Хабаршы вестник bulletin «Кӛптілді білім беру және шетел тілдері филологиясы»

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Кӛптілді білім беру және шетел тілдері филологиясы» сериясы, №1(13), 2016 ж. 
 
91 
 
 ٌاَصإًَج [джанааза(тун)] – жаназа; мәйітті жерлеу рәсімдері; 
 ٌشَِْٙ [маһр(ун)] –маһр (қалыңдыққа некелік сый); қалым тӛлеу; 
  ٌة
َ َسْذَِ [мадраса(тун)] – медресе; мектеп; училище; 
 ًٌْ ُ  [ғусл(ун)] – ғұсыл; дәрет алу; жуыну; 
 ٌيُٛ َس [расуўл(ун)] – расул; пайғамбар; елші; 
 ٌاَسُٛ  [суўра(тун)] – сүре (Құранның тарауы);       
 ٌةَااَ َ  [сахааба(тун)] – сахаба; серіктес;  
Мұнда кейбір арабша кірме сӛздердің қазақ тіліндегі аудармасымен бірге синоним ретінде жеке сӛз 
түрінде  қолданылатынын  байқауға  болады.  Мысалы:   ةلذَ   [ṣadaqa(tun)  ]  -  қайыр  беру,  садақа;   ٌيُٛ َس  
[расуўл(ун)]-расул; пайғамбар; елші;   ٌَٓفَو  [кафан(ун)] - ақырет киімі; кебін; ُ هللََّأ [‘аллааһ(у)]-құдай,Аллаһ;  
 ٌةَع ِشَش[шарий’а(тун)]- шариғат; мұсылман заңы;  т.б; 
Бұл  сӛздерді    сабақ  кезінде  белгілі  бір  грамматикалық  тақырыпты  ӛту  барысында  не  орындалатын 
жаттығулардың лексикалық  материалына мысал  ретінде  пайдаланып отырамыз. Бұл сӛздердің бастапқы 
мағынасының тура мағынасында әлде ауыспалы мағынасында қолданылып тұрғандығын, сонымен қатар 
олардың дыбысталып айтылуын екі тілде жазылған мысалдар арқылы да кӛрсетуге  болады. 
Жоғарыда  келтірілген  мысалдардың  сыртқы  жасалу  қалып  (модель)  үлгілеріне  қарасақ,  олар  араб 
тіліндегі белгілі бір етістік бабының есімше, масдар, етістік, сын есім т.б. формалары екендігін кӛреміз. 
Араб әдеби тілін сақтап келе жатқан Құран кітабындағы сӛздердің  харакаттарымен берілуі оқу процесін 
жеңілдетеді. Ал басқа араб тіліндегі оқулықтардағы харакатсыз келген мәтіндерді  қай дауысты дыбыс 
түрімен оқу керек деген кезде, осы морфологиялық сӛзжасамдық формаларды  білудің   қажеттілігін  араб 
тілімен шұғылданып жүргендер  ғана айта алады.  
Араб  тіліндегі  сӛздерге  морфологиялық  талдау  жасау  барысында  түбір  мен  сол  түбірдің  алдынан, 
ортасынан  және  соңынан  қосылатын  қосымша  түрлерін,  сӛз  таптары  мен  олардың  жасалу  жолдарын 
грамматикалық  тұрғыдан  анықтаумен  қатар  сол  сӛздердің  мағынасын  қоса  игеру  де  негізгі  оқыту  мақ-
сатына жатады. Араб тіліндегі сӛздер сияқты діни сӛздер де белгілі бір грамматикалық формалар арқылы 
жасалады.  Сол  сӛздердің  түбірі  мен  аффикстерін  табуда    сол  формула  –үлгілерге  сүйенеміз.  Сонымен   
қатар сол сӛздердің аудармасын  сӛздіктен іздеу үшін түбір мен аффикстерін анықтап алу керек.                 
 Қазақ тілінде кездесетін арабша діни кірме сӛздерді қазақ тілінің сӛз құрамына қарап терең талдасақ, 
онда бұл сӛздердің тӛл сӛзімізге жатпайтынын байқаймыз. 
Діни  есім  сӛздер  де  әр  түрлі  грамматикалық  формаларда  түрленіп  келеді.  Қазақ  тіліне  басқа  тілдер 
арқылы  сатылай  енген  арабша  сӛздерді  тек  морфологиялық  талдау  арқылы  яғни  түбір  мен  қосымша 
түрлеріне  қарап  анықтай  аламыз.  Белгілі  бір  грамматикалық  форма  түрінде  енген  арабша  сӛздер  одан 
кейін екінші тіл яғни қазақ тілінің грамматикалық қалыптасу қағидалары бойынша тағы да ӛзгеріске түсіп 
түрленетінін байқаймыз. Мысалы «әруақты» деген атау арабша  ٌوُٚس сӛзінің дұрыс кӛпше түрі  ٌواَْٚسَأ  сӛзіне 
қазақ  тілінің  «-ты»  деген  қатыстық  сын  есімнің  жұрнағы  жалғанған.  «Құрбандық»  атауы  арабша    َاُشَل  
түбір етістігіне  ٌْا ََ жұрнағы жалғану арқылы жасалған туынды зат есім  ٌْاَاْشُل сӛзіне қазақ тілінің «дық» 
деген сӛз тудырушы жұрнағы жалғанған [6,95]. 
 Есім сӛздердегі ةوشعٌّأ деген белгілі халді білдіретін «әл» (‘аль)артиклі  يأ (құдай)   ٖلاإ сӛзімен қосылып, 
 للَّّأ[‘ал-лааху]  «Аллах»  деген  танымал  да  қасиетті  сӛз  түрінде  қалыптасқан,қазақта  «құдай,тәңір» 
сӛздерінің баламасы ретінде «Алла» сӛзі  айтылып жүр. 
Жекеше  түрдегі   ٌةَ     [‘аайат(ун)]  (белгі;  таңғажайып;  аят)  сӛзінің   يٚأ  (баспана  беру;  жасырыну;  бір 
нәрсеге жүгіну ) деген мүлдем (хамзалы, бос және толымсыз) бұрыс  етістіктен  шыққандығын  маддалы 
алифке қарап анықтауға болады.  
Кӛпше  түрді
(
عّجٌأ
)
 
  немесе  нақыс
(
صلإٌا ًعفٌأ
)
 
  етістігінінің  граммтикалық  формаларын  ӛткенде,   
 ٌااََٚضَ [ғазаўаат(ун)]    «ғазауат»  (  шабуыл  жасау,  басып  кіру)  сӛзінің  ََٚضَ  [ғазаўа]  I  баб  нақыс  етістігінің   
اٚض   [ғазўа(тун)  ]  масдарының  дұрыс  кӛпше  түрінен
(
ٌُا ٌا عّجٌأ
)
 
  жасалғандығын  ,  ал  ٌوا
َٚ ْسَأ  [‘арўаах(ун)] 
«аруақ» сӛзінің (وٚس)  َواَس  I баб бос етістігінің  ٌوُٚس [руўх] «рух» деген масдар формасының бұрыс кӛпше 
түрінен
(
شي ىّتٌا عّج
)
 
, сол сияқты осы түбірден пайда болған 
(
 ُي ِٚاَشَ 
)
  [тарааўийх(у)] «тарауық» деген сӛздің 
II  баб    етістігінің   ٌةَ  ِْٚشَ   [тарўийха(тун)]  масдарының  бұрыс  кӛпше  түрінен  жасалғандығын  сатылап 
түсіндіріп кӛрсетуге болады. [3]  
Іс-әрекет атауы
(
سذصٌّا
)
 
 немесе хамзалы
(
صٌّّٛٙا ًعفٌا
)
 
 етістіктен жасалған туынды сӛздерді талдағанда, 
 ٌء ِ َٔ ،يٌّ ِ َٔ[набий‘(ун), набийй(ун)] «наби» (пайғамбар) деген сӛздің IIIء хамзалы  
أ ٔ
   [ наба‘а]  I баб етістігінің  
масдар түрі екендігін анықтай аламыз.  

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Кӛптілді білім беру және шетел тілдері филологиясы» сериясы, №1(13), 2016 ж. 
 
92 
 
Ислам  дінін құрметтеуге байланысты қойылған  адам  есімдері түркі халықтарында кӛптеп кездеседі. 
Діни наным-сенімге қатысты мағынада ырымдап қойылған кісі есімдері қазақ халқында да қазақ тілінің 
дыбыстық жүйесінің үндестік заңдылығына сәйкес  ӛзгерістерге ұшыраған  нұсқаларында қолданылуда. 
Мысалы: 
  ٌذْ 
َع [’абд(ун)] ( құл;еріксіз) «әбд » сӛзі    ّللَّأ [ ‘ал-лааһ(у) ]( құдай) сӛзімен изафеттік тіркес сӛз ретінде      
 ه  ُذْ َع [’абду-л-лааһ(и)]  (Алланың  құлы)  деп  айтылған  атау  қазақшада  «Әбділда,  Әбілда,  Ғабдолла, 
Қабдолда»  деген  біріккен  сӛз  нұсқаларында  кездеседі.  Пайғамбарға  деген  құрмет  ретінде 
 ٌذهَّ ُِ[Мухаммад(ун)]  (мақтаулы,мақталынған)  атауы  «  Мұқамет»,    ал   ٌدُّْٛ َِ  [  Махмууд  ](  мақтаулы) 
«Махмет,  Мақымет», َلا إ  [‘ислаам]  (құдайға  берілу;  мұсылман  дінін  қабылдау)  атауы  «Ислам,  Еслам, 
Ыслам»,  َلا لإا ٓ د (ислам діні) «Дінислам», ذّّ ِ ٓ د (Мұхамметтің діні) «Дінмұхамет», َلا لإا سٛٔ  (ислам 
нұры)  «Нұрмұхамет»  түрінде  аталған.  Адам  есімдерінің  мағыналық  ерекшеліктерін  түсіндірумен  қатар 
олардың сыртқы жасалу үлгілерінен  изафет, масдар, есімше, сын есім, т.б. түрлерін пайымдай алады. [8] 
Арабша сӛздерді түбір және оның морфологиялық формаларына қарап талдап,  лексика-семантикалық 
ерекшеліктеріне  орай  аудармасына назар аудара отырып, қазақ тіліндегі діни мағынадағы кірме сӛздерді 
қос тілде де айқындауды үйренеді.     
 Сӛзжасамда    белсенділік  танытатын  етістіктен  жасалатын  туынды  сӛз  топтары  араб  тілінде  ерекше 
назар  аударғанды  керек  етеді.  Ӛйткені  мәтіндердегі  арабша  сӛздерді  харакатсыз  яғни  дауысты  дыбыс-
тарымен  оқи  білу  үшін,  етістіктің  морфологиялық  сӛзжасамдық  үлгілерінен  хабардар  болу  қажет. 
Сӛздердің  тұлғалық  жасалу  үлгілерін  игерген  білімгер  сол  жаңа  сӛздерді    харакатсыз  (диакритикалық 
белгілерін ӛз бетінше  тауып)оқи алады. Сонымен қатар олардың аудармасын сӛздің түбірі мен аффикс 
түрлеріне қарап тауып алады. Бұл жерде бір түбірден таралған түбірлес сӛздердің алғашқы түбір етістік 
формасын білсе, әрі қарай басқа түрлерін  жобалап анықтауға болады. Етістіктің баб түрлерін ӛткен кезде, 
тӛмендегі мысалдарды да сӛзжасамдық тұлғалық жасалу үлгілеріне қарап топтастыруға болатын сияқты 
тӛменде келтірілген таныс діни сӛздердің дұрыс және бұрыс етістіктердің I-X бабтарының негіз (ًعافٌا ُ ا) 
және ырықсыз (يٛعفٌّا ُ ا) есімше түрлері екендігін анықтауға болады. 
ةَ ِ اَو [фаатиха(тун)] (ашу; кіріспе; басы) «фатиха» сӛзі дұрыс етістіктің I  бабының негіз етіс есімше-
сінің 
  ٌةٍَِعاَو  
 <
 ًٌِعاَو
үлгісімен жасалған «муьаннас»деп аталатын әйел тегі формасынан пайда болған. Содан   
 ِةَ ِ اَفٌا ُاَسُٛ   [суўрату-л-  фаатихати]  деген  изафеттік  тіркеспен  келген  «фатиха  сүресі»  деген  атауды 
анықтауға болады. Қазақ тілінде бұл сӛздің «бата,бәтиқа» деген баламасы бар. 
 َُهشَ ٌَُّْأ [‘әл-мухаррам(у)] (тыйым салынған; ай күнтізбесінің 1-айы) «мухаррам»   сӛзі -  ًٌهعَفُِ  үлгісіндегі II 
баб етістігінің ырықсыз етіс есімшесі; 
 ٌْذِّرَ ُِ  [му‘аззин(ун)](намазға(азан) шақырушы) «муаззин» сӛзі  ًٌذِّعَفُِ
 -
 [муфа’’ ил(ун)] үлгісіндегі хамзалы 
етістіктің  IY бабының негіз етіс есімшесі; 
 ٍ ْفُِ [муфти(н)] (діни-заңдық мәселе бойынша шешім шығаратын заңды тұлға) – «мүфти» сӛзі -  تو   
толымсыз етістігінің IY бабының  ًٌِعْفُِ үлгісіндегі негіз етіс есімшесі ; 
  ٌذ
ِش ْشُِ  [муршид(ун)]  –  «мүршит»  (жетекші;  ұстаз;  жол  кӛрсетуші)  сӛзі   ًٌِعْفُِ  үлгісіндегі  IY  баб  َذَش ْسَأ 
етістігінің негіз етіс есімшесі; 
 ٌٍُِْ ُِ [муслим(ун)]  (ислам  дінін  қабылдаушы,  мұсылман)–«  мұсылман»  сӛзі  ًٌِعْفُِ  үлгісіндегі    (ٍَُْ َأ)  IY 
бабтың  негіз етіс есімшесі; 
 ٌةَوَشَا  [баракат(ун)]  (бата  беру;  құдайдың  берген  сыйы)  «береке»  сӛзі  -  ٌةٍََعَو  үлгісіндегі  I  баб  етістігінің 
масдары; 
ا َلاَ   [салаат(ун)] (намаз оқу; тілек тілеу) сӛзі - I  баб  ٍَََٛ    [салаўа] нақыс етістігінің масдары; 
  
ٌءاَعُد  [ду’ааь(ун)]  (шақыру;  тілек  тілеу;)  «дұға»  сӛзі  -   ََٛعَد [да’аўа]деген  толымсыз  етістіктің     
 ٌياَعُوүлгісіндегі I бабының масдары; 
 -
 ٌٓ ِد [дийн](дін;наным-сенім) «дін» сӛзі -  َْاَد [даана] (бағыну; қайсыбір дінге сену) деген бос етістіктің  
 ًٌْعِوүлгісіндегі масдары; 
 ٌييِ ْ َ  [тасбийх(ун)]  «таспиық»  (мақтау;  таспиық)  сӛзі
 َيه َ  
 –
[саббаха]  «мақтау,  мадақтау» 
мағынасындағы  ًٌيِعْفَ  үлгісіндегі II баб етістігінің масдары; 
 ٌشيِ ْفَ  [тафсийр(ун)]  «тәпсір»  (түсіндіру,  түсініктеме  беру)  сӛзі  -   ًٌيِعْفَ    үлгісімен  жасалған  II  бабтың  
масдары; 
 ٌذ ِْٛجَ   [таджўийд] (Құранды мәнермен ӛлеңдетіп оқу) «тәжуид» сӛзі -   َدهَٛج [джаўўада] деген II баб бос 
етістігінің   ًٌيِعْفَ   үлгісіндегі масдары; 
 ٌَاَِِإ  [‘имаам(ун)]  (басшы,кӛсем)  «имам»  сӛзі   ََّأ
 -   [‘амма(имам  болу;  құлшылық  етушілерді  басқару; 
алдында тұру;)] деген хамзалы және  қосарланған мүлдем бұрыс етістіктің   I бабының  масдары; 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Кӛптілді білім беру және шетел тілдері филологиясы» сериясы, №1(13), 2016 ж. 
 
93 
 
  
ٌَ َلاْ ِإ  [‘ислаам(ун)] (құдайға берілу; мұсылман дінін қабылдау) «ислам» сӛзі - ٍََُْ َأ   [‘аслама] IY баб 
етістігінің   ٌياَعْوِإ үлгісіндегі масдары;  
  ُااَتِىٌَْأ [‘әл-китаабу] - «әл-китаб» ( Құранның аталуы) сӛзі -  ٌياَعِو үлгісімен келген белгілі халдегі III баб 
етістігінің масдары; 
 ٌ  وَُّٛصَ   [тасаўўуф(ун)]  (суфизм,сопылық)  «тасауф»  сӛзі  -  бос  етістіктің  Y  бабының   ًٌهعَفَ   үлгісімен 
жасалған масдары; 
Мекен
(
 ْاىٌّا ُ ا
)
 
 атауларын білдіретін сӛздердің ٌةٍَ
َعْفَِ،ًٌَعْفَِ үлгілеріне тӛмендегі мысалдарды кӛрсетуге 
болады.  
 ٌذِجْ َِ [масджид(ун)]  (мұсылмандардың  Аллаға  құлшылық  ететін  орны;  мешіт;  ғибадатхана)  «мешіт» 
атауы  ًٌِعْفَِ   үлгісінен  жасалған. 
  ٌةٍََعْفَِ [маф’алат(ун)] үлгісіндегі  اسإِ [манаарат(ун)] (маяк;минарет) «минарет» атауы سٛٔ  бос етістігінің 
I бабынан жасалған. 
 ٌشَ ِِْٕ [минбар(ун)] (кафедра, мінбе) «мінбар» мағынасын  беретін  сӛз -  ًٌَعْفِِ үлгісіндегі құрал-жабдық  ُ ا 
ةٌلأا
)
 
 (  атауы;    
   ٌ َْ٘زَِ [мазһаб(ун)] (жол; діни ілім, секта; идеология; доктрина; теория; бағыт; мектеп) «мазхаб» сӛзі  
 ًٌَعْفَِ[маф’ал(ун)] үлгісімен жасалған. 
 ٌةهيٍِِ٘اَج  [джааһилиййа(тун)]  (надандық;пұтқа  табыну;  исламға  дейінгі  кезең)  «жаһилия»  сӛзі  -  I  баб 
етістігінің     ًٌِعاَو  үлгісіндегі  негіз  етіс  есімшесіне  қатыстық  сын  есімнің ةّ   -  жұрнағы  жалғану  арқылы 
жасалған дерексіз зат есім  түрі; 
Кейбір сӛздерді үлгі ретінде кесте түрінде кӛрсетуге болады: 
 
Грамма-
тикалық форма-
ның аталуы 
Сӛз-
жасам-
дық үлгі 
Баб 
түрі 
Баб 
реті 
Қазақша 
айтылуы 
Аудармасы 
Транскрип-
циясы 
Арабша 
айты-
луы 
ًعافٌا ُ ا 
 ًٌِعْفُِ 
 ٍََُْ َأ 
IY 
мұсылман 
Ислам дінін қабыл-
даушы, мұсылман 
муслим(ун) 
 ٌٍُِْ ُِ 
سذصٌّأ 
ًيعف  
 َشه َو 
II 
тәпсір 
түсіндіру, 
түсініктеме беру 
тафсийр(ун) 
 ٌشيِ ْفَ  
ْاىٌّا ُ ا 
 ًٌِعْفَِ 
 َذٌََٚ 
I 
мәуліт 
туған жер; Мұхамет 
пайғамбардың 
туылған күні  
маўлид(ун) 
 ٌذٌَِِْٛ 
يٛعفٌّا ُ ا 
 ًٌهعَفُِ 
 ََهشَ  
II 
мухаррам 
тыйым  салынған; 
ай 
күнтіз-бесінің     
1-айы 
Аль-мухаррам(у)   َُهشَ ٌَُّْأ 
 ًٌِعاَفٌا ُ ا 
 ًٌِعاَو 
 َ َِٕو 
I 
фәни, пәни 
ескі; 
тұрақсыз; 
ӛткінші ӛмір; 
фаанин 
 ٍْاَو 
     
Бұл сӛздерді  араб тілі сабағының типтік бағдарламасы бойынша  етістіктің дұрыс  және бос, ұқсас, 
нақыс, қосарланған, һамзалы сияқты бұрыс түрлерін ӛтілу барысында, грамматиканы түсіндіру барысын-
да  діни  сӛздерді  тақырыпқа  сай  мысалдар  ретінде  алып,  ол  сӛздердің  лексика-семантикалық  қолда-
нылуын  сӛз  тіркесі,  сӛйлем  түріндегі  жазбаша  және  ауызша  тілдік-сӛйлеу  мақсатындағы  машықтану 
жаттығуларын жасау арқылы бекіте түсеміз. 
Етістік  бабтарының  сӛз  жасаушы  грамматикалық  формаларын,сӛз  таптарының  жасалу  модельдерін, 
сӛйлем жасаудың құрылымдық тәсілдерін  меңгеру тіл үйренушіге діни мәтіндермен ӛз бетінше жұмыс 
істеп кетуіне  мүмкіндік береді. 
Сӛз  тудырушы  және  контекстік  болжауды  жетілдіруге    арналған  жаттығуларды  орындауда  таныс  
түбірлер мен сӛз алдынан, ортасынан және сӛз соңынан қосылатын аффикстерден жасалған таныс емес 
сӛздердің мағынасын анықтайды, шетелдік сӛздердің мәнін табады. 
Кез-келген шет тілін үйренуде жаңа сӛздерді  аудармасымен  жаттау қажет екендігі белгілі. Сонымен 
бірге ауызша және жазбаша сӛйлеу шеберлігін дамытатын  мағыналық байланысы бар сӛз тіркестерін де 
қоса  меңгеру де ӛте маңызды екендігін тәжірибе байқатуда. 
Сӛз тіркестері түрлерін ӛткенде, араб тіліндегі діни мәнде жиі қолданылатын есімді сӛз тіркестері де 
қарастырылады. Солардың кейбіреулеріне мысал келтірейік: 
 ُةه َِٛ هٌٕا  ُاَشْجٌِْٙأ [‘әл-һиджрату-н-набаўиййа(ту)] - «622 жылы Мұхамет пайғамбардың Меккеден Мединеге  
эмиграцияға кетуі»; 
 وُّ ذِّٕوُّ ٌا َُ َلاْ  ْلإَأ [‘әл-‘ислааму-с-суннийй(у)] - «суннизм, сүнниттік ислам бағыты»; 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Кӛптілді білім беру және шетел тілдері филологиясы» сериясы, №1(13), 2016 ж. 
 
94 
 
 وُّيَِٛ هٌٕا  ُذٌٌََِّْْٛأ  [‘әл-маўлиду-н-набаўийй(у)]  -  «Мұхамет  пайғамбардың  туылған  күні  яғни    рабий  ’у-л-
‘аўўал(и)  يّٚلأا  عياس
)
 ( айының 12-күні»; 
 َأ
ةّيِلاْ لإا  ُةَع ِشهشٌ  [‘әш-шарий’ату-л-‘ислаамиййат(у)] - «ислам заңы, шариғат заңы»; 
Бұл сӛз тіркестерінің зат есім мен қатыстық сын есімдерден жасалғандығы, сонымен бірге ол екі есім 
сӛздің  қағидаға  сәйкес  хал,тек,  сан-мӛлшер    және  септік  бойынша  толық  қиысатыны  да  қайталанып 
айтылады. 
 َاش ٌا ذج ٌّا [‘әл- масджиду-л- харааму] «Мекке (‘әл-Хараам) мешіті» деген сӛз тіркесі заттық мағынағы 
мекен атауы мен сын есімнің, ал  صللأا ذج ٌّأ [‘әл- масджиду-л- ‘ақсаа] «‘әл-Ақсаа мешіті» тіркесі қиысқан 
заттық мағынадағы  мекен атауы мен сын есімнің асырмалы шырай түрлерінен жасалынған. 
«ُي شٌا ْاّ شٌا  ّ  ُ اا » деп басталатын бұл сӛз тіркесінің әр мұсылман үшін аудармасы түсінікті екендігі 
рас.  
Қазақ тілінде қандай жағдайда болсын жиі қолданылатын «пісмілла, бисмилла» деген діни мәндегі сӛз  
 ِا (-мен, -пен,-бен) септеулігінің   ٌُْ ِإ деген  зат есімге қосылып,одан кейін -аль артиклімен келген (белгілі 
халде)   هللَّأ  деген  зат  есім  сӛздерінің  бірігуінен  шыққан,  ал  оның  арабшасы   ّ  ُ اا [би-сми-л-лааһ(и)]  
«Алланың атымен» деп аударылады. 
Ислам дініне қатысты қолданылатын (актив) сӛздердің екі немесе үш мүшелі изафеттік тіркестерден 
жасалған түрлерін тӛмендегі мысалдарға қарап кӛрейік: 
نسا ٌّا شطفٌا ذيع[’ийду-л-фитри-л-мубаарак(и)] «қасиетті ораза айты»; 
ةفيٕ   اأ اا  أ [‘асхаабу ‘Абий Ханийфа(тин)] «Әбу Ханифа  сахабалары»; 
َاش ٌا  ّ   يا [байту-л-аллаһи ал- хараами] -  «қасиетті Алланың үйі; Қағба үйі»; 
ي ٚاشّتٌا الا  [салаату-т-тарааўийх(и)] -  «тарауық намазы»; 
  ضلأا ذيع[’ийду-л-‘адхаа] - «құрбан айт»; 
ةِايمٌا َٛ  [йаўму-л-қиаамат(и)] «қиямет  күні»; 
ااّي٘لالإا ٍُع[’илму-л-‘илааһиййаат(и)] «теология»; 
ٓ ّذٌا يٛ أ [‘усуўлу-д-дийни] «дін негіздері»; 
سذمٌا ةٍيٌ [лайлату-л-қадр(и)] «қадір түні»; 
Адам есімдерінде кездесетін матаса байланысқан екі сӛз тіркесінің аудармасы тӛмендегідей: 
َلا لإا خيش [шайху-л-‘ислаам(и)] «діни заңның басты түсіндірушісі ( рухани кӛсемі)»;  
َلا لإا ٓ د [дийну-л-‘ислаами] «ислам діні»; 
 ّ   َْا    ]субхаана  ‘ал - лааһи] - «Аллаға мадақ» сӛз тіркесі  ٌْاَ ْ ُ   [субхаан(ун)] және   ّ   [‘ал-лааһ(и)] 
сӛздерінің матаса байланысқан сӛз тіркесі түрінен жасалған. 
Бұл тіркестердің қазақ тіл білімінде  матасу деп аталатын изафеттік сӛз тіркестері (араб тілінде
 
 اضٌّا
  
  ٗيٌإ  اضٌّا ٚ) екендігін сӛз тіркесіндегі әр сӛздің зат есімдерден жасалғанына қарап анықтап,  жеке талдап 
кӛрсетуге болады. 
 ُُْىْيٍََع َُ َلاه ٌَأ [‘ас-салааму ’алайкум] (Сізге бейбітшілік (тыныштық) болсын!) «ассаламағалайкүм» деген 
есімді сӛйлем қазақ тілінде мұсылманша дәстүр бойынша кӛбінесе үлкен жастағы ер адамдар арасында  
амандасуда  қолданылатынын  байқауға  болады.  Сӛз  тіркесіндегі   ٌَ َلاَ   [салаам(ун)  сӛзі  «бейбітшілік, 
қауіпсіздік,  сәттілік»  деген  мағынаны  білдірсе,   ٍََع  септеулігіне   ُُْو  деген  2-жақты  білдіретін  қосылып 
жазылатын есімдік жалғанып,  ُُْىْيٍََع «сізге» деген ұғымды білдіреді. 
 ُُٗتَوَشَا َٚ  ِ ّ  ُةَّْ َس َٚ  ُُْىْيٍََع َُ َلاه ٌأ
!
 [‘ас-салааму ’алайкум ўа рахмату-л-лааһи ўа  баракатуһу] «Сізге тыныштық, 
Алланың рақымын және оның батасын берсін!» деген тілек мағынасындағы сӛйлем сәлемдесу барысында 
қолданылады. 
 ُشَ ْوَأ ُ هللََّأ  [‘аллааһу-л-‘акбар(у)]  «Аллаху  акбар»  (Алла  -  ең  құдіретті  (ең  ұлысы))  деген    есімді  сӛйлем 
түріндегі сӛз тіркестерін құрап тұрған   ُ ّللَّأ деген  белгілі халдегі 1-сӛзін  және   ٌشيِ َو  (үлкен)  «кабийр(ун)» 
деген  сын  есімнің  жай  шырайының  күшейтпелі  формасында  тұрған 
 َأ 
 ُشَ ْو   «‘акбар(у)»  деген  2-сӛзін  сол 
тақырыптарды ӛту барысында мысал түрінде алуға болады. 
Бір  нәрсеге  тәубе  (шүкіршілік)  еткенде  не  құдайға  ризашылығын  білдіргенде,     ِه ِللَّ ُذَّْ ٌَْأ    [‘әл-хамду 
лиллааһи]  «әл-хамду  лиллаһи»  (Аллаға  мадақ!    Алла  жасасын!)    деген  сӛз  тіркесі  жиі  қолданылады. 
Мұндағы     ُذَّْ ٌأ   (мадақ,  дәріптеу  )  «әл-хамду»  деген  белгілі  халдегі  1-сӛз    ِي  (үшін)  «ли»  септеулігімен 
қосылған   ٌٖلاإ ( құдай, Алла)  «‘илааһ(ун)» деген зат есіммен тіркесіп, есімді сӛйлем құрап  тұр. 
Дін  мамандары  және  діндар  адамдар  Мұхамет  пайғамбардың  атын  атағаннан  кейін  ұлықтау 
мақсатында   ُهٍ ٌا  ٚ  ٗيٍع    ٍّ    [саллаа –л-лааһу ’алайһи   ўа-с-саллам]  «ғалайһиссалам» (қысқаша  ُعٍ ) 
деген тіркесті қосып отырады. 
«Иншалла» деген сӛз қандай да бір істі бастауға байланысты әңгімеде қолданылады. Бұл  біріккен сӛз  
арабша   ُه  َءاَش  ْْإ  [‘ин шаа‘а ‘аллааһ(у)] (егер Алла қаласа) деген үш сӛз тіркесінен құралған. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Кӛптілді білім беру және шетел тілдері филологиясы» сериясы, №1(13), 2016 ж. 
 
95 
 
   ّ    ّلاإ  ٌٗإ لا [лаа ‘илааһа ‘иллаа ‘аллааһ(у)] ( Алладан басқа құдай жоқ) «иллалла» деген қысқаша  тіркес 
мұсылмандарды намаз оқуға шақыру кезінде айтылады. 
Адамның  бір  эмоциялы  кӛңіл-күй  жағдайында   ّ  شفتت ا   [‘астағфиру  аллаһ(у)]  (құдай  сақтасын!)  
«Астафиралла!  (Астапыралла!)»  сӛзі  айтылады.  Бұл  сӛз  тіркесінің   شفتت ا  (кешірім  сұрау)  деген  X  баб 
етістігі және   ّ  зат есімінен жасалып тұрғандығын талдау жасау арқылы анықтай алуға болады. 
 
  ّ  ُوساج [джаарукум аллаһ(у)] (Алла сізге (кӛмектессін) шапағатын тигізсін! Алла сізге жар болсын!) 
«Жаракімалла!»  сӛзі  адамның  түшкірген  сәтінде  тілек  мағынасында  айтылып  жүр.  Бұл  сӛздің 
«йаракімалла» деген де түрі бар. Парсы тілінде ساَ  «йар»,   ал араб тілінде  ٌساَج «джаар» (дос, құрбы)болып 
келетін зат есімге  ُو  (сізге; сіз үшін) «кум» деген 2-жақтағы қосылатын есімдік жалғанып тұр. [9] 
 ِ ّللَّاِا  ِ ّ  َٚ [ўа-л-лааһи би-л-лааһи] «Оллахи биллахи» (Алланың атымен ант беремін! Құдай ақы!) тіркесі  
серт , ант бергенде жиі қолданылады.  َٚ «ўа»  серттесу мәніндегі демеулік пен   ِا «би» кӛмектес септігі 
мәніндегі септеулік   ّ  сӛзімен тіркесіп келген. 
 ِ ّ   َِِٓ ُءاَفذِّشٌَأ
!
  [‘аш-шифаа‘у  мина-л-лааһи]  (Алла  шипасын  берсін  !)  деген  тілек  мәнді  сӛйлемі    
ُءاَفذِّشٌأ 
(шипа, ем) зат есімі мен шығыс септігі мәніндегі  ِِْٓ септеулігімен келген   ّللَّأ  (Алла) сӛзі арқылы жасалған. 
 ٌَاَعَ  ُ ّللَّأ [‘алла та’аалаа] (құдіретті (жоғары мәртебелі) Алла) «Алла тағала» деген тіркес  ّ  зат есімі мен 
ٍٛع  түбірінен  жасалған   ٌَاَعَ   «та’аалаа»  (биік,  жоғары  болу;  кӛтерілу;)  нақыс  етістігінің  YI    бабынан  
тұрады. 
 َهيِو ُ ّ  َنَساَا
(
ي ، ٍََع
)
 ! 
  [баарака  ‘ал-лааһ(у)  фийк(а) ![ (Алла  сізге  берекесін  берсін!)  деген  тілек  мәнді 
етістікті сӛйлемді қарастырсақ, ол نساا (бата беру; бата тілеу; құттықтау;) III баб етістігі ,  ُ ّ    зат есімі мен  
II жақтағы  
َن қосылатын есімдігі бар  ِو септеулігі арқылы құрастырылған. 
  ّللَّاا  ُرُٛعَأ
 ُِيِجهشٌا ِْاَطْيهشٌا  َِِٓ
  ]‘а’уўзу  би-л-лааһи  мина-ш-шайтаан(и)]  (Қуылған    шайтаннан  Аллаға 
сыйынамын!  )  деген  сӛйлемнің  I  жақтағы َراَع[’ааза]  (кӛмекке  шақыру)  бос етістігі  мен  кӛмектес  септік 
мәніңдегі  ِا  септеулігі жалғанған   ِ ّ   сӛзінен және шығыс септіктегі   ِِْٓ септеулігімен келген ْاطيشٌا зат 
есімі мен  ُيجشٌا сын есімінен жасалып тұрғандығын байқауға болады. 
  ْٓيِِ 
!
  [‘аамийн]  (амин;  құдай  тілегімізді  қабыл  алғай!)  сӛзінің  шығу  тарихына  қарасақ,  оның  ежелгі 
еврей  тілінде  «Шын,  дұрыс  болсын!»  деген  мағынада  құлшылықтан  соң  немесе  тілек  айтқаннан  кейін 
айтылып, қазір христиан, ислам, иудей діндерін ұстанушылар арасында қолданылып жүр. 
 ُْاَضََِس  اَ  [ йаа рамадаан(у)] (О, рамазан!) деген тіркестегі  اَ  «йа» қаратпа сӛзі  ْاَضََِس (ораза айы) сӛзімен 
«жа+рамазан  яғни  жарапазан»  деп  айтылатын,  ішінара  дыбыстық  ӛзгерістерге  түсу  арқылы  ӛзгерген 
«дінге қатысты ӛлеңдер түрі» деген ұғымды білдіреді. 
 َُْٛفِصّ  اهَّع ِاهضِعٌا  ذِّاَس َههاَس 
 .
 َٓيٍَِ  ْشٌُّا  ٍََع ٌَ َلاَ  َٚ
  .
  َٓيٌَِّاَعٌا  ذِّاَس ِ ه ِللَّ ُذَّْ ٌا  َٚ
.
(
4,180
)
  
َْاَ ْ ُ    
Жоғарыда талданған мысалдарға қарасақ, тілімізге енген арабша діни сӛздердің  шығу тарихын білу 
тіл  үйренушіні  де,  дінтанушыны  да  қызықтыратыны  сӛзсіз.  Кез-келген  арабша  сӛзді  грамматикалық 
жағынан жан-жақты талдау жасау арқылы оқытуды жүзеге асырғанда, сӛздің мағыналық жағымен қатар 
оның  түбірі  мен  алдынан  (префикс),  ортасынан  (инфикс),соңынан  (суффикс)  қосылатын  аффикстерін 
(қосымшаларын) білу арқылы бұл діни сӛздерді есте сақтау, дінтанушы, теолог мамандығында оқитындар  
үшін  араб тілінің грамматикасын меңгеру олардың діни сӛздерді лингвистикалық тұрғыдан білуге деген 
қызығушылына  ықпал  етеді,  ең  бастысы  тіл    үйренушінің  әлеуметтік-мәдени  біліктілігін  дамытатыны 
сӛзсіз. 
Араб тілінің грамматикасынан хабардар болу тілді  ғылыми түрде талдай жасай білуге үйретеді, бұл  
маманды    жан-жақты  ізденуге  баулиды.  Дінтанушы  теолог  тек  ислам  дініне  қатысты  тақырыптарды 
меңгерген  маман ретінде ғана емес, сонымен қатар  сол ӛзі ауызша және жазбаша формаларда материал 
ретінде  қолданатын  әр  сӛйлемді,  әр  сӛз  тіркесін  және  әр  сӛзді  тілдік  тұрғыдан  да  игерсе,  ӛзінің  жан-
жақтылығын  кӛрсете  алады деуге болады. 
Қазіргі замандағы шет тілін оқытуда талап етілетін әлеуметтік – мәдени біліктілік тіл иелерінің мәдени 
ерекшеліктерін,  олардың  әдеттерін,  дәстүрлерін,  ӛзін  сол  ортада  ұстау  және  этикет  нормаларын  білуді, 
оларды    сонымен  қатар  әлемдік  және  ұлттық  мәдениеттер  жүйесінде  тұлғаның  интеграциялануы,басқа 
мәдениетті  жеткізуші  бола  тұрып,  қарым-қатынас  процесінде  түсініп  теңбе-теңдікте  қолдануды 
қарастырады. 
Қазіргі технологиялық процестердің үздіксіз дамып жатқан заманында шет тілін үйрену де саясаттың 
қажетті де маңызды бір қыры, ӛйткені әртүрлі шет  тілдерін білу, оларды қолдану арқылы  ғана мынау 
жаһандану заманында ұлттар мен ұлыстар арасында тең дәрежеде қарым-қатынас жасау, ӛзара тӛзімділік, 
сыйласу, санаса білуге тәрбиелейді. Ал кӛп тілдерді білу арқылы ӛзара білім алмасу адамзат баласының 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Кӛптілді білім беру және шетел тілдері филологиясы» сериясы, №1(13), 2016 ж. 
 
96 
 
ғасырдан-ғасырға  дейін  сақтап  келе  жатқан  басты  материалдық  және  мәдени  құндылықтарын    жоғалт-
пауына және одан әрі дамытуына үлес қосатыны сӛзсіз. 
Теологтар да екі ұлттың, екі мәдениеттің арасын жалғастырушы сияқты  миссияны атқарады. Араб тілі 
де  осы  ислам  мәдени  құндылықтарының  қайнар  кӛзі  және  халықаралық  бірегей    тілі    ретінде  адамзат 
игілігі үшін жасай береді деген пікірдеміз. 

жүктеу/скачать 2,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: