерінен  сынақтар 20-50 см, 1, 1,5 м  тереңдікте  алынды, 
барлығы 430 сандық  сынақтар  жиналып  өңделді.  Сынақтар  алынған  бойда  бірден  автокөліктің 
жылжымалы  зертханасында [4-7] əдістері  бойынша  тірі  организмдер  саналып,  анықталып, 
кірпікшелілердің  қозғалысын  фикол  ерітіндісі  немесе 1% никель  фосфатының  ерітіндісін  қолдана 
отырып  бəсеңдетілді [8]. Ядролардың  витальды  бояуы 0,5 % хлороформмен  араластырылған  метилен 
көгімен  жүргізілді.  Организмдердің  идентификациясында  Каль  анықтамасы [9] жəне  басқа  да  деректер 
пайдаланылды. 
Көптеген  түрлердің  тек 7-9% ғана  инфузория  құрамының  тұрақты  компоненттері  болып  келеді. 
Олар: Condylostoma vorticella, Srirostomum ambigyum, Paramecium caudatum, Codonella cratera, 
Strombidium mirabile, St. humile, Didinium nasutum, Tintinnidium fluviatle, Colpoda steini. Бұлар 
вегетациялық  маусым  кезеңіндегі  инфузорияның  саны  мен  биомассасының  негізін  құрайды.  Қысқы 
маусымда бұл организмдер планктонды өте аз мөлшерде кездеседі. Жалпы, кірпікшелілердің бұл тобын 
кең  ауқымды  температураның  өзгеру  құбылысына  жəне  басқа  абиотикалық  факторларға  бейімделген 
эврибионттар деп атауға болады. 
Өзен  суларындағы  кірпікшелілердің  түр  құрамының 65-75% стенобионттар.  Олар  бірен-саран 
кездеседі немесе өзендер жағалауының жекелеген аудандарында белгілі бір мезгілде топтасып дамиды. 
Көктем  мезгілінде  өзендерде  үнемі  кездесетін  кірпікшелілер  тобынан  басқа,  бұрын  –соңды 
анықталмаған, төмендегідей топтасқан кейбір сирек түрлер анықталды: Strombidium sp., Vroleptus piscus, 
Euplotes patella, Carchesium sp., Oxytrichia sp. Бұл  түрлер  бұған  дейінгі  көрсетілген  түрлермен  бірігіп 
көктем  мерзіміндегі  кірпікшелілердің  негізгі  тобын  құрайды.  Осы  мезгілде  бұл  түрлердің  протозоа 
планктонының  жалпы  санымен  экожүйенің  биомассасын  құраудағы  маңызы  өте  зор.  Алайда  бұлар  су 
қоймасында біркелкі кездеспейді. 
Сəуір  айында  Іле,  Қаратал,  Лепсі  өзендерінің  барлық  акваторияларында  ең  көп  таралған  түрлер 
Codonella crater жəне Str. Mirabile. Олардың  бұл  кездегі  қорегі  ерте  көктемде  дамитын  диатомды 
балдырлар  болып  табылады.  Көктемнің  соңына  қарай  диатомды  балдырлардың  да,  кірпікшелілердің 
саны күрт азая бастайды. Мамырдың аяғында, сəуір айымен салыстырғанда бұлардың кездесу жиілігі екі 
есеге, ал саны үш есеге азаяды. Сулардың орташа немесе жоғары жағдайда лайлануының индикаторлары 
–  дидиниумдар,  хипотрихидиумдар,  колепстер  сандары  температура  жоғарылаған  сайын  азаяды.  Бұл 
құбылыс өзен суларының өздігімен тазаруы қабілетінің жоғарлауы  жəне оның сапробтылық деңгейінің 
төмендеуі  туралы  мағлұмат  береді.  Кірпікшелілер  қауымдастығында  таза  судың  көрсеткіші  болып 
саналатын Tintinnidium туысы  өкілдері  жазғы  мезгілде  қарқынды  дамиды,  осы  кезде  аталған  туыс 
түрлерінің саны жəне биомассасы 45-57% жетеді. Бұлардан басқа жазда жиі кездесетіндерге Chilodonella 
piscatoris, Prorodon ovum, Str. conicoides, Str. humile жатады. Күзге қарай  Tintinnidium туысы өкілдерінің 
маңызы  кемиді.  Осы  мезгілде  аталған  туыс  өкілдерінің  сандық  деңгейіне  жақын  дамитын  түрлер: 
Holophria lateralis, Monodinium balbiani, Arsenasia radians, Tintinnidium pusillum, Str comexa. 2006-2007 жж 
өте көп мөлшерде байқалғандар Euplotes patella, Amphileptus gutta. 
Жетісу өзендерінің планктонды инфузорияларының түрлік құрамы төмендегідей: 
Ciliophora Doflein Kinetophragminophora de Puy. etal: Coleps hirtus var. lacustris Faufe Fr, C. 
elongates Ehrb, C. hirtus Nitrsch, Mesodinium Fimbriatus Sto kes, M. pulex, M. acarus stein, M. rubrum, 
Prorodon ovum Ehrb, Prorodon sp, Cyclotrichium gigas, Cyclotrichium sp, Paradileptus elephantinus, P. conicus 
Wenrich, Phascolodon vorticella Stein, Spathidium amphoriformes, Sp. lucidium Rahl, Sp. Spatula, Sp. Sp, 
Holophira simplex Schew, H.nigricans, H. atra, H.lateralis, H.sp., Lo xophyllum meleaggris, Litonotus sp., 
Dileptus gigas, Amphileptus gutta Cohn, Actinobolina radians Stein, Actinobolina vorax, AsKenasia volvox, 
AsKenasia sp., Burselopsis truncate Corliss, B. spumosa Smidt, B. sp. Stein, Didinium nasutum, Lagynus 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1 (27), 2011ж. 
 
59 
vermicularis, Lacrimaria olor, Enchelis pupa, Enchelis sp., Chilodonella uncinatus, Ch. Piscatoris Bloch, Nassula 
sp., Phascolodon vorticella Stein, Urotricha pelagic Kahl 
OligoHymenophora de P U Y et al: Frontonia leucas Ehrb., Frontonia sp., Filasterides armata, Cyclidium 
glaucoma, Paramecium caudatum, Pleuronema crassum, Plagiopyla sp., Phitothorax processus, Urocentrum 
tarbo, Urosoma butschlii, Microthorax pusillus, Mastigostephanus sulcatus, Metacistis exigya, Micterostris sp, 
Stokesia vernalis, Colpoda steini Maupas. 
Polyhymenophora: Malteria grandinella, Hypotrichidium conicum, Codonella crater,  Condylostoma 
vorticella, Condylostoma sp., Codonella sp., Botrastoma mirabilis,  Euplotes planctonicus, Euplotes patella, 
Euplotes sp., Stentor polymorphus, S.ametistinus, S. niger, S. Coeruleus, Stromgidium minimum, St. Velox, St. 
humile, St. viride,  St. conicoides, St. miragle, St. comexa, St. sp. Vorticella, Zeprotintinnus pellucidis, 
Tintinnidium pusillum, T. fluviatile, Tintinnopsis tugulosa, Tintinnopsis cylindrata, Tintinnopsis sp., Uroleptus 
piscis, Oxytricha sp, Spirostomum ambigyum, Sp. Teres, Metopus contractus, Palmarium mucicola. 
Peritricha Stein: Astylozoon faurei,  Carchesium sp., Vorticella convallaris, V.Campanula 
Зерттелген өзен суларында кірпікшелілердің 98 таксондары бар екені, олардың ішінде 92 түрі өзен 
суларында, ал 6 түрі топырақтарда жиі кездесетіні анықталды. 
Қарапайым  планктондардың  ішіндегі  кеңірек  танымалы  тең  кірпікшелі  инфузориялар -58 түр 
(59%), сиректеу кездесетіні – спиральды кірпікшелілері – 32 (33%) жəне өте аз кездесетін топқа дөңгелек 
кірпікшелілер – 8 (8%) жатқызылды. 
 
1.  Минкевич  Р.К.  О  новом  виде Codonella в  планктоне  Азовского  и  Аральского  морей. //О 
животном планктоне Аральского моря. – Ташкент, 1980. - С. 43-46. 
2.  Бенинг  А.Л.  Материалы  к  составлению  промысловой  карты  Аральского    моря. //ТР. 
Аральского отд. ВНИРО. 1985.-Т.4.-С.139-183. 
3.  Трошина  Т.Т.  Видовой  состав  планктонных  инфузорий    Капчагайского  водохранилища. 
//Известия АН КазССР. Серия биологическая. 1989. №5.- С.38-42.  
4.  Мебрат  А.А.  Видовой  состав  планктонных  инфузорий  Киевского  и  Кременчугского 
водохранищ. //Гидробиологический журнал. 1980. Т.16. №4. - С. 30-35. 
5.  Чорик Ф.П. Свободноживущие инфузории водоемов Молдавии.  – Кишинев, 1985. – С.32-36. 
6.  Мамаева Н.В. Инфузорий бассейна Волги. – Ленинград, 1987. – С.45-56. 
7.  Курдс  Ц.Р.  Иллюстрированный  определитель  ресничных  простейших,  найденных  в 
активном иле. - М., 1990. – С. 11-39. 
8.  Агамалиев Ф.Г. Инфузории Каспийского моря.//Ленинград 1986.-С.39-56 
9.Kahl A. Wimpertiere oder Ciliata (Infusoria). //F.Dahl Die Tierwelt  Deutschlands. – Iena, 1990. P. 
886 
  
 
Резюме 
Сезонные изменения планктонных инфузорий реки Семиречье 
Исследованы  сезонные  изменения  планктонных  инфузорий  реки  Семиречье.  Выявлено 98 видов 
свободноживущих инфузории. Из них 92 вида встречаются в речных водоемах, 6 видов часто в почве. Из 
всего  многообразия  видов  только 7-9 % являются  эврибионтными  организмами,  составляющими  ядро 
сообщества в течение года.  
 
 
Summary 
Seasonal changes of planktonic ciliates River Jeti 
The seasonal changes of planktonic ciliates River Seven Rivers. Identified 98 species of free-living 
ciliates. Of these, 92 species of common river waters, 6 species are often in the soil. Of the variety of species are 
only 7-9% eurybiontic organisms that make up the core of the community during the year. 
 
 
 
 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», № 1 (27), 2011 г. 
 
60 
ƏОЖ 612;591.1 
ОҚУШЫЛАР ДЕНЕСІНІҢ ДАМУ КӨРСЕТКІШТЕРІН САЛЫСТЫРМАЛЫ ЗЕРТТЕУ 
 
И.М. Төленбек - б.ғ.к., Абай атындағы ҚазҰПУ-дың профессоры, 
Л.Қ. Мүсіреп - ізденуші 
 
Балалар  мен  жасөспірімдердің  өсуі  мен  дамуы  олардың  жасының  əртүрлі  кезеңдерінде  бірдей 
қарқында  жүрмейтіні  белгілі.  Соданда  тиісті  жас  кезеңін  сипаттайтын  морфофункциональдық 
көрсеткіштер  кешені  болады.  Бұлар  арқылы  белгілі  дəрежеде  бала  дамуының  деңгейін  жəне 
денсаулығын  бағалайды.  Ендеше  мұндай  көрсеткіштерді  жыл  сайын,  тұрақты  анықтап  отырудың 
теориялық  та,  практикалық  та  маңызы  үлкен.  Осыған  орай  жас  физиологиясы  жəне  мектеп  гигиенасы 
ғылыми  оқу  пəні  бағдарламасында  əртүрлі  жастағы  балалардың  антропометриялық  көрсеткіштерін 
(бойын,  дене  массасын,  көкірек  клеткасының  шеңберін)  ылғи  да  өлшеп  отыруға  арнайы  назар 
аударылған.  Бұл  бағытта  жүргізілген  зерттеу  жұмыстары  баршылық (1,2,3,4,5). Сондай  зерттеулердің 
нəтижесінде  басқаларын  былай  қойғанда  мектеп  жасындағы  балалардың (7-ден 18-ге  дейінгі) 
антропометриялық  көрсеткіштерінің  стандарттары  жəне  дені  сау  балалардағы  сондай  көрсеткіштердің 
ауытқу  квадраттары(сигма)  анықталған.  Міне  сол  мəліметтерді  біле  отырып  жəне  оларға  əр  түрлі 
зерттеушілер  түрліше  жағдайларда,  уақыт  кезеңдерінде  тапқандығын  ескерсек,  бүгінгі  таңдағы  солар 
типтес зерттеу жұмыстарын жүргізудің аса қажеттілігін оңай түсінуге болады. 
Алынған  антропометриялық  мəліметтер  бұдан 30 жыл  бұрын  анықталған  мəліметтермен 
салыстырылды (1,2) 
Антропометриялық  өлшеулермен  қатар  біраз  оқушылардың  жұмыс  қабілетінің  деңгейін  əрі 
олардың  денсаулығын  бағалауға  мүмкіндік  беретін  Гарвард  степ-тестінің  индексін  (ГСТИ)  анықтадық. 
Зерттеу жүргізуге 3,5,6,7,8,9 жəне 10 сынып оқушылары (9-16 жас) алынды. Бұл мектеп оқушыларының 
жеке  басының  медициналық  картасын  қарағанда,  дəрігердің  тұжырымдауы  бойынша,  балалардың  дені 
сау негізгі топқа жатқызылған. Зерттелуге алынған оқушылардың саны мынадай: 
 
Жасы 
ұлдар 
Қыздар 
Жалпы 
9 29 30 59 
11 15  18  33 
12 26  41  67 
13 17  15  32 
14 37  34  71 
15 32  38  70 
16 20  15  35 
 
Жұмыс  барысында  оқушылардың  дене  масасын  əдебиеттерде  ұсынылып  жүрген  есептеу 
тəсілімен анықтаудың нəтижелерін іс жүзіндегі көрсеткіштермен салыстырып, олардың қайсысы арқылы 
шындыққа жақын мəлімет алуға  болатынын тексердік. Сонымен қатар бала бойы мен дене массасының 
өзара қатынастарындағы ерекшеліктерді байқауға мүмкіндік туды. 
Көпшілікке  белгілі « Брок  индексінде»  адамның  дене  массасын  табу  үшін,  оның  бойының 
ұзындығынан 100 санын алып тастайды. 
Қалыпты дене салмағы (кг) =бойының ұзындығы (см) –100 
Ал,  арнайы  формулада  адамның  бойы  ғана  емес,  оның  жасын,  жынысын  ескеруге  мүмкіндік 
беретін түзеу коэффициенттері бар. 
Ұлдарға: [ бойы(см)х4/2,54-128]х0,453 
Қыздарға: [ бойы (см)х 3,5/2,54 -108]х 0,453 
Осыған орай алдын ала айтуға болатыны, бақыланушылардың ішінен бірде – бір оқушы бойының 
ұзындығы мен дене салмағының арасындағы шын қатынасты «Брок индексі» арқылы тапқан нəтижелер 
көрсетпеді. Мəселен оқушы  Қ.Аның Брок индексі бойынша дене массасы 54кг, ал бойы 54см. Іс жүзінде 
оның  дене  массасы 59кг.  Ал,  А.А.  деген  оқушыда:  бойы  мен  дене  массасының  есеппен  табылған 
арақатынасы 80кг, шындығында 49 кг. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1 (27), 2011ж. 
 
61 
№ 1 кестеде  бұдан 25-30 жыл  бұрын  жүргізілген  антропометриялық  өлшеулердің  мəліметтері 
келтірілген. Ал №2 кестеде біздің зерттеулеріміздің нəтижелері берілген. 
Кесте № 1 
Кесте № 2 
 
Қазіргі  көрсеткіштер  мен  бұдан 25-30 жыл  бұрынғы  көрсеткіштерді  салыстырып  қарасақ,  бой 
ұзындығының, кеуде шеңберінің, дене салмағының біраз жоғарылағаны байқалады. Мысалыға, қазіргі 14 
жасар  ұлдардың  бұрынғы  мен  салыстырғанда  бойының 10,9 см,  кеуде  шеңберінің 3,8 см,  дене 
салмағының 12,3 кг артқанын көруге болады. Осыған ұқсас айырмашылықтар барлық оқушыларға тəн. 
Қазіргі  кезде  балалардың  көрсеткіштерінің  жоғары  болуы  халықтың  əлеуметтік–тұрмыстық 
жағдайының, экономикалық, материялдық жағдайының дамығанынының белгісі болуы ықтимал. 
Табылған  антропометриялық  өлшеулер  нəтижелерін  Мартинэ  картасы  арқылы  бағалағанда 
ауытқулар негізінен плюс сигманы көрсетті. Бұл жағдай əсіресе дене салмағына қатысты болды (+2+3σ). 
(сызба 1 жəне 2) 
 
           Сызба 1 
              -3σ                  -2σ                     -1σ                     М                +1σ                   +2σ               +3σ 
 
 
 
 
 
Б
 
 
 
 
 
С
  КШ 
Ер балалар 
Қыз балалар 
жасы 
бойы  σ 
К.шеңбері  σ 
салмағы  σ 
бойы σ 
К.шеңбері σ 
салмағы  Σ 
9 138,9 
2,9  69,2 
6,7  36,8 58 
135 
26  63,7 
3,6  31,5 17,51 
11 150,2 
7,3  72,9 
6,2  45,5 106 
148,3 49  71,3 
6,8  43,3 5,6 
12 151,5 
5,8 
69,8 
4,6  41,7 
68 152,1 52 
70 
4 
43,2 5,7 
13 160,9 
8,1 
74,8 
4,2  49,2 
261 156,9 36  75,7 
2,8  47,6 
3,8 
14 165,5 
6,3  77,8 
6,1 55,2 
86  159,5 57  77 
4,6  49,7 
6,2 
15 169,3 
7,2  79,7 
3,9 55,5 
76 155,2 46  79,7 5,3 
50,2 5,7 
16 173,5 
0,43 81,45 
1,4  59,4 
045 165,7 06  78,9 1,4 
56,9 0,5 
Жасы  
Ер балалар 
Қыздар 
 
Бойы, 
см 
σ  К  шеңбері,
см 
σ 
Сал-
мағы,
кг 
σ 
Бойы, 
см 
σ 
К  шеңбері 
см 
σ 
Салмағы, 
кг 
σ 
9 
127,3 5,6 62,3 
3,1 26,0  3,1  126,9 5,9  61,8 
3,2  25,9 
3,3 
10  132,4 6,2 64,1 
3,2 28,9  3,4  134,9 6,1  62,2 
3,8  27,9 
3,9 
11  136,7 6,5 66,3 
3,4 30,9  4,2  137,9 6,9  66,1 
3,9  32,1 
4,5 
12  143,6 6,7 67,1 
3,7 34,3  4,2  146,3 6,6  66,4 
4,5  36,1 
5,5 
13  146,9 7,9 69,9 
4,4 38,2  5,5  149,4 7,7  68,6 
4,9  41,2 
6,8 
14  154,6 8,5 74,0 
4,8 42,9  7,1  158,8 6,7  74,5 
5,1  48,9 
6,6 
15  159,8 9,3 82,8 
5,5 48,1  8,9  158,9 7,1  85,4 
5,5  49,3 
6,4 
16  169,5 9,3 89,5 
5,9 63,4  8,9  161,5 6,9  87,9 
6,4  53,6 
6,7 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», № 1 (27), 2011 г. 
 
62 
          Сызба 2 
               -2σ                -1σ                   М                     +1σ                    +2σ                +3σ                +4 
 
 
 
 
 
Б
 
 
 
 
 
С
                                                                                                                 КШ 
Көріп отырғанымыздай 9 бен 16 жас арасында айтарлықтай ауытқулар 9 жастағы ұлдар(-2,4)  мен 
11 жастағы ұлдарда (-3,4) дене массасы бойынша байқалады. Шамасы 9 бен 11 жастағы оқушылардың 
дене қозғалысы белсенділігінің аздығынан болар деп есептейміз. 
Гарвард  степ  тесті  сынамасында  дене  еңбегі  ретіндегі  жүктеме  орындыққа  көтерілу  жəне  түсу 
түрінде беріледі. Орындық биіктігі жəне оған көтеріліп, түсу уақыты мен шамасы зерттелуші адамның 
жынысымен, жасымен жəне денесінің өсу- даму деңгейіне байланысты болады. 
 
Кесте № 3 
 
Зерттелінетін топ 
Саты биіктігі(см) 
Шығу уақыты(мин) 
Жасөспірімдер мен 
жеткіншектер(12-18 жас) 
Қыздар (12-13 жас) 
Ұлдар мен қыздар(8-11 жас) 
Ұлдар мен қыздар (8жасқа 
дейін) 
45 
 
 
40 
35 
 
35 
4 
 
 
4 
3 
 
2 
 
Гарвард степ-тестінің индексі (ГСТИ) төмендегі теңдеу арқылы есептеледі. 
ГСТИ=tiх100/ 2(f1+f2+f3) 
Мұндағы t-секундпен  алынған  дене  еңбегінің  нақты  уақыты; f1+f2+f3 жүктеме  аяқталған  соң 
алғашқы 3 минуттың 1- жартылары. 
Зерттеуге  №12  көпсалалы  қазақ  гимназиясының 5,8 жəне 10 сыныптарынан 5-6 оқушыдан 
алынды.  əр  оқушыға 3 күн  бойы  зерттеу  жүргізілді.  Оқушылардың  соматикалық  жəне  физиологиялық 
жүйесінің көрсеткіштері №5 кестеде келтірілген. Онда зерттелушінің жасы,жынысы, тыныштық күйдегі 
пульс  жиілігі-т\п,  орташа  мəні-о\м,  жүктемеден  кейінгі  пульс  жиілігі-ж\к\п,  Гарвард  степ  тест  индексі- 
ГСТИ бойынша мəліметтер берілген. əр жастан ұл- қыздарының ортақ шамасын көрсеттік. 
    
Кесте № 5 
 
№ 
Зерттелушінің  аты-
жөні 
жынысы 
жасы 
т\п 
о\м  ж\к\п 
о\м 
ГСТИ 
1 
Илиясов Ə. 
ұл 12 
38 
38 
F1=48 
F2=42 
F3=45 
41,3 70 
орташа 
2 
Ерниязова Д. 
қыз 12 
35 
35 
F1=45 
F2=32 
F3=37 
38 80 
жақсы 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1 (27), 2011ж. 
 
63 
3 
Анафия А. 
Ұл 15 
42 
42 
F1=69 
F2=39 
F3=24 
44 84 
жақсы 
4 
Əзімхан Д 
Қыз 15 43 
43 
F1=69 
F2=39 
F3=24 
44 91 
өте 
жақсы 
5 
Баймахамбетов К 
Ұл 17 
37 
37 
F1=49 
F2=38 
F3=38 
42 96 
өте 
жақсы 
6 
Тоғжанова М. 
қыз 17 
35 
35 
F1=43 
F2=40 
F3=34 
39 102 
өте 
жақсы 
 

жүктеу/скачать 3,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: