направление (третье из выделенных С.Г.Васильевой), данное направление восходит к именам таких
ученых как Т.А. ван Дейк, Ю.Н.Караулов, Е.С.Кубрякова, Т.М.Николаева, Б.А.Серебрянников,
Э.Д.Сулейменова и др.
Когнитивная лингвистика, используя данные других наук, изучает роль языка в когнитивно-
познавательных процессах. Как отмечает Е.С.Кубрякова, когнитивная лингвистика ставит перед собой
задачу – объяснение «тех постоянных корреляций и связей, что обнаруживаются между структурами
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №1(47), 2014 ж.
13
языка и структурами знания»[6, 9]. Важно отметить, несмотря на то, что Е.С.Кубрякова называет
когнитивное направление одним из самых перспективных среди исследований междисциплинарного
характера, она резюмирует: «ни когнитивная наука в целом, ни когнитивная лингвистика в частности,
еще не имеют общепринятого определение в современной науке» [6, 41]. Но не поддается сомнению тот
факт, что в рамках когнитивного направления язык понимается как основное средство выражения знаний
о мире. С позиции когнитивного направления специфичным является и взгляд на основной объект
современной науки – текст, который Л.А.Нефедова определяет следующим образом: «Текст является
моделью отражения процесса познания, закрепленного в языковой картине мира, где накопление
когнитивного опыта опосредуется языком» [7, 172].
Помимо текста к базовым понятиям когнитивной лингвистики относится понятие дискурс, именно
поэтому когнитивное направление в ряде работ ученых-лингвистов именуется «когнитивно-
дискурсивной» парадигмой. Термин дискурс на протяжении ни одного десятка лет не сходит с уст
ученых. Чаще всего в научных трудах, посвященных дискурсу, a prioriприсутствует понятие «текст» – их
сравнивают, сопоставляют, дифференцируют. Подробный обзор о соотнесении и разграничении понятий
текст и дискурс нами представлен в следующем подразделе.
Важно отметить, что интерес к когнитивному направлению в языкознании представлен работами не
только европейских, американских и российских ученых, но и в Казахстане данное направление активно
развивается в многочисленных работах казахстанских русистов. О степени интереса казахстанских
ученых кпроблеме роли языка в познавательной деятельности человека, пишет Э.Д.Сулейменова:
«разработана концепция номинации как формы речевой деятельности, дано ономасиологическое и
семасиологическое описание номинативных процессов (Г.И.Байгунисова, Л.К.Жаналина, С.Е.Исабеков,
Г.А.Хамитова и мн. др.), экспликации значений лексических единиц в различных текстах
(Н.Ж.Шаймерденова, Г.М.Далабаева, А.А.Успанова и др.), категории пропозитивности как особой
категории языка (В.С.Ли), эксплицитных и имплицитных словообразовательных значений и отношений
(К.Ж.Айдарбек, Р.С.Зуева, Н.Ю.Зуева, В.А.Кудрявцева, Г.Л.Елистратова, Т.В.Егорова и др.), единиц и
функциональных категорий стилистического словообразования (Л.К.Жаналина), мотивационных
процессов и словообразовательного потенциала различных групп лексики (Л.В.Эглит, Т.П.Адскова,
А.Ш.Сулейменова, Н.Ф.Крылова, О.А.Попович, Ж.С.Бейсенова, А.К.Казкенова, Ш.А.Сабитова и др.),
прагматических факторов, определяющих интерпретацию речевых актов и гармонию/дисгармонию
речевого общения (М.К.Акашева, Д.Е.Масалимова), особенностей разговорной речи молодежи
(Г.А.Бедусенко)» [8].
Четвертое направление – раздел лингвистики, изучающий в рамках собственной науки формы
существования языка в человеке – С.Г.Васильева именует внутрисубъектной лингвистикой или теорией
носителя языка, называя основоположником данного направления И. А. Бодуэна де Куртенэ.
С.Г.Васильева указывает на междисциплинарный характер внитрисубъектной лингвистики, что
объясняет возможность исследования объекта этой науки – «язык во внутрисубъектной форме своего
существования» – как с позиции гуманитарных, так и естественных наук [2]. Но позволим себе лишь
указать на выделенное С.Г.Васильевой направление, в связи с отсутствием более подробного его
описания в настоящее время.
Существуют и другие классификации научных направлений в рамках антропоцентрического
направления, но выделение указанных трех направлений (лингвокультурологическое, коммуникативное,
когнитивное или когнитивно-дискурсивное) не вызывает дискуссий среди ученых. В дополнение к ним
ученые выделяют следующие направления и самостоятельные науки:
прикладную лингвистику (в том числе компьютерную) и социолингвистику (Н.Ф.Алефиренко);
теория номинации (Е.С.Кубрякова);
деривационное направление (Л.Н.Мурзин);
герменевтический подход («предпонимание» по Г.Гадамеру);
этнопсихология, этнолингвистика (С.Г.Воркачев);
лингвистическая прагматика и теория речевых актов (В.А.Пищальникова) и другие.
Важно отметить, что для современной антропоцентрической парадигмы характерной чертой является
не только разнонаправленность (на что указывают многочисленные научные направления в рамках
данного подхода), но и действие научных принципов: экспансионизма, антропоцентризма,
экспланаторности, функционализма, когнитивнизма, семантикоцентризма и текстоцентризма. Данные
научные принципы в рамках современной науки были выделены Е.С.Кубряковой и развиты в работах
С.Г.Воркачева, А.В.Кравченко, Е.А.Поповой, Л.К.Жаналиной и другие.
Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филология», №1(47), 2014 г.
14
Принципа экспансионизмаЛ.К.Жаналина определяет как результат «активного диалога лингвистики
с другими науками – с философией, логикой, семиотикой, психологией, историей, этнологией,
культурологией, нейрофизиологией и другими науками» [9]. Этот принцип заключается в
двунаправленном влиянии лингвистики на другие науки и других наук на лингвистику. В результате
такого взаимодействия появилось множество междисциплинарных наук, а в результате и новые объекты
исследования, что привело к пересмотру традиционных проблем с новых позиций, созданию новых
направлений и методик исследования языка.
Принцип антропоцентризма определил «поворот современного языкознания от его
редуцированного варианта как самостоятельной науки, изучающей «чистый язык» – по Ф. де Соссюру,
«язык в самом себе и для себя», к языку в неразрывной связи с человеком» [9]. Как отмечалось нами
ранее, этот принцип выступает в качестве ведущего не только в рамках науки о языке, но и способствует
возникновению новых теорий, что определяет облик всей современной науки: во главе всего человек, все
для человека.
Принцип экспланаторности – это «принцип объяснительности, который реализуется благодаря
действию двух предыдущих принципов экспансионизма и антропоцентризма» [9], т.е. стремление
лингвистики не только описывать, но и объяснять факты языка. Е.А.Кибрик афористично предсказал
будущее лингвистики: переход от «что-лингвистики» (описание структур) к «как-лингвистике» (описание
процессов) и далее – к созданию «почему-лингвистики». Принципа объяснительности подразумевает не
простое описание языковых объектов, а выявление особенностей их функционирования.
Согласно принципу функционализма, язык рассматривается с одной стороны – с учетом
выполняемых им функций, а с другой стороны – сам язык как функционирующий механизм (язык в
действии). Выделение данного принципа явилось результатом переориентации научных интересов в
рамках новой антропоцентрической научной парадигмы с преимущественного изучения внутренних
закономерностей языковой системы («язык в себе») на рассмотрение функционирования языка («язык –
важнейшее средство коммуникации»). Новый взгляд на язык как функционирующий механизм
способствует формированию современного понимания языковых функций, в результате чего количество
функций языка, выделяемых учеными, постоянно растет. Так, В.З.Демьянков обнаружил в работах
зарубежных ученых 73 языковые функции, наиболее часто упоминаемые в литературе. Множество
дефиниций языковых функций объясняется также и стремлением функционально разграничить язык и
речь.
Одна из первых классификаций функций языка и речи разработана А.А.Леонтьевым. Он считает
функции языка обязательными, а функции речи – факультативными, их реализация не обязательна для
каждого речевого акта. К функциям языка ученый относит коммуникативную, интеллектуальную,
познавательную, национально-культурную функции и функцию овладения общественно-историческим
опытом человечества, а к функциям речи – номинативную, экспрессивную и эстетическую (поэтическую)
функции [10, 106].
И.С.Торопцев предлагает различать общие и частные функции языка и речи. Общие функции –
коммуникативная и кумулятивная – присущи и языку, и речи. Частные отражают противопоставленность
языка и речи по признаку виртуальности и актуальности и коррелируют друг с другом. Ученый приводит
следующие битнарные оппозиции
средство общения и объективация общения – осуществление и реализация общения (в
зависимости от адресата общения выделяются разновидности этой функции: коммуникативная (средство
общения с людьми) и магическая (средство общения с богом или силами природы);
средство познания – осуществление познания;
средство создания словесных и художественных образов – реализация и осуществление
словесных и художественных образов (в том числе эстетическая функция);
средство выражения эмоций – осуществление и реализация внутренних состояний и воли
человека;
средство порождения новых единиц и языковых подсистем и средство объективации этого
процесса – осуществление процессов порождения новых единиц и языковых подсистем (кумулятивная
функция) [11, 20-24].
Приведенные классификации позволяют сделать вывод о том, что посредством выполняемых функций
языковые единицы, во-первых, выстраивают языковую систему, во-вторых, участвуют в речевой
деятельности.
Следующий научный принцип, характерный для современной научной парадигмы – принцип
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №1(47), 2014 ж.
15
когнитивизма – «научный принцип, который диктует изучение тех мыслительных структур, которые
несут языковые единицы, и того ментального пространства, которое стоит за языком, отражается и
формируется в речевой деятельности» [9].Принцип когнитивизма способствовал становления и развитию
когнитивного подхода, который объединил психологию, лингвистику, логику, философию, математику,
теорию информации, нейронауки, компьютерные науки и др. Когнитивный подход и ментальные
образования в рамках данного подхода были более подробно описаны нами ранее, важно отметить, что
именно нацеленность когнитивного направления, которое также называют «глубинной семантикой», на
изучение содержательной стороны языка объясняет следующий принцип – семантикоцентризм.
Принцип семантикоцентризма провозглашает доминирующей стороной языка – план выражения и
план содержания. Эти идеи активно разрабатываются представителями Московской семантической
школы Э.Сепиром, А.Вежбицкой и др. В связи появлением новых семантических теорий в рамках новой
научной парадигма в конце XX века расширился объект семантики, как отмечает Ю.Д.Апресян, объектом
семантики теперь являются «любые языковые значения, т.е. значения лексем, граммем, дериватем,
синтаксических конструкций и т.п.» [12, 45]. Посредством нового взгляда на проблемы семантики
раскрывается коммуникативная сущность языка.
Одним из центральных принципов современной науке в целом, и в настоящей работе в частности
является принцип текстоцентризма. Современные стратегии исследования текста, несмотря на свое
разнообразие, определяются «человекомерностью» современной науки. Выступая объектом
междисциплинарных исследований гуманитарных наук, текст обретает статус ключевого философского
концепта. Ведущее место текста в рамках современной научной парадигмы объясняет М.Бахтин: «Текст
(письменный и устный) как первичная данность всех этих (лингвистических, филологических,
литературоведческих – Л.Ф.) дисциплин и вообще всего гуманитарно-филологического мышления (в том
числе даже богословского и философского мышления в его истоках). Текст является той
непосредственной действительностью (действительностью мысли и переживаний), из которой только и
могут исходить эти дисциплины и это мышление. Где нет текста, там нет и объекта для исследования и
мышления» [13]. Текст создается человеком (автором-создателем) и для человека (читателя-адресата),
поэтому в тексте заключается картина мира человека, сформированная посредством движения
человеческой мысли, его осмысления и восприятия образа мира, представленная с помощью языковых
средств. Именно поэтому все языковые реалии приобретают истинный смысл только в тексте.
Представленный обзор подтверждает, что все существующие в современной науке направления,
несмотря на их многообразие, развиваются в рамках концепции антропоцентризма, с учетом
«человекомерности» научного знания. В основу вышеизложенных научных направлений заложены
основные принципы современной антропоцентрической научной парадигмы, сформировавшейся на
рубеже тысячелетий: экспансионизм, антропоцентризм, экспланаторность, функционализм, когнитивизм,
семантикоцентризм и текстоцентризм.
1 Волошин Ю.К. Общий американский сленг: состав, деривация и функция (лингвокультурологический
аспект): Монография. – Краснодар: Кубан. гос. ун-т, 2000. – 282 с.
2 Васильева С.Г. И.А. Бодуэн де Куртенэ и антропоцентрическая парадигма лингвистики XX в.
www.philol.msu.ru/~rlc2004/ru/participants/psearch.php?pid=94128
3 Маслова В.А. Лингвокультурология: Учеб.пособие для студ. высш. учеб. заведений. – М.:
Издательский центр Академия, 2001. – 208 с.
4 Колшанский Г.В.Коммуникативная функция и структура языка. М., 1984. – 176 с.
5 Новиков A.И. Текст как объект исследования лингвопсихологии // Методология современной
психолингвистики:
сборник
статей.
-
Москва;
Баранул:
Изд-во
Алт.ун-та,
2003.
psycholinguistik.narod.ru/index/0-75
6 Кубрякова Е.С. Язык и знание: На пути получения знаний о языке: Части речи с когнитивной точки
зрения. Роль языка в познании мира / Рос.академия наук. Ин-т языкознания. — М.: Языки славянской
культуры, 2004. — 560 c. — (Язык. Семиотика. Культура).
7 Нефедова Л.А. Восприятие текста как активный когнитивный процесс// Слово, высказывание,
текст в коммуникативном, прагматическом и культурологическом аспектах. Сб. статей IV
международной научной конференции 25-26 апреля 2008 г. Челябинск. Том 1. РЕКПОЛ, Челябинск, с.
172-176.
8 Сулейменова Э.Д. Новые научные парадигмы в казахстанской науке о русском языке
inlang.linguanet.ru/upload/iblock/doc/status_rusaz.doc
Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филология», №1(47), 2014 г.
16
9 Жаналина Л.К. Актуальные проблемы языкознания. Теория. Учебно-методический комплекс
дисциплины. Учеб.пособие. – Алматы: Print-S, 2006. – 330 с. – PDF.
10 Леонтьев А.А. Общественные функции языка и его функционирование//Язык и общество. М. - 1968.
– С. 99-110.
11 Торопцев И.С. Языкиречь. – Воронеж: Изд-во Воронежск. ун-та, 1985. – 200 с.
12 Апресян Ю.Д. Теоретическая семантика в конце XX столетия / Ю.Д. Апресян // Известия РАН. –
Сер.лит. и яз. – 1999. – Т. 58. – № 4. – С. 39-54.
13 Бахтин М. Проблема текста в лингвистике, филологии и других гуманитарных науках . – 2004 г.
dustyattic.ru/culture/mmbahtin_af
УДК: 811.161.1’ 36
УСТРАНЕНИЕ ЛИНГВИСТИЧЕСКИХ ОШИБОК КАК СПОСОБ РАЗВИТИЯ ЯЗЫКОВОЙ
ЛИЧНОСТИ ПРИ ИЗУЧЕНИИ РУССКОГО ЯЗЫКА
Г.А. Амангелдиева - КазНПУ им. Абая
Аннотация: В статье рассматривается вопрос об устранении лингвистических ошибок как способ развития
языковой личности при изучении русского языка. Автор анализирует лингвистические ошибки, допущенные
студентами, обучающихся русскому языку как неродному и выявляет копиальный и креативный типы носителей
языка. По мнению автора анализ лингвистических ошибок, а так же их устранение является необходимым средством
повышения качества уровня языковой компетенции обучающихся. Автор считает, что работа преподавателя должна
быть направлена на эволюцию обучающихся от копиального типа к креативному, которая будет способствовать не
только устранению лингвистических ошибок учащихся и развитию языковой личности, но и полноценному
трехъязычию студентов.
Ключевые слова: устранение лингвистических ошибок, копиальный тип носителя языка, креативный тип
носителя языка
Аннотация: Бұл мақалада орыс тілін оқыту барысындағы тілдік тұлғаны дамыту мен лингвистикалық
кемшіліктерді болдырмау мәселелері қарастырылады. Автор орыс тілін үйренуші студенттер жіберген
лингвистикалық қателерді талдап, тілді тасымалдаушылардың тура және шығармашылық типтерін көрсетеді.
Автордың пікірінше лингвистикалық қателерді талдау, сонымен қатар оларды болдырмау білім алушылардың тілдік
құзіреттілік деңгейінің сапасын көтеретін қажетті амал болып табылады. Оқытушының жұмысында білімалушының
дамуы нақтылық типтен жанамалыққа қарай бағытталған болуы керек, ол тек білімалушылардың лингвистикалық
қателерін түзетіп қана қоймай сонымен қатар тілдік тұлғаны дамытып, үштілді меңгерген толыққанды студентті
қалыптастырады.
Бұл мақалада орыс тілін оқыту барысындағы тілдік тұлғаны дамыту мен лингвистикалық кемшіліктерді
болдырмау мәселелері қарастырылады. Автордың пікірі бойынша оқытушының жұмысында білімалушының дамуы
нақтылық типтен жанамалыққа қарай бағытталған болуы керек, ол тек білімалушылардың лингвистикалық қателерін
түзетіп қана қоймай сонымен қатар тілдік тұлғаны дамытып, үштілді меңгерген толыққанды студентті
қалыптастырады.
Тірек сөздер: лингвистикалық қателерді түзету, тілді нақтылық типте қолданушы, тілді жанама типте қолданушы.
Abstract: This article touches upon the problems of removing linguistic mistakes and individual’s development while
studying Russian language. The author analyzes the linguistic errors made by students , who are trained Russian as a second
language and reveals copying and creative types of speakers . According to the author analyzes linguistic errors, as well their
removals is an essential tool to improve the quality level of language competence of students . The author thinks that,
according to the author teacher`s work must be directed to the evolution of students from copying type to creative type that
will promote not only to eliminate of linguistic mistakes of students and development of the language personality, but also full
trilingual students.
This article touches upon the problems of removing linguistic mistakes and individual’s development while studying
Russian language. According to the author teacher`s work must be directed to the evolution of students from copying type to
creative type that will promote not only to eliminate of linguistic mistakes of students and development of the language
personality, but also full trilingual students.
Keywords: elimination of linguistic mistakes, copying type of the native speaker, creative type of the native speaker
Владение несколькими языками всегда расширяло коммуникационные и интеграционные способности
людей. Лингвистическое богатство влечет мощный социально-психологический эффект «открытого
мышления», заряженного на поиск нового знания [1]. Сами граждане, свободно владеющие несколькими
языками, будут конкурентоспособными личностями как внутри страны, так и за рубежом.
В связи с жизненной необходимостью Казахстан, взяв курс на овладение его гражданами тремя
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №1(47), 2014 ж.
17
языками, исходит из сегодняшних реалий – триединство языков будет являться свидетельством
конкурентоспособности страны.
В процессе обучения русскому языку как неродному встречается ряд сложностей. Одним из главных
препятствий является уровень языковой компетенции обучающихся, приехавших из разных регионов
Казахстана. В процессе управления учебным процессом необходимым средством повышения его
качества является анализ лингвистических ошибок. Нами был проведен эксперимент, с участием 33
студентов первого курса казахского отделения физико-математического факультета КазНПУ имени Абая,
которым на основе текста «Байтерек» требовалось написать изложение с элементами сочинения. Целью
эксперимента было предупреждение морфологической интерференции, а также выявление копиального и
креативного типов носителей языка. Для предупреждения морфологической интерференции нам
предстояло выявить ошибки, допускаемые студентами в творческих работах. Под копиальным типом
нами понимается носитель языка, создающий в результате работы текст как линейную
последовательность знаков, в нем возможно воспроизведение формально-семантических единиц
(повторов) исходного текста, детерминационные отношения между исходным и производным текстом
имеют выраженный характер. Под действием креативного типа носителя языка исходит от смысла текста
и носит вероятностный характер, а значит, провоцирует к творчеству [2].
Проанализировав работы реципиентов на наличие интерференционных ошибок, мы установили
следующие типичные ошибки в ходе эксперимента:
1.
Пропуск предлогов:
Он меняет цвет в зависимости солнечного цвета. Монумент легла легенда о Байтерек – сказочном
дереве, растущем на горе Кок-тобе. (вместо «В монумент»)
Данная ошибка объясняется тем, что в казахском языке нет такой служебной части речи как предлог.
2.
Незнание падежных окончаний:
Форма Байтерека похож (вместо похожа), этот число (вместо это)
3.
Неправильная постановка окончаний в согласованных и несогласованных определениях: в
среднемчасте(вместо в средней части).
Это обусловлено отсутствием в казахском языке категории рода, в связи с чем студентам казахского
отделения трудно подобрать окончания определяемым словам и согласованным определениям.
4.
Неправильное построение предложений:
Легенда о Байтереке – сказочном дереве который растущем на горе Кок-Тобе.
5.
Встречаются орфографические ошибки:
Скозочном (сказочном), мыре (мире), уведел (увидел), тулпана (тюльпана), ознокомились
(ознакомились), подкрыпленный (подкрепленный), прежает (приезжают), кросоту (красоту)
6.
Пропуск запятых в сложноподчиненных предложениях: Люди приезжают в Астану что бы
посмотреть на гордость, символ, красоту страны – Байтерек (вместо Люди приезжают в Астану, чтобы
посмотреть на гордость, символ, красоту страны – Байтерек).
7.
Дифференциация союза чтобы с местоимением и частицей что бы:
Люди приезжают в Астану что бы посмотреть на гордость, символ, красоту страны – Байтерек
(вместо Люди приезжают в Астану, чтобы посмотреть на гордость, символ, красоту страны –
Байтерек).
8.
В своих изложениях студенты редко (в частности, в описаниях) применяют синонимы,
практически повторяя предложения автора:
Байтерек – визитная карточка страны.
Масштаб «Байтерека» ошеломляет: впервые в мире шар из стекла-хамелеона, меняющего цвет в
зависимости от солнечного цвета, был поднят на такую высоту.
Результаты проявления творчества показали, что 30 % реципиентов относятся к креативному типу
личности, 70% - к копиальному. Слова, выбранные копиальной языковой личностью, точно скопированы
из текста. Пересказы, созданные таким человеком, максимально приближены к тексту-источнику, а,
следовательно, и наборы ключевых слов также отображают это. Креативный тип языковой личности
активен, как правило, не только при развертывании текста, но и при его свертывании. Он проявляет себя
уже на уровне создания списка ключевых слов, также наблюдаются слова, измененные на
словообразовательном уровне.
Таким образом, работа преподавателя должна быть направлена на эволюцию обучающихся от
копиального типа к креативному, что будет способствовать не только устранению лингвистических
ошибок учащихся и развитию языковой личности, но и полноценному трехъязычию студентов.
Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филология», №1(47), 2014 г.
18
1
Аркен Сеитов «Триединство языков». http://baiterek.kz/index.php?journal=28
2
Вильгельм фон Гумбольд «Избранные труды по языкознанию». - Москва. Издательская группа
«Прогресс». 2000, - 400 с.
УДК 811.111: 005.57
ІСКЕРИ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ АУЫЗША ЖӘНЕ ЖАЗБАША ТҮРЛЕРІ:
АРТЫҚШЫЛЫҚТАРЫ МЕН КЕМШІЛ ТҰСТАРЫ
Г.С. Асанова -
PhD докторантураның 3 курс докторанты
Аңдатпа: Қазіргі таңда іскери қарым-қатынастың маңызы артып оны жан-жақты зерттеу қазіргі заманның басты
мәселелерінің бірі болып тур. Қарастырылып отырған мақала коммуникация, оның ішінде іскери қарым-қатынас
анықтамасына тоқталып, оның маңыздылығы туралы мағлұмат береді. Іскери қарым-қатынастың ауызша және
жазбаша түрлері жайлы, олардың ұқсастық және айырым белгілері мен артықшылықтары, кемшіліктері жайлы сөз
қозғайды. Екі жанрдың да өзіндік сипаты, іскери байланыс барысында көңіл бөлінуі тиіс ережелері мен
заңдылықтары бар екенін анықтайды.
Тірек сөздер: ауызша және жазбаша іскери коммуникация, хат-хабар, уақыт пен кеңістік категориясы, ресми
жүйе, іскери хаттар
Аннотация: Данная статья рассматривает сходства и различия, преимущества и недостатки устной и письменной
деловой коммуникации. Деловая коммуникация является один из основных видов специальной коммуникации в
обществе и очень актуально в сегодняшний день. Статья анализирует специфику деловой коммуникации,
коммуникации в целом, также дает основные черты, функции и свойство устной и письменной деловой
коммуникации.
Ключевые слова: устная и письменная деловая коммуникация, корреспонденция, категория времени и
пространства, официальная система, деловые письма
Abstract: The article under research deals with oral and written types of business communication, their correspondences
and differences, defines pros and cons of these two types of communication. Today the significance and role of business
communication is great, that is why it is topical and needs detailed research. The article begins with analyzing the
communication in general, business communication as one of the special communications. The analysis shows that oral and
written business communication have their own specific features, rules and regulations and it is important to follow and have
in mind while communicating.
Key words: oral and written business communication, correspondence, category of time and space, formal system,
business letters
Іскери қарым-қатынастың тәсілдерін жақсы меңгеру болашақ іскер адамдарға қажеті зор болмақ.
Мұндай қабілет келешекте келісімшартқа отырғанда немесе пайдалы іс жасағанда маңызды роль атқаруы
мүмкін. Сондықтан қазіргі таңда іскери қарым-қатынастың маңызы артып оны жан-жақты зерттеу қазіргі
заманның басты мәселелерінің бірі болып тур.
Коммуникация немесе байланыс, қарым-қатынас адамның өмір сүруінің табиғи ортасы. Қарым-
қатынассыз өмір сүру мүлдем болмайтын құбылыс, сондықтан қарым-қатынас дегеніміз адамдар өзара
қатынасқа түсетін, ақпарат алмасатын, бір-біріне ықпал ететін және бір-бірін түсінуге талпынатын
күрделі үрдіс. Қарым-қатынас немесе байланысты зерттеп сараласақ оның түрлі салада түрлі мақсатта
қолданылатын байқауға болады, мәселен, Фрэнс Денс коммуникация терминінің 15 түрлі концептуалды
компоненттерін берсе, Дэнс және Карл Ларсон коммуникацияның 126 түрлі анықтамасын ұсынады [1].
Коммуникацияның арнайы түрі болып есептелетін іскери қарым-қатынас дегеніміз белгілі мақсаттағы
түрлі іс-әрекетті ұйымдастырушы және жүзеге асырушы тәсіл.
Іскери қарым-қатынас дегеніміз кәсіби, ғылыми, коммерциялық және басқа қызметтер саласында
қолданылатын және сол саладағы туындаған мәселелерді ұйымдастыру мен ортақ шешімге келуге қызмет
ететін қатынас немесе байланыс түрі.
Іскери қарым-қатынас дегеніміз салалық және нақты мақсатқа бағытталған іс-әрекет, әрбір
коммуникация формасының мазмұны (лекция, баяндама, талқылау, әңгіме), әрбір сөйлеу құрылымы
(қорытынды, ойы, сыни ескертулер, жауап қату) коммуникация мақсаты мен күтілетін нәтижеге
байланысты үрдіс.
Іскери байланыс деп жиналыс, келіссөз, презентация барысындағы коммуникацияны айтамыз. Іскери
қарым-қатынас әлеуметтік маңызы бар ұйымдарда, яғни, ғылыми, өнеркәсіп, мекеме, басқару және
әлеуметтік, коммерциялық, кәсіби деңгейлерде қолданылады. Іскери қарым-қатынас өнеркәсіпті
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №1(47), 2014 ж.
19
ұйымдастыру мәселесін талқылау, қызмет міндеттерін орындау, іс-әрекетті жоспарлау, сыртқы
байланысты орнату, шешім қабылдау, келісім-шартқа отыру, құжаттарды рәсімдеу мақсатында
қолданылады.
Іскери қарым-қатынас тақырыптық белгілі бір мақсатқа сүйенетін іс-әрекет болғандықтан әрбір
коммуникативті форманың мазмұны, сөйлеу құрылымы коммуникативті мақсат пен күтілетін нәтижеге
байланысты. Кез-келген нақты кәсіби мақсат өзінің коммуникация мазмұнын талап етеді. Егер
коммуникацияның мақсаты бір нәрсені түсіндіру болса, онда оның мазмұны мен ақпарат беру формасы
инструктивті (нұсқау), хабарлы (кеңес), немесе ой білдіруші (комментарий) болмақ. Егер біреудің пікірін
қабылдамау мақсаты болса онда коммуникация барысында дәлелдеу, сыни ескертулер орын алады.
Іскери қарым-қатынас төмендегідей функцияларды атқарады:
- инструменталды (басқарудың әлеуметтік механизмі)
- интегративті (іскерлік серіктестерді біріктіру)
- өзіндік презентация (жеке потенциалды көрсету)
- трансляциялық (нақты іс-әрекет тәсілдерін жеткізу)
- әлеуметтік бақылау (регламентация, мінез-құлық, іс-әрекет)
- социализация (іскерлік байланыстың мәдениет тәсілдерін дамыту)
- экспрессивті (эмоционалды қобалжу).
Іскери қарым-қатынастың формалары: іскери әңгіме, келіссөздер, сұхбат, кеңестер мен жиналыстар,
қонақтарды күту және көрмелер, конференциялар. Іскери қарым-қатынастың болу шарттары:
байланыстың міндеттілігі, байланыстың формалды-ролдік принциптерін қатаң сақтау, коммуникативтік
бақылау, формалды шектеуліктер.
Іскери қарым-қатынастың деңгейлері: түрлі мекемелер мен ұйымдар қызметкерлері арасындағы
байланыс, бір мекеме ішіндегі қызметкерлер арасындағы байланыс, жетекші немесе басшылар мен оған
бағынышты қызметкерлер арасындағы байланыс. Іскери қарым-қатынастың түрлері мен формаларында 5
өзара байланысты жақтар кездеседі: тұлғааралық, когнитивті, коммуникативтік-ақпараттық,
эмотивті, канативті. Профессор В.Г. Крысконың пайымдауынша іскери қарым-қатынастың
тұлғағаралық жағы адамның іскерлік, қызметтік, қоғамдық байланыстар үрдісінде қоршаған ортамен
әрекеттесуін көрсетеді. Мұндай байланыстар барысында адамдар мінезқұлықты пен әрекеттердің кәсіби,
мәдени-тарихи, әлеуметтік-психологиялық шаблондарымен, яғни, нормалармен, құндылықтармен,
критерияларды жетекшілікке алады. Мұндай шаблондармен бірге адам байланыс стеоротипінің ұлттық-
этикалық, әлеуметтік-жастық, эмоционалды-эстетикалық, еркін эталондарын меңгереді.
Түрлі сипаттарына қарай іскери қарым-қатынас жазбаша және ауызша болып бөлінеді [2].
Заманауи іскери коммуникацияның негізгі сипаттары болып қысқалық, сөз тіркестерін, сөйлеу
конструкцияларынын құрастырудың қарапайымдылығы, кәсіби лексиканы қолдану және логикалық
тұрғыан дурыс ұйымдастырылған сөйлеу мен жазуды айтамыз. Алға қойған іскери мақсаттарды жүзеге
асыру үшін іскерлік саладағы тұлғалар синтаксистік құрылымда, сөз тіркестері мен сөйлемдер арқылы
ерекше сөйлеудің стилистикалық өзіндік сипатын қолданады. Кез-келген іскери саласындағы тұлға өзіне
сенімді болуы, байланыс пәнінен хабары бар, ақпараттанған, құзырлы, кәсіби шеберлігін игерген болуы
тиіс. Іскери қарым-қатынастың тілдік нормаларын сақтау, қысқа сөз тіркестерімен, өз ойын дурыс
жинақтап жеткізу, іскерлік саласында қабылданған норма, ережелерге сай қатынас жасай алу іскери
коммуникацияның негізгі талаптары.
Іскери қарым-қатынас ауызша және жазбаша болып бөлінетін ресми-іскери стиль болып есептеледі.
Іскери қарым-қатынастың жазбаша түріне іскери немесе әлеуметтік хаттар, түйіндеме, арыз, хаттамалар,
келісімшарттар, түрлі ұйымдық-басқару, ақпараттық-анықтамалық, еңбек қатынастары жөніндегі
құжаттар жатады.
Іскери қарым-қатынастың ауызша түрлеріне іскери сұқбат, кездесулер мен жиналыстар,
конференциялар, келіссөздер, есеп берулер, көрмелер, тағы басқа осы сипаттағы кездесулер жатады.
Іскери стилдегі немесе мәнердегі ақпаратты жылдам таратуға нарықтық қарым-қатынас байланысты.
Іскери коммуникация интервью, жалпыхалықтық сөйлеу, кеңес беру және комментарий беру
жанрларымен ерекшеленеді. Іскери қарым-қатынас жанрының негізгі ерекшеліктері болып талқы, дау-
дамай, пікірталас, полемика және прения есептеледі.
Ауызша іскери қарым-қатынас монолог және диалог болып екіге бөлінеді. Оның монолог түріне
амандасу, сауда байланысы (жарнама), ақпарат беру, баяндама (жиналыста, отырыстарда) жатады.
Ауызша іскери қарым-қатынастың диалог түріне іскери әңгіме, іскери пікірталас, келіссөздер, сұхбат,
Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филология», №1(47), 2014 г.
20
пресс-конференция, жиналыс жатады. Іскери қарым-қатынастың жазбаша түріне қызметтік құжаттар,
іскери хаттар, хаттама, есеп, анықтама, түсіндірме, акт, өтініш, келісімшарт, нұсқаулар, шешім, өкім,
сенімхат, көрсетілім жатады [3].
Іскери қарым-қатынасты жүзеге асыруда ең көп тараған құрал болып оның ауызша және жазбаша
түрлері есептеледі, сондықтан коммуникацияның осы екі түріне тоқталып олардың ерекше сипаттарын
берген дұрыс.
Іскери қарым-қатынастың ауызша түрінің бір артықшылығы ақпарат алмасу тез және толық болады.
Әрине, ауызша коммуникация жазбаша түрге қарағанда адамның ой мен сезімінің ішкі тұсын жақсылап
көрсетеді, эмоционалды құралдарды қолдана отырып адамға жақсы ой ұялатып коммуникация барысын
тиімді етуге талпынады. Ауызша коммуникация кезінде сөйлеу, интонациялық, мимикалық құралдар
арқылы және мінез-құлық мәнерімен тыңдаушыға әсер етуге болады.
Ауызша қарым-қатынаста логикалық екпін, сөйлемдерді анық айту деңгейі, үзілістің бар немесе жоқ
болуы маңызды роль атқарады. Ауызша ой есту және көру каналдары арқылы бірден бір мезетте
қабылданады. Ауызша қарым-қатынас адамның қарау сипатына, айтушы мен тыңдаушының қандай
кеңістіктікте орналаскына, мимикасы мен жестіне де байланысты. Мұндай қосымша сипаттар ауызша
қарым-қатынастың қандай дәрежеде болып жатқаны мен оны тыңдаушы қалай қабылдап жатқанынан
хабар береді. Ауызша қарым-қатынас кезінде айтқан ойы мен қолданған сөйлемдеріне қайта орала
алмайды, сондықтан бір күрделі сөйлемді бірнеше коммуникативті еркін немесе жеке бірліктерге бөліп
айту қасиетіне ие. Бір жағынан жеткізуші тыңдаушының реакциясына көңіл аударуы қажет, оның
қызығушылығын арттырып, оны әңгімеге тартуы тиіс. Ауызша іскери қарым- қатынас алдын ала
дайындалуы тиіс, дегенмен, жеткізушінің ойы тыңдаушыны міндеттеуші, жатталған болмауын
қадағалағаны дурыс. Сондықтан ауызша іскерлік қарым-қатынас тілі логикалық тұрғыдан дурыс
ойластырылған, күрделі сөздер, сөз тіркестері мен сөйлемдерді көп қажет ете бермейтін, стилистикалық,
фонетикалық және морфологиялық тұрғыдан көркемделген, нақты сөздер мен сөз тіркестерін қажет
ететін коммуникацияның ерекше түрі. Ауызша қарым-қатынас жазбаша сияқты белгілі бір нормаға сай
және өзіндік регламентті ұстанатын болуы тиіс. Тыңдаушы жеткізуші қолданған күрделі грамматикалық,
семантикалық байланыстарды есте сақтамауы мүмкін сондықтан жеткізуші осыны ескеруі қажет, сонда
ғана жеткізушінің ойы түсінікті болып көздеген мақсатына жетеді.
Дегенмен, ауызша қарым-қатынас әсер етудің тиімді құралы емес. Ауызша қарым-қатынас кезінде
ауызша мәтінді рәсімдеудің әрбір деңгейінде әңгіменің тақырыбына, осы тақырыпқа етене араласа алмау,
оны ұғыну, мағлұматтың логикалық құрылымын түсіну, тілдік қабілеттің жетіспеуінен немесе сөйлеу
қабілетінің ақсауынан ойын жеткізудің нақты құралдарын қолдана алмау сияқты мәселелер туындауы
мүмкін. Ауызша қарым-қатынастың тағы бір кемшіл тұсы көбіне адамдардың оны тыңдай алмау қабілеті.
Іскери қарым-қатынастың жазбаша түрі ауызша түріне қарағанда тиімдірек болып отыр. Ең алдымен
жазбаша коммуникация ауызша сөйлеуді жазбаша түрде тіркеу дегенді айқындайды. Жазбаша
коммуникация адамның өмір бойы жинақтаған білімін, мәдениетін, ойының ұшқырлығын көрсетеді.
Жазбаша қарым-қатынастың негізгі атқаратын қызметі ауызша ойды белгілі бір кеңістік пен уақыт
аралығында сақтау болмақ. Байланыстың жазбаша түрі кеңістік пен уақыт арақашықтығынан белгілі
байланыс орната алмаған кезде адамдар арасында қарым-қатынас жасаудың оңтайлы түрі. Жазбаша
коммуникацияның негізгі қасиеті ақпаратты ұзақ мерзімге дейін сақтай алу. Сондықтан жазбаша
коммуникацияға қатысушы тұлғаның өз ойын алдын ала жинақтап ойлап барып жазуына, жазып қойған
нәрсесіне қайта оралуға, сөздер мен сөйлемдерді түзетуге, алмастыруға мүмкіндігі бар. Жазбаша іскерлік
коммуникация тілі нормативке сай түзілетін, регламентті тіл, сондықтан іскерлік хаттарда, құжаттарда
күрделі синтаксистік конструкциялар, күрделі логикалық-мағыналық байланыстар орын алады. Жазбаша
іскерлік коммуникация көру және қабылдау органдарына бағытталғандықтан оның нақты құрылымдық,
ресми жүйесі болуы тиіс, сондықтан мұндай сипаттағы хаттар мен құжаттарды нөмірлеу, бөлімдер мен
тарауларға бөлу, сілтеме беру, астын сызу анықтау сияқты нақты жүйеге сай берілуі қажет.
Жазбаша іскери қарым-қатынас әлеуметтік мақсатқа бағытталған байланыс түрі, яғни, мұнда байланыс
жеке басының қамы мен қызығушылығына емес әлеуметтіік маңызы бар істерді шешуге бағытталған.
Жазбаша іскери қарым-қатынастың бір ерекшелігі оның формалды сипаты. Ресми хат-хабар түрлері, бір
мекеменің атынан екінші мекемеге немесе сол мекемедегі жеке бір тұлғаға бағытталған, бір тұлғамен
бекітілген және мақұлданған құжат түрлерін іскери хат-хабар дейміз. Физикалық және құқықтық тұлға
арасындағы жазбаша қарым-қатынастардың негізінде құжат түріндегі ақпарат алмасу жатыр. Іскери хат-
хабарды ресми және жеке, ішкі және сыртқы деп бөлеміз. Іскери хат-алмасудың барлық түрлері екі
тәсілмен, яғни, қағаз түрінде және электорнды пошта түрінде жүргізеді. Іскери хаттар басқару және
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №1(47), 2014 ж.
21
коммерциялық іс-әрекеттерде туындайтын түрлі мәселелерді шешуге арналған ресми хаталмасуды
айтады. Іскери хат реглменттігі қатаң сақталған құқықтық маңызы бар құжаттың ең ерекше түрін айтады.
Сондықтан іскери хаттар мекемелерде кіріс немесе шығыс құжат ретінде тіркеледі және сақталады.
Іскери хаттар пошта, курьер, электронды пошта, факсимальды байланыс бойынша жіберілген, құқықтық
және физикалық тұлға арқылы болған мазмұны бойынша әртүрлі құжаттарды атаймыз [4].
Кез-келген жазбаша мағлұмат ауызша мағлұматқа қарағанда әлдеқайда тиімдірек. Алдымен, жазбаша
мағлұматты құрастырушының оны алдын ала ойлап жоспарлауына, өз ойын жинақтап алуға, егер қажет
болған жағдайда оны түзетуіне мүмкіндігі болады. Сондықтан ауызша мағлұматқа қарағанда жазбаша
мағлұмат мұқият құрастырылады. Бұдан басқа қабылданған мағлұматты бірден оқып түсіну қажет
болмайды, онымен кез-келген қолайлы уақытта танысуға болады, сондықтан уақытты үнемдей аласыз.
Ауызша қарым-қатынасқа қарағанда жазбаша қарым-қатынаста эмоционалды реакция аз болады.
Жазбаша мағлұматтар онда бар ақпаратты ұзақ уақыт сақтауға мүмкіндік береді, яғни, оған қайта оралуға
және оны құжат түрінде мақұлдауға болады. Жазбаша мағлұматтарда хатты жазушының мәдениеті,
сауаттылығы, құзырлығы байқалады, сондықтан адресат хатты жазушы туралы, оның тұлға ретіндегі
бейнесін қалыптастыра алады.
Дегенмен жазбаша қарым-қатынастың кемшіл тұстары да кездеседі, мәселен, мағлұматтағы ақпаратты
қабылдау оны құрастыру сапасына байланысты қабылданады. Жазбаша мағлұмат дауыс екпінін,
адресаттың қимылын бере алмайды және оған бірден жауап қата алмайды. Нашар жазылған мағлұмат
соңғы мағлұматты түсініксіз етеді. Жазбаша қарым-қатынастан жеткізушінің ой санасы, сөз саптауы,
мәдениеті мен білімі, сауаттылығы айқын көрініп тұрады, сондықтан кез-келген хат-хабарды жазбаша
жеткізуде қатаң тәртіп пен ережелерді ұстанған жөн.
Дж.М. Лейхифф және Дж.М. Пенроуз жазбаша қарым-қатынасты тиімді етудің 10 ерекшелігін
ұсынады:
1. Ұқыптылық.
Жазбаша мәтінді құрастыруда категорияға емес тұлғаға үн қату; жынысын көрсетуден аулақ болу;
мағлұматты қабылдаушыға негізгі көңіл аудару.
2. Жекешелік.
Жазбаша мәтінді құрастыруда жеке қажеттілікке емес, адресаттың қажеттілігі мен қызығушылығына
көңіл аудару.
3. Позитивтілік.
Тиімді жазбаша қарым-қатынас позитивті ұсқында болуы шарт.
4. Белсенділік.
5. Құндылық.
Іскерлік хаталмасуда әрбір сөйлем тек бір ойдан тұруы қажет. Сөйлемді құрастырғанда бір-бірімен
қатысты емес бірнеше ойдын жоқтығына көз жеткізу абзал.
6. Байланыстылық.
Жазбаша мәтінде берілген мағлұмат бір-бірімен байланысты болуы шарт.
7. Анықтылық.
Жазбаша мәтінде сөзді дұрыс таңдай алу, сөз саптау мен сөйлем құрылысы, абзац, сондай-ақ
мағлұматтың жалпы ұйымдастырылуы.
8. Қысқалық.
Жазбаша мағлұматта көпсөзді сөйлемдер, стандартты емес сөз тіркестері, қайталаулар және абстракты
сөздер болмауы тиіс.
9. Оқуға қолайлылық.
Жазбаша мәтін оқуға қолайлы болып жеңіл оқылып және қабылданылуы тиіс.
10. Унификациялау элементтері.
Унификацияланған мағлұмат грамматикалық қателік пен формат мәселесін туындатпайды [5].
Жоғары атап өткендей коммуникацияның ауызша және жазбаша түрі бір-бірімен байланысты және
өзіндік мәнері, сипаты қалыптасқан ұғым. Ол екеін бөліп-жарып қарау дурыс емес, өйткені іскерлік
қарым-қатынаста байланыстың бұл екі түрі де өте маңызды, практикалық тұрғыдан екеуі де бірдей орын
алады. Айырмашылығы олардың қолдану ортасы, жеткізетін ойы, көздеген мақсатына қарай өзіндік
мәнері, фонетикалық, грамматикалық, лексикалық, стилистикалық ортасы қалыптасқан байланыс түрі.
Іскери қарым-қатынастың ауызша түрі көбінесе нақты екпінді, вербалды емес коммуникация сипатына
ие, өзіндік ойды жеткізуші тілдік бірліктерден тұрады, ал іскерлік байланыстың жазбаша түрі әріптік,
Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филология», №1(47), 2014 г.
22
графикалық мағынасы бар, ресми сөздер мен сөйлемдерді қолданатын, жеткізушінің ойын жазбаша түрде
нақты, әсерлі, тиімді бере алатын коммуникация болып табылады.
1
Myron W. and Justig Jolene Koester. Intercultural Competence. - Boston, 2012. - 12 б.
2
Гурьева З.И. Речевая коммуникация в сфере бизнеса: жанроведческий аспект. Ростов Н/Д:
СКНЦВШ, 2003. - 92 б.
3
Панфилов А.К. Деловой стиль в общении. – М.: 2002.
4
Murphy H.A., Hildebrant H.W. «Effective business communication». N.Y., 1991. – 66 б.
5
Лэйхифф Дж.М., Пенроуз Дж.М. Бизнес коммуникации. Стратегии и навыки. СПб.: Питер, 2001.
140-167 б.б.
6
Психология и этика делового общения / Под ред. В.Н. Лавриненко. – М.: 1999.
7
Connor U. «A contrastive study of persuasive business correspondence // Global implications for
business communications». Houston, 1989
УДК 811.111
НАЦИОНАЛЬНО-КУЛЬТУРНАЯ СПЕЦИФИКА КОНЦЕПТА ҮЙ
Б.С. Жумагулова -
КазНПУ им. Абая, доктор филологических наук доцент
Аннотация: В статье представлена семантическая структура концепта ҮЙ, выявленная на основе
анализадефиницийлексемыҮЙ по толковым словарямказахского языка. Семантическое наполнениеданного
концептане претерпело значительных изменений, что выявлено посредством проведения ассоциативного
эксперимента. Сопоставление концептаҮЙ в языковом сознании казахов, русскихи англичан позволило
выявитьсходства и различия всовременном понимании данного концепта и определитьего культурную
самобытность.
Ключевые слова: концепт, семантическая структура, ассоциативный эксперимент.
Аңдатпа: Мақалада қазақ тілінің түсіндірме сөздіктерінен алынынған ҮЙ дефинициясына талдау жасалынып,
ҮЙ концептінің семантикалық құрылымы берілген. Ассоциативті сараптама нәтижесі берілген концепт
семантикасының көп өзгеріске ұшырамағанын көрсетті. ҮЙ концептісін қазақ, орыс, ағылшындардың қолдануын
қарастыра отырып, ерекшеліктері мен ұқсастығын айқындау және ұлттық-мәдени ерекшеліктерін көрсету.
Кілт сөздер: концепт, семантикалық құрылым, ассоциативті сараптама.
Abstract: The article presents the semantic structure of the concept ҮЙ, identified on the basis of the analysis of the token
definitions ҮЙ explanatory dictionaries for the Kazakh language. The semantic content of this concept has not undergone
significant changes, which revealed through the association experiment. A comparison of the concept ҮЙ in the linguistic
consciousness of Kazakh, Russian and English revealed similarities and differences in the modern understanding of this
concept and to define its cultural identity.
Keywords: the concept, the semantic content, the association experiment.
Казахи – народ с богатой историей, которая отразилась на формировании представлений об
окружающем мире, о самом человеке и его месте в этом мире и микромире, создаваемом им самим.
Справедливо высказывание В.В.Вострова и И.В.Захаровой о том, что «в формах и типах жилища и
поселения ярко проявляется историческая судьба народа. Жилище обусловлено особенностями
хозяйственной деятельности, уровнем социально-экономических отношений; на характере жилища
быстро сказываются влияние политической истории, изменения в общественных и семейных
отношениях» [1, c. 3]. В своей работе авторы приводят сведения о видах жилищ казахов, выявленных
археологами на территории Казахстана, начиная с эпохи бронзы вплоть до ХVIII века, и до ХIХ – начала
ХХ веков в колониальный период, когда в их быту начинается сказываться влияние русской колонизации,
проникают капиталистические отношения, начинается кризис кочевого скотоводческого хозяйства [1, c.
4].
Таким образом, еще в ХIV –ХV веках предки казахов строили дома из сырца, со стенами и
куполообразным потолком, дверью, очагом, служащим для утепления жилья и приготовления пищи.
Понятие “юрта” закрепилось в сознании в силу необычного, уникального в своем виде жилища, которое,
в сущности, служило при кочевке народа как жилье временное, сезонное. Описание жилища казахов
уходит корнями в тот исторический период, когда ученые осваивали новые просторы Казахстана,
составляли отчеты этнографического характера. Мозг скорее воспринимает аномальное (в данном случае
юрту, специфический вид жилья казахов), а привычные исследователям формы (земляные дома
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №1(47), 2014 ж.
23
прямоугольной формы, с комнатами, двойными стенами, между которыми проходил дым для обогрева)
остаются на втором плане. Действительно, юрта имеет четкие пропорции, форму и внешний облик.
М.А.Альдербаев и Б.Д.Дадабаев, работа которых предназначена специалистам по изготовлению юрт,
приводят доказательства преимущества этого вида жилья, касающиеся решения проблем освещения и
воздухообмена юрты, устойчивости против ветра и атмосферных осадков [2, c. 8].
Место, предназначенное для защиты и поддержания жизнедеятельности, называется домом. Несмотря
на эволюционное развитие человечества, внедрение современных технологий, функциональная
направленность дома осталась неизменной. Как бы дом не назывался, какую бы форму не имел, из какого
бы материала он не был построен – из войлока, льда, соломы, стекла и бетона – у всех народов и культур
он не изменил свое предназначение.
Слово үй, по Э.В.Севортяну, является исконно казахским словом с неясной этимологизированной
основой «үй – 1 дом; юрта, кибитка - каз., жилище, жилье - каз.; женщина (каз.)» [3, c. 513].
В казахско-русском словаре 1936 г. зафиксирован перевод слова үй на русский язык: «үй – дом,
помещение; пр.: Gerүй – землянка; ас үi – деревянный дом; tasүй – каменный дом; kujizүй – кибитка,
юрта; но, үй mүlki – вещи домашнего обихода, домашнее имущество; үй gojan– домашний заяц; үй iшi –
семья, дословно – внутренность дома» [4, c.254].
Так, первоначально слово үй являлось обозначением: а) жилья человека, б) созданное человеком из
различных материалов (дерево, камень, войлок) и включало: в) предметы, необходимые в быту, г) работа
по хозяйству, а также одомашнивание диких животных (в частности, разведение зайцев), д) семья, а
также все, что находится в доме.
Для выявления концепта ҮЙ мы подвергли анализу дефиниции лексемы үй по толковым словарям
казахского языка.
Слово зафиксировано в первом, исходном значении как существительное үй 1, являющееся
многозначным, и как глагол үй 2. В дефинициях рассматриваемого слова нашли отражение значения,
представляющие родовое значение слова үй ‘жилье’. Слово үй имеет три значения:
1) собственно жилье; значение ‘учреждение’ (мекеме);
2) семья, отбасы, үй iшi; уточнение ‘живущие в одном доме’ (бiргетұратынадамдар);
3) здание, занимаемое учреждением.
Основываясь на данных толковых словарей, мы представили семантическую структуру слова үй в
виде плоскости, состоящей из нескольких секторов.
В первом секторе находится основное, исходное значение слова үй – ‘жилье’. Его семантическая
структура имеет АС ‘здание’, а также ряд ДС: ‘жилое’, ‘предназначенное для человека’, ‘постоянное
место жительства’, ‘служащее защитой’ (ср. толкование слова үй через слово баспана).
В ЛСГ данного сектора входят – баспана, отау, итарқы, лашықи др.
В секторе II – пәтер(квартира) выделена АС ‘часть здания’, ДС: ‘жилое’, ‘предназначенное для
человека’, ‘постоянное место жительства’.
ЛСГ – бөлме.
Сектор III – үй iшi (семья) имеет АС ‘группа родственников’, ДС: ‘живущие вместе’, ‘ведущие одно
хозяйство’, ‘общие интересы и условия существования’.
Данный сектор, помимо основного, вбирает в себя значение слова шаңырақ, с особым культурным
смыслом. Образ дома, домашнего очага, семьи и семейной жизни составляют квинтэссенцию слова-
символа шаңырақ. Шаңырақ занимает срединное положение в оппозиции «верх/низ», т.е. все земное,
самое ценное находится между человеком (земным) и идеалом, Высшим (небесным).
Высока степень участия слова шаңырақ в формировании фразеологизмов, отражающих
«символическую значимость в народном представлении» [5, c. 9], например:қара шаңырақ, үлкен
шаңырақ, шаңырағына қобыз ойнатты, шаңырағы құлады, шаңырағы ортасына түстi, шаңырағы
шайқалды, шаңырақ көтердi, шаңырағын биiк болсыни др.
Семья играет большую роль в жизни человека. Роль каждого члена семьи и родственников
эксплицируется в пословицах, ср.:
Ана жақсылығын
Ауырсаң бiлесiң.
қайын жақсылығын
қыдырсаң бiлесiң.
(Доброту матери познаешь в болезни, доброту деверя познаешь, когда будешь гостить у него);
Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филология», №1(47), 2014 г.
24
Жаман да болса ұрпақ қалсын,
Ошағың да отың жансын.
(Продолжение рода, преемственность поколений, сохранение семейного очага является главным).
ЛСГ данного сектора составляют отбасы, үй iшi, жанұя.
Сектор IV – шаруашылық (хозяйство ) выделены два раздела – А и Б.
В разделе А выделены семы АС ‘совокупность предметов’, ДС: ‘для человека’, ‘необходимые в быту’,
‘находящиеся в здании’.
В разделе Б выделены семы – АС ‘работа’, ДС: ‘по дому, по хозяйству’, ‘для человека’, ‘для семьи’,
‘распределенная между членами семьи’, ‘для создания условий существования’, ‘для поддержания
чистоты, порядка и уюта’. В толковых словарях казахского языка значение ‘хозяйство’ не выделяется, но
в словаре СА выносится фразеологическое выражение ү й шаруасы.
В секторе V – мекеме (учреждение ) выделены два раздела – А и Б. В разделе А выделены: АС ‘здание’,
ДС: ‘нежилое’, ‘для общественных нужд’, ‘цель пребывания в здании’, ‘для обслуживания людей’,
‘временное’ (определенный промежуток времени).
ЛСГ – Демалыс үйi, курорт, лагерь, Мәдениет үйi, Сауда үйi, кешен (комплекс), кеңсе и т.д.
Сектор V – мекеме (учреждение) раздел Б имеет: АС ‘здание’, ДС ‘жилое’, ‘для человека’, ‘для
несамостоятельных, недееспособных, социально неполноценных слоев общества’, ‘постоянное место
проживания’.
ЛСГ –Балаларүйi, Қарттар үйi.
Сектор VI – Отан (Родина )– АС ‘место’, ДС: ‘рождения, проживания’. В состав ДС добавляется сема
‘род’ /туған ел/.
ЛСГ – туған ел, туғанжер.
Любовь к родным местам начинается в семье:
Отанды сүю
От басынанбасталады.
Взяв за исходное значение ‘место, предназначенное для проживания человека', проанализируем
выделенные секторы семантической структуры слова үй в казахском языке.
1.
Секторы I – баспана (жилье) и II – пәтер (квартира) представляют собой жилое помещение и
выполняют функцию жилья для человека / его семьи. Секторы входят между собой в отношение целое /
Достарыңызбен бөлісу: |