Хабаршы вестник

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филология», №1(47), 2014 г. 
30 
помощью кинем происходит реальное общение людей), и кина, под которым понимаются мельчайшие, 
далее  не  делимые,  наименее  заметные  движения.  Задумав  создать  атлас  отдельных  простейших 
человеческих движений и статичных поз, исследователь описал отдельные жесты в разных культурах и у 
разных народов.  
Так, он выделил около 50-60 кинем, регулярно используемых в общении американцев, большая часть 
которых соотносится с головой, особенно с лицом. 
Гаптика  как  наука  о  языке  касаний  и  тактильной  коммуникации  занимает  в  нашем  исследовании 
значительное  место,  ибо  в  ряде  коммуникативных  ситуаций  неофициального  характера  (в  общении 
разновозрастных  коммуникантов),  в  ритуализованных  коммуникативных  ситуациях  (көңіл  айту 
қырқынан шығару и др.), тактильная коммуникация в ряде культур, в том числе в странах Средней Азии, 
Казахстана  играет  существенную  роль.  В  связи  с  приоритетностью  в  восточных  культурах  скрытой, 
имплицитной  формы  выражения  эмоций,  отношений,  психологического  состояния  роль  невербальных 
семиотических знаков здесь велика, среди них особое место занимают тактильные контакты. 
Наша  потребность  в  прикосновении  является  такой  же  реальной,  как  потребность  в  еде.  Ученые 
доказали, что любое прикосновение стимулирует синтез окситоцина, так называемого гормона близости.  
Из всех форм кинем именно физические жесты исследованы в большей степени. Мимика же до сего 
времени  остается  в  тени,  исключение  составляет  совместное  исследование  Пола  Экмана  и  Уоллеса 
Фризена  [3].  В  предисловии  к  русскому  изданию  этой  книги  М.В.  Осорина  пишет:  «Лицо  человека 
является  изумительно  организованным,  где  через  движения  мимических  мышц  отражаются  тончайшие 
движения  души.  Самое  интересное,  что,  несмотря  на  индивидуальные  и  культурные  различия  между 
людьми, у всех нас существуют общие, генетически обусловленные программы того, как именно наши 
эмоции  (радость,  гнев,  страх,  удивление  и  т.д.)  выражаются  в  виде  сокращений  совершенно 
определенных ансамблей мышц лица: лба, бровей, век, щек, губ, подбородка. Если вы принадлежите к 
виду  Homo  Sapiens,  то  по  большому  счету  неважно,  кто  вы:  австралийский  абориген,  африканский 
пигмей,  белый  европеец  или  американский  индеец  –  общие  схемы  мимических  движений  лица  при 
переживании  той  или  иной  эмоции  будут  принципиально  схожими.  И  уже  поверх  этого  сходства 
накладываются  в  процессе  социализации  культурные  различия,  которые  тоже  изучал  Пол  Экман.  Так, 
например,  радость  у  всех  людей  выражается  улыбкой,  но  она  будет  разной  у  русского,  американца  и 
японца» [4]. 
Знаки  невербального  общения,  опирающиеся  на  широкий  культурный  контекст,  являются  частью 
этикета.  Этикет  прежде  всего  разрабатывается  в  этнографии,  где  под  ним  понимаются  правила 
ритуализованного  поведения  человека  в  обществе  [5,  с. 14].  Этикет,  с  одной  стороны,  опирается  на 
моральные нормы и ценности этноса, с другой стороны, проявляется в формах поведения.  
А.К. Байбурин  исходит  из  необходимости  выделения  следующих  компонентов  в  анализе  этикета 
различных  народов:  общая  характеристика  этикета  в  описываемом  этносе;  характеристика  речевого 
этикета; характеристика мимики и жестов; особенности организации пространства в этикете; этикетная 
атрибутика; описание этикетных ситуаций [6, с. 14-16]. 
Как  видно  из  приведенного  высказывания  А.К. Байбурина,  этикет  включает  в  себя  кинемы  и 
проксемы. Добавим: и тактильные контакты. 
 Г.М. Алимжанова  выделяет  два  типа  общения  в  зависимости  от  степени  ритуализованности 
коммуникативной  ситуации:  ординарное  общение  и  общение  в  ритуализованной  коммуникативной 
ситуации  [7].  В  теории  коммуникации  ритуализованная  коммуникативная  ситуация  носит  название 
перформансной,  для  этой  коммуникации  обязательно  наличие  «демонстрирующего»  коммуниканта  и 
групп лиц, присутствие которых существенно влияет на коммуникацию. 
К сущностным признакам ритуала исследователи (Байбурин, Мечковская) относят: 
– символичность, позволяющую по-новому представить время и место происходящего, окружающие 
предметы; 
– трансформирующий характер, изменяющий участников и взаимоотношения между ними; 
– линейность, связывающую совокупность действий в определенную последовательность; 
– коллективный характер действий, который выражается во взаимодействии нескольких участников; 
– диалогичность, 
предполагающую 
распределение 
ролей 
и 
выполнение 
участниками 
пространственных и социальных переходов; 
– противопоставление обычной жизни, маркирование кризисных ситуаций; 
– соотнесение с сакральной сферой и взаимосвязь с мифом. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №1(47), 2014 ж. 
31 
Важными признаками ритуалов выступает их способность маркировать ценностно значимые сферы и 
служить идентификации личности. 
Полноценное  общение  как  в  обыденной  жизни,  так  и  в  ритуализованных  коммуникативных 
ситуациях, осуществляется не только с помощью языковых знаков, но и с помощью невербальных знаков. 
При  этом  взаимодействие  вербальных  и  невербальных  знаков  общения  в  ритуализованных 
коммуникативных  ситуациях  имеет  существенное  отличие,  нежели  в  обычной  коммуникации.  При 
обычной  бытовой  коммуникации  вербальное  и  невербальное  общение  находятся  в  состоянии 
гармоничного  соответствия:  они  соотнесены,  невербальное  общение  обычно  дублирует  вербальное 
общение, иногда усиливая, иногда дополняя содержание речевого поведения.  
Например:  
«Қобланды  батыр  басын  төмен  иді  де:  –  Құп,  тақсыр,  ендігісін  ақ  білектің  күші,  ақ  найзаның  ұшы 
шешсін! – деп хан сарайынан шығып кетті» (Кобланды батыр опустил голову и со словами «Пусть будет 
так, господин, дальше все пусть решит сила рук и острие копья!» – вышел из дворца хана).  
(І. Есенберлин. Көшпенділер. с. 66).  
В  данном  примере  кинема  басын  төмен  иді  означает  согласие,  которое  одновременно  выражается 
вербально құп.  
В  следующем  тексте  невербальный  знак  дополняет  содержание  вербального  знака:  «Қыз  жүзінде 
кенет бір қайғылы саз пайда болды. 
– Не айтасыз, батыр? – деді ол қайтадан теріс бұрылып кетіп». (На лице девушки промелькунула тень 
печали. 
– Что скажешь, батыр? – она снова отвернулась).  
(І. Есенберлин. Көшпенділер. с. 75).  
Здесь кинема теріс бұрылып кетіу выражает значение недовольства, неодобрительного отношения к 
коммуниканту,  хотя  в  самом  вопросе  эта  семантика  не  обозначена.  Диалог  предваряет  указание  на 
эмоцию печали (қайғылы саз). 
 
В ритуализованных коммуникативных ситуациях невербальные знаки как бы ведут свою сольную 
партию.  Вербальное  общение  и  невербальное  общение  происходят  параллельно,  в  какой-то  степени 
автономно, лишь изредка накладываясь друг на друга.  
 В  ритуализованных  ситуациях,  взаимодействие  двух  знаковых  систем  специфично,  характеризуется 
определенной автономностью, невербальное общение в отличие от вербального имеет более постоянную 
целеустановку,  сохраняющуюся  в  течение  всего  акта  коммуникации.  Семантика  и  целеустановка 
вербальных знаков изменчива, подвижна [8]. 
Понятие  невербальное  общение  в  ритуализованной  коммуникативной  ситуации  трансформируется: 
вместо  межличностного  взаимодействия,  когда  происходит  непосредственное  общение  между  двумя  и 
более  субъектами  (коммуникантами),  границы  общения  расширяются  и  в  качестве  одного  из  из 
коммуникантов-адресатов выступают Всевышний – Аллах, духи-покровители, духи предков, населяющие 
Верхний  мир,  божества,  олицетворяющие  Солнце,  Землю,  Воду  и  т.д.  Само  общение  приобретает  вид 
односторонней  иерархической  коммуникации,  когда  люди  стоят  на  низшей  ступеньке  и  обращаются  с 
благодарностью  либо  с  просьбой  к  населяющим  Верхний  мир.  Ответная  реакция  как  бы  отсрочена, 
растянута во времени и лишь спустя долгое время по тому, как складывается его жизнь и жизнь близких 
людей,  человек  понимает,  принял  ли  дух-покровитель  и  другие  населяющие  Верхний  мир  его  мольбу, 
пожелания. 
В ритуализованной коммуникативной ситуации невербальный компонент почти всегда выступает как 
бы  автономно,  параллельно  с  вербальным  общением,  но  не  наслаиваясь  на  него.  В  ряде 
коммуникативных  ситуаций  невербальный  компонент  солирует  самостоятельно,  что  создается  за  счет 
символической семантики действий либо предметов, с помощью которых осуществляются невербальные 
жесты, действия: белый цвет, камча, домбыра, пестрая веровочка, серебряные изделия и др. 
В  ритуализованных  коммуникативных  ситуациях  временное  соотношение  между  вербальным  и 
невербальным  общением  различно,  что  зависит  от  характера  ритуализованной  коммуникативной 
ситуации. 
Дифференцируя  ординарную  коммуникативную  ситуацию  и  ритуализованную  коммуникативную 
ситуацию,  мы  выявляем  различия  в  функционировании  невербальных  средств  общения:  в  ординарной 
ситуации общения невербальные знаки взаимодействуют с языковыми знаками, усиливая, конкретизируя 
и  дополняя  их  содержание.  В  ритуализованной  коммуникативной  ситуации  невербальные  знаки 
выступают автономно, параллельно с языковыми знаками.  

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филология», №1(47), 2014 г. 
32 
1
 
Лабунская В.А.  Невербальное поведение  (социально-перцептивный  подход).  –  Ростов - на - Дону, 
1986. – 136 с. 
2
 
Крейдлин Г.Е. Невербальная семиотика. – М.: Новое литературное обозрение, 2002. – 400 с. 
3
 
Экман П., Фризман У. Узнай лжеца по выражению лица. – СПб: Питер, 2010. – 272 с. 
4
 
Осорина  М.В.  Предисловие  к  русскому  изданию  //  Экман  П.,  Фризмен  У.  Узнай  лжеца  по 
выражению лица. – СПб.: Питер, 2010. – С. 3–7. 
5
 
Серебрякова  М.Н.  О  некоторых  особенностях  этноэтикета  у  современных  турок  //  Этикет  у 
народов Передней Азии: сборник статей. – М.: Наука, 1988. – С. 221–261. 
6
 
Байбурин А.К. У истоков этикета: Этнографические очерки. – Л.: Наука, 1990. – 165 с. 
7
 
Алимжанова Г.М. Речевой этикет казахского и русского языков в ритуализованных ситуациях.  – 
Алматы, 2004. – 104 с. 
8
 
Оналбаева  А.Т.  Стратификация  невербального  общения  в  социокультурном  контексте:  дисс.  … 
докт. филол. наук: 10.02.19. – Кокшетау, 2010. – 258 с. 
 
 
ӘОЖ 811.512.122:39 
ПАРЕМИОЛОГИЯЛЫҚ ҚОРДАҒЫ ЖАН-ЖАНУАРЛАР ЖҮЙЕСІНІҢ ОБРАЗДЫҚ-ФОНДЫҚ 
ЖАҒДАЯТЫ 
 
Ж. И. Исаева - 
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің доценті, филология ғылымдарының кандидаты 
 
 Аңдатпа: Бұл мақалада қазақтың паремиологиялық дүние суретіндегі адамның сыртқы түр-тұлғасын, ішкі жан 
дүниесін,  көңіл-күйін,  іс-әрекетін,  қимыл-қозғалысын  белгілі  бір  ситуативтік  жағдайда  сипаттайтын,  суреттеп 
атайтын  тілдік  модельдер  саналатын  экспрессиялық  бояуы  қанық  мақал-мәтелдерге,  олардың  мәдени  ақпаратты 
мазмұнға ие ішкі құрылымдарындағы жан-жануарлар әлемінен алынған образдардың жағдаяты қарастырылады. 
 Дүниенің  паремиологиялық  бейнесіндегі  «Адам:  Жануар»  аралық  қатыстылықтың  паремияға  арқау  болған 
образдық-фондық  негізі  мен  паремияның  адамға  қарата  қолданылатын  мағынасы  арасындағы  ассоциативтік 
байланыстан туындайтын логикалық-мағыналық сәйкестіктер дәлелденіп, мазмұны ашылады. 
Кілт сөздер: паремиология, мақал-мәтелдер, образдық-фондық негіз, сөздің тура және ауыспалы мағынасы т.б. 
Аннотация  В  этой  статье  анализируются  внешность  человека,  его  внутренний  мир  настроение,  движение  в 
аспекте ситуации, взятые из фонообразных ситуации животных паремиологического фонда. Здесь раскрываются и 
обосновываются  логико-смысловые  соответствия,  ассоциации,  взаимосвязи  относящиеся  к  паремиологическому 
образу «Человек: Животное». 
Ключевые  слова:  паремиология,  поговорки-пословицы,  фонообразная  основа,  прямое  и  переносное  значение 
слова. 
Abstracts:  This  article  deals  with  the  man’s  appearance,  his  interior  world  of  mood,  motion  in  the  aspect  of  situation, 
taking from the background and figurative situation in the system of animals of paremeological fund. 
 It’s discovered and proved the logical-semantic accordance, associations, intercommunication applying to paremeological 
form “Man: Animal”. 
Keywords: paremeology, proverbs and sayings, the background and figurative basis, direct and indirect meaning of the 
words. 
 
 Адамға  қатысты  мақал-мәтелдерге  арқау  етілген  образ  адам  өмірінің,  тіршілік-тынысының  барлық 
саласынан  алынады.  Дегенмен  қазақтың  паремиологиялық  дүние  суретіндегі  адамның  сыртқы  түр-
тұлғасын, ішкі жан дүниесін, көңіл-күйін, іс-әрекетін, қимыл-қозғалысын белгілі бір ситуативтік жағдайда 
сипаттайтын,  суреттеп  атайтын  тілдік  модельдер  саналатын  экспрессиялық  бояуы  қанық  мақал-
мәтелдерге,  олардың  мәдени  ақпаратты  мазмұнға  ие  ішкі  құрылымдарына  үңіле  зер  салсақ,  жан-
жануарлар  әлемінен  алынған  образдардың  басым  екені  байқалады.  Мұны  қазақ  этносының  ділдік 
арқауымен,  яғни  мал  шаруашылығына  негізделген  көшпелі  өмір  салты  қалыптастырған  сан  ғасырлық 
далалық мәдениетімен түсіндіруге болады. Мәселен, ен далада еркін өмір кешіп, табиғатпен үндесе тірлік 
жасаған сахара халқының өлең-жырға, ән-күйге құмарлығы, ақындық дарыны, сал-серілік құрған өмірі ¤ 
Көшпелі елде ақын болса, көше-көше қасыңа келер; ¤Түйеші қазақ төрт ауыз өлең біледі паремияларында 
көрініс тапса; ¤Көшпелі елдің қоры болғанша, егінші елдің зоры бол; ¤Тар қоныстан кең шиыр артық 
тәрізді паремиялар адам рухының биіктігін талап еткен дала заңының ережесі іспетті  
 Cайын далалада өз өмірін табиғатпен үндестіре білген қазақ этносы «бір жағынан, жануарлар әлемін, 
екінші жағынан, адамдардың қоғамдағы өзара қарым-қатынасын, өмірдің әр қилы жағдаяттарындағы іс-
әрекет, қимыл-қылығын бақылаудың нәтижесінде олардың арасында көптеген ұқсас, ортақ тұстардың да 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №1(47), 2014 ж. 
33 
бар  екендігін  танып  пайымдады»  [1,  215-б.]  және  ол  пайымын  адам  жайлы  философиялық  ой-
толғаныстарына, адамның өзді-өзіне және өзгелерге деген көзқарас бағасына, айнала қоршаған шындық 
болмысты  бейнелеп  тануына  арқау  етті.  Қазақ  тілінде  адам  образын  беруде  төрт  түлік  мал  атаулары, 
арыстан,  қасқыр,  тышқан,  түлкі  аң  атаулары  т.б.  ит,  мысық,  сияқты  үй  хайуанаттары  атаулары  жиі 
қатысады.  
 Жалпы  адамзат  тарихы,  оның  тұрмыс  салты,  әдет-ғұрпының  айнасы,  ғасырлар  бойы  халқымызбен 
бірге жасасып, біте қайнасып келе жатқан ауыз әдебиеті саласында да, жазба әдебиетінде ойды түйіндеп, 
қорытып,  көркемдеп  жеткізудің  құралы  ретінде  жалғасын  тауып  келе  жатқан  мақал-мәтелдердің  бір 
саласы төрт түлік малға арналады. Төрт түлік мал ежелден халқымыздың тұрмыс тіршілігіндегі барлық 
қажетін өтеген тіршілік көзі. 
 Төрт  түлік  малды  күнкөріс  тіршілігінің  көзі  еткен  көшпелі  қазақ  ¤Жылқы-малдың  патшасы,  түйе–
малдың  қасқасы;  ¤Ер  қанаты-ат;  ¤Нарым  әрі  жүкті,  әрі  құтты  деп  жылқы  мен  түйені  ерекше 
дәріптейді, өмірлерінің аса маңызды, немесе салтанатты сәттерінде ақсарбас қойды сойып, құдайы береді, 
қажет болса ақтүйенің қарнын жарып, құрбандық шалады. Төрт түлікті қастерлеу ертедегі діни наным-
сенімдерге және тарихи жағдайдарға байланысты дүниеге келгенін байқауға болады.  
 Қазақ  халқының  ауыз  әдебиетінде  басты  орын  алған  жылқы  түлігі  өзінің  тарихи  түбін  біздің 
заманымыздан  бұрынғы  алты-жеті  ғасыр  бұрын  қолға  үйретілген  жабайы  жылқы  тарпаңнан  алады, 
жылқы үшін түлік төресі Қамбар ата болып саналады [2, 55-58 бб.]. Жылқы түлігінің ішінен жайшылықта 
көлігі,  жаугершілікте  серігі  болған  атқа  байланысты  болып  келетін  ¤Арықты  мінгенше,  Аяғыңа  мін; 
¤Байтал  мінсең,  құлын  жоқ;  ¤Ат  қадірін  білмесең,  Ашаршылық  берсін  сазаңды;  ¤Атты  қамшымен 
айдама,  Жеммен  айда  тәрізді  көптеген  мақал-мәтелдер  қазақтың  атты  бағып  баптауға,  қадірлеп 
қастерлеуге бағытталған тәжірибесінен туындап, паремиологиялық дүние бейнесінде бекіткен тағылымы.  
 Ат  жалын  тартып  мінуге  жараған  ұландарынан  бастап  атқа  қонып,  атойлап  жауға  шапқан,  түйенің 
қомында  інгәлап  дүниеге  келіп,  өмірін  асыға  көшкен  көш  үстінде  өткізген,  жаугершілікке  толы  қиын-
қыстау  күндерін  ұрпақтың  тарихи  жадына  «Аттың  жалында,  түйенің  қомында»  деп  заманның  тілдік 
бейнесі  етіп  қалдыра  білген  қазақ,  жылқы  түлігінің  түр-түсін  ажыратудағы,  мінез-қылығын  жете 
меңгерудегі сан ғасырлық тәжірибесін адамтану тағылымына,  «Адам:Адам» аралық қарым-қатынастың 
дипломатиясына танымдық деңгейдегі ассоциациялық байланыс өзегі етеді. Мәселен, арам пиғыл, қара 
ниет,  сұрқия  мінез  т.б.  жаман  қылықтар  адамның  ішкі  әлемінің  қалтарыс-қатпарларында  болатыны, 
сыртына  қарап  адамның  ішкі  жан  дүниесін  тап  басып  тану  мүмкін  еместігі  паремиологиялық  дүние 
суретінде  ¤Адам  аласы  ішінде,  жылқы  аласы  сыртында  түрінде  бейнеленсе,  сөйлесім  актісі  адам  мен 
адам арасындағы коммуникативтік қатынастың бірінші баспалдағы екендігі ¤Жылқы кісінескенше, адам 
сөйлескенше паремиясы арқылы бекиді. Ат үстіндегі тіршілігінде шөлден кезерген ернін торсығындағы 
сусын-шалабымен,  қымыран-қымызымен  жібіткен  қазақ  «жанына  торсық  байлатпайтын  ат»  образы 
арқылы өзінің паремиологиялық дүние суретінде жарлыдан жаңа байыған, қытымыр, мазасыз адамның 
бейнесін  ¤Жаман  атқа  жал  бітсе,  жанына  торсық  байлатпас;  Жаман  адамға  мал  бітсе,  жанына 
қоңсы қондармас, қондырса да оңдырмас деп сомдайды.  
 Дүниенің  паремологиялық  бейнесінің  өзіндік  ерекшелігі  сол,  онда  төрт  түлік  мал,  жан-жануар  үй 
хайуанаттары  әлемінен  алынған  образдар  арқылы  «Табиғат  ─  Адам  ─  Қоғам»  триадасының  құрамдас 
бөліктері аралық екі жақты, үш жақты, көп қырлы байланыстардың, дәлірек айтқанда, «Адам: Жануар» 
жүйесі мен «Адам: Адам» аралық қатыстылықтың жарыстырмалы сипаттамасы жасалады. Мәселен, қазақ 
халқы  бура,  айғыр,  бұқа,  қошқар  және  теке  малдарын  төрт  түліктің  басы  деп  қадірлейді.  Қазақтың 
мифологиялық,  фольклорлық,  эстетикалық,  қарабайыр  дүние  бейнелерінде  олар  билік  жолындағы 
күрестің,  жойқын  күштің,  ырыс-құттың  символы.  Мәселен;  ¤Екі  қошқардың  басы  бір  қазанға  симас 
паремиясының образдық-фондық негізіне екі бірдей қошқар сойылған жағдаят алынғаны сөзсіз. Жалпы 
қазақтың  тұрмыстық  мәдениетін  танытатын  құрбандық  шалу,  тасаттық  беру,  қонағасы  беру  сияқты 
ырымдық-кәделік  жосындар  тұрғысынан  келгенде,  қазақ  қошқарды  өте  сирек  жағдайда  сояды. 
Қуаңшылық,  жұт  болған  жылдары  немесе  қанды  жорыққа  аттанғанда  тасаттық  беріліп,  қошқардан 
құрбандық  шалынуы  мүмкін.  Ал  қазақтың  қонақжайлық  дәстүрінде  малдың  басын  өзге  еттен  бөліп 
жарып, жеке аспайды, табаққа ет тартқанда бас қайтседе жамбаспен бірге қойылады. Демек құрбандыққа 
екі бірдей қошқар шалынған жағдайда, қошқардың мал басы, қасиетті ата мал екенін ескеріліп, олардың 
еті  екі  бөлек  қазанға  асылады.  Бұл  жағдаят  ¤Екі  қошқардың  басы  бір  қазанға  симас  паремиясының 
жасалуына  образдық-фондық  негіз  ретінде  арқау  болғанымен,  паремияның  адамға  қарата  айтылар 
ауыспалы  мағынасына  халықтың  мифтік-фольклорлық  дүниетанымындағы  мал  басы  ─  ата  малдарға 
«қасиеттілік, күштілік, өктемдік» қасиеттер дарытатын символдық көзқарасы негіз болғаны сөзсіз. Олай 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филология», №1(47), 2014 г. 
34 
болса; ¤Екі қошқардың басы бір қазанға симас паремиясы арқылы дүниенің паремиологиялық бейнесінде 
«Адам:Жануар» аралық қатыстылыққа қатысты тұрмыстық мәдениеттің бір фрагментінің, атап айтқанда, 
қошқардан  қос  құрбандық  шалып,  олардың  етін  екі  жеке  асатын  жосынның,  сондай-ақ  «Адам:  Адам» 
аралық  қатыстылыққа  байланысты  екінші  фрагменттің,  яғни  саяси-әлеуметтік  билік  басына  келуші 
тұлғалар  арасындағы  тартыстың  бейнелі  сипаттамалары  жарыса  көрініс  табады.  Басқаша  айтқанда 
«Адам:Жануар»  жүйесіне  байланысты  фондық  (тура)  жағдаяттың  «Адам:Адам»  жүйесіндегі  ұқсас 
жағдаятпен  (билік  жолында  жүрген  екі  күштінің  көп  жағдайда  бір-бірімен  шығыса  алмайтын  кездері) 
ассоциацияға түсуінің нәтижесінде ¤Екі қошқардың басы бір қазанға симас паремиясының адамға қарата 
қолданылатын  «екі  бек,  екі  көсем  белгілі  бір  территорияда  бір  мезгілде,  тең  дәрежеде  билік  жүргізе 
алмайды, түптің түбінде біреуі кетіп тынады» деген жалпы мағынасы туындайды.  
 Өзінің адал еңбегінің, қабілет – қасиетінің арқасында ел көзіне түсіп, құрметке бөленіп, бірақ ағайын-
туысқандарының арасында әлі де жас саналып жүрген кісілерге бағытталып айтылатын ¤Үйдегі бұзау өгіз 
болмас  паремиясын  «Тіл↔Адам↔Жануар↔Адам↔Қоғам»  аралық  өзара  байланыс  тұрғысынан 
зерделесек,  адамның  сиыр  малын  бағудағы  жинақтаған  білім  тәжірибесі  мен  жеке  адамның  қоғамдық 
ортадағы  орнына  берген  топ  адамның  бағасы  арасындағы  ассоциациялық  байланыстың  нәтижесінде 
жануарлар  әлемінен  алынған  образ  дүниенің  паремиологиялық  бейнесінде  адамның  қоғаммен  қарым-
қатынасына қатысты тілдік модельді қалыптастыруға негіз болды деп білеміз.  
 Дүниенің паремиологиялық бейнесінде «Адам:Жануар» аралық қатыстылық паремияға арқау болған 
образдық-фондық  негіз  бен  паремияның  адамға  қарата  қолданылатын  мағынасы  арасындағы 
ассоциативтік байланыстан туындайтын логикалық-мағыналық сәйкестіктер формасында көрініс береді. 
Мысалы:  ¤Уызында  жарымаған  төл  оңбас  паремиясының  негізгі  мағынасы  өмірі  малды  бағып-қағып 
төлді  өсірумен  өткен  малшы  қауымның  тәжірибесінен  туындап  отыр.  Бұл  арада  уыздың  (жас  төлдеген 
малдың алғашқы 2-3 күнгі қою сүтінің) жас төл үшін зор мәні ескеріледі. Осыған байланысты дүниенің 
паремиологиялық бейнесінде мынадай екі деңгейдегі логикалық-мағыналық сәйкестік байқалады [3]: 
 
1-деңгей  
2-деңгей 
уызында жарымаған төл  
 
о  бастан  тойып  ас  ішіп,  ата-анасының 
мейір-шапағатына бөленбеген бала. 
төл оңбас  
ана сүтін еміп, өспеген жас бала дұрыс адам 
бола алмайды. 
 
 
Табиғатпен  үйлесімділікте  өмір  сүре  білген  қазақтың  «жорғалаған  тышқаннан  жортқан  жыртқышқа 
дейінгі»  барлық  тіршілік  иесін  жете  танып  білуі,  олардың  тіршілік  тынысын  өзінің  рухани  тірлігімен 
салыстырған,  одан  ортақтық  тауып  қорытынды  шығара  білген  табиғи  сұңғылалығы  «Адам-Табиғат» 
аралық қатыстылықты сипаттаудың эстетикалық-символдық тұғырына алынады. Адами ұсақтықты бақа-
шаян,  құрт-құмырысқамен,  айлакерлікті  түлкімен,  жыртқыштықты  қасқырмен,  сұлулықты  аққумен, 
тазалықты киікпен, ерлікті жолбарыспен, еркіндікті құланмен бейнелеп, адам әрекетінің сан алуан қырын 
образбен сомдаған қазақ, өзінің паремологиялық дүние бейнесі арқылы ¤Құлан құдыққа құласа, құрбақа 
құлағында  ойнар;  ¤Тозған  қазды  топтанған  қарға  алады;  ¤Жабылып  кетсе,  құмырсқа  да  арыстан 
терісін сыпырады деп ұсақтық пен әлсіздіктің де күш алар кезі болатынын ескертеді. 
 Ежелгі  тотемдік  нанымын  өскен  табиғатын  қорғаумен  ұштастырған  қазақ  халқы  дүниенің 
паремиологиялық суретінде ¤Аққудың киесі бар, киіктің де иесі бар деп сұлулық әлемінің дидактикалық 
қағидасын бекітеді, аңшылық-саятшылық кәсібіндегі ¤Аңшы қанша айла білсе, аю сонша жол білер деп 
түйгенін «Адам-Адам» аралық қатыстылықтағы қарым-қатынасқа бағыттап, әккі, өте тәжірибелі екі адам 
бір-бірімен айтысып, дауласып, ерегесіп қалғанда қолданады. Белгілі бір мақсатқа жетуде адамның айла-
амалының күшін ¤Айламен арыстан ұстар, күшпен құрт та ұстай алмас деп жануар әлеміндегі күшті 
(арыстан) мен әлсіздің (құрт) образы арқылы бейнелейді; ¤Мысыққа ойын керек, тышқанға өлім керек 
деп мысық пен тышқан арасындағы қатынастан байқағанын «Адам:Адам» аралық қатынастың парқына 
өлшем етеді, әлдінің әлсізге көрсететін пендешілік қиянаты мен зорлығына бейне етіп қолданады. 
 Қорыта  айтқанда,  дүниенің  паремологиялық  бейнесінің  өзіндік  ерекшелігі  сол,  онда  төрт  түлік  мал, 
жан-жануар  үй  хайуанаттары  әлемінен  алынған  образдар  арқылы  «Табиғат  ─  Адам  ─  Қоғам» 
триадасының  құрамдас  бөліктері  аралық  екі  жақты,  үш  жақты,  көп  қырлы  байланыстардың,  дәлірек 
айтқанда, «Адам:Жануар» жүйесі мен «Адам:Адам» аралық қатыстылықтың жарыстырмалы сипаттамасы 
жасалады. Дүниенің паремиологиялық бейнесінде «Адам:Жануар» аралық қатыстылық паремияға арқау 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №1(47), 2014 ж. 
35 
болған  образдық-фондық  негіз  бен  паремияның  адамға  қарата  қолданылатын  мағынасы  арасындағы 
ассоциативтік байланыстан туындайтын логикалық-мағыналық сәйкестіктер формасында көрініс береді. 
 
1
 
Кайдаров А.Т. Образно-фоновая основа устойчивых выражений, связанных со скотоводством, в 
казахском языке // Актуальные проблемы казахского языка. - Алматы, 1998. -215 с. 
2
 
Смағұлова Ғ.Н. Төрт түлік төресі кім? – Алматы, 1990. -55-58 бб. 
3
 
Қарсыбекова  Ш.П.  Қазақ  тіліндегі  мақал-мәтелдерді  топтастырудың  этнолингвистикалық 
принциптері: филол. ғыл. канд. ... дисс.: 10.02.02. –Алматы: Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым 
Министрлігі А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, 2004.-109 б.  
 
 

жүктеу/скачать 2,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: