-секция  БІЛІМ БЕРУ МЕН ҚОЛДАНБАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕРДЕГІ ЖАҢА

51 
ойлап құрастырған шығарма десе, ал кейбіреулері балаларды тәрбиелеуге арналған шығарма 
деп жазады. Яғни балалардың психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес білім беретін, 
дамытатын мазмұнды шығармаларды балалар фольклоры деп айтуымызға болады. Атақты 
ғалым А.Байтұрсынов мәдени мұрамыздың құнды қазыналарын бір жүйеге келтіріп ғылыми 
тұрғыда негіздеген. Оның ертегілері, мақал- мәтелдері, өсиет сөздері, қисса- дастандары 
бүгінгі 
жас 
өспірімдерді 
педагогика 
негізінде 
тәрбиелеуде 
аса 
құнды. 
А.Байтұрсынов өз еңбектерінде «өтірік өлең», «жұмбақ», «жаңылтпаш», «тақпақ», «бесік 
жыры» тәрізді жанрларының мәнін түсіндіріп, эстетикалық тәрбие саласына да ерекше 
тоқталды. Сол сияқты атақты ғалымдардың біразы атап айтсақ (С.Сейфуллин, Ш.Ахметов, 
Қ.Матыжанов т.б.) сынды ғалымдар қазақ балалар фольклорын арнайы зерттеу оъектісіне 
айналдырып жан-жақты қарастырып зерттеген. Сол қазақ балалар фольклоры зерттеулеріне 
ғылыми тұрғыда зерттеп талдау жасаған, өзіндік табиғатын тұтас құбылыс ретінде саралаған 
тұңғыш тәжірбие жасаған Қ.Матыжанов. Ғалым өз еңбегінде: «Ең алдымен балаларға 
арналған 
халық 
шығармалары- 
балалар 
психологиясын, 
көркемдік 
талғамын, 
шығармашылық мүмкіндіктерін танытатын асыл мұра. Ол өзінің бала қабілетіне 
лайықтылығымен, логикалық жүйелілігімен, тілінің нәрлілігімен, музыкалық сазымен, 
өнегелі мазмұнымен, жеңіл формасымен, балалардың рухани азығына айналған бағалы 
тәрбие құралы»,-деп фольклордың жас жеткіншектер тәрбиесіндегі құндылығын анық 
көрсетеді.
«Халық ертегілері әрқашанда жастарды тәрбиелеудің тамаша құралы болып, әділдік 
жолына бас байлатып, зұлымдықтан жирентеді» [1, 14],-деп жазушы Т.Кәкішов өзінің «Қазақ 
әдебиеті сынының тарихы» атты еңбегінде ауыз әдебиетінің болашақ ұрпаққа эстетикалық 
тәрбие берудегі маңызына тоқталса, М.Қаратаев «Әдебиет және эстетика» деген еңбегінде: 
«Адамның эстетикалық мәдениеті оның жалпы мәдениеттілігінің жарқын бір көрсеткіші. Бұл 
деген өскен ортаға, айналадағы ортаға, білімге, тәрбиеге, қызметке сол сияқты басқа да 
факторларға әсер ететін қасиет. Адамның асыл, нәзік қасиеттерінің бірі – эстетикалық сезімді 
оятып өсіретін, эстетикалық талғам мен көзқарасты қалыптастырып, кісінің эстетикалық 
мәдениетін дамытатын, жетілдіретін факторлардың ішінде ең үлкен орын алатын, шешуші 
роль атқаратын әдебиет пен өнер екенінде дау жоқ» [2, 98], - деп әдебиеттің эстетикалық 
тәрбиелік мәнін ашып береді. Нақтылай келгенде балаларды фольклор жанрларымен 
таныстыру, тыңдағанын қайта әңгімелеп беруге,мақал-мәтелдерді, жаңылтпаштарды, 
жұмбақтарды мәнерлеп айтуға үйрету мен сөздік шығармашылықтың бастапқы формаларын 
дамытуға эстетикалық тәрбие мүмкіндіктерін шешуге көмектеседі. Демек, қазақ балалар 
фольклоры – ұлттық мәдениеттің ұдайы дамуы мен жаңаруының негізі. Ол – өмір сүрудің 
мәні мен мазмұнын, ұлттық өркениеттің тарихи тағдырын, болмысын, дүниетанымын 
айқындайтын өшпес мұра. Бұл орайда, «Аяз би ертегісіндегі» ақылы мол Аяз биді, «Ер 
Төстік» ертегісіндегі өзінің ақылды, білгірлік ісімен айнымас дос,Кенжекейді мысалға 
келтіруге болады. Яғни халық ауыз әдебиеті жанрларын тәрбие құралы ретінде пайдаланып 
балаларды ақылдылыққа, парасаттылыққа, адамгершілікке баулап жауыздық пен күресіп 
жеңе білуді уағыздаған, әділдікті үйреткен. Тіліне, дініне берік болып, ұлттық мәдениетті 
көтеруге жетелеген. «Фольклордың қай туындысын алсақта ғибрат айтарлық, жөн-жоба мен 
үлгі-өнеге көрсетерлік қасиеті мол. Мұның бәрі де халық пікірі, келешек ұрпақты 
тәрбиелеудің эстетикалық құралы деп тануды қажет етеді. Өйткені, көркемдіктен ләззат алу, 
әсемдік пен сұлулықты ардақтау, озық мәдениетке бастап, жамандықтан жирендіріп отыру- 
халықтың талап-талғамының жемісі, сыншылдық көзқарасының нышандары» [1, 14], - деп 
жазушы Т.Кәкішов фольклор жанрларының жастар тәрбиесіндегі маңызын ашып көрсетеді.
Іс-әрекет, ойыннан, түрлі көне түсініктерден, ырым мен салттан, қарапайым 
әуендерден, жан-жануарлардың даусы мен қимылына еліктеуден қарасын үзіп толығымен 
ажырап кетпегендігін байқаймыз. Бұл, сөз жоқ, балалар поэзиясының көп қырлы, ертеректегі 
синкретті белгісін айғақтайт Осы тұрғыдан келгенде балалар фольклоры да о баста кім 
шығарғанына, қалай пайда болғанына қарамастан балалар коллективінің өзіндік сүзгісінен 
өтеді. Өз ұғымдарына, түсініктеріне, тіл оралымына, іс-әрекеттеріне сәйкес емес туындылар 

52 
көпшілік тарапынан қабылданбайды. Ал қабылданған жағдайда балалар творчествосының 
дәстүріне лайықты іс жүзінде өзгеріп, өңделеді. Оралымсыз тіркестер, ұғымға ауыр 
шумақтар ұмытылады. Осы тұста бір ескеретін жағдай ─ балалар фольклорының кейбір 
үлгілерінде мазмұнға жеткілікті мән беріле бермейді. Ұйқасы оңай, ойнақы болса, әсіресе, 
түрлі ісәрекеттерге айтылуы сәйкес келсе, ондай өлеңдер көбірек қолдау табады. Осындай 
өзгешелікті біз әсіресе ойын өлеңдерінен анық көреміз. 
Қазақ фольклорының өзіне тән ерекшелігі-балаға айналасындағы бай мұраның 
әсемдігі мен әсерлілігін түсінікті етіп жеткізе отырып, ұлттық еңбектің нәтижесін сезінуге, 
қоршаған дүниеге, салт-дәстүрге, ой-қиялын дамытуға әсер ететіндей негізгі тәрбие құралы 
болуында. Яғни фольклор баланың танымын кеңейтеді, оны өмірді сәулелендіретін 
бейнелердің бай дүниесіне ендіреді, танымдық іс-әрекетін, өмірге деген бейімділігін 
дамытады, ата- баба мұрасын қастерлеуге тәрбиелейді. Саралап келгенде қазақ фольклоры 
жанрларындағы табиғат, қоғам, өнер, өмір жайлы ұғымдар мен түсініктер мазмұны жағынан 
өрістей келе халықтық асыл қазынаға айналып, ұлттық санаға тереңдей енді. Ата-
бабаларымыз күнделікті тұрмысқа қажетті қарапайым нәрседен бастап, күрделі әлемдік 
құбылысқа дейінгілерді шығармашылық пен ертегіге, аңыз әңгімеге, эпостық 
жырларға, мақал-мәтел мен жұмбақтарға және ауыз әдебиеті жанр түрлеріне қосып, өз 
ұрпағын адамгершілікке, азаматтыққа тәрбиелеу мен қатар тылсым дүниенің әсемдік сырын 
бейімдеген. Сонымен, балалар фольклоры – балалар психологиясын, көркемдік талғамын, 
шығармашылық мүмкіндіктерін танытатын халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл мұрасы. 
Ол өзінің бала қабілетіне лайықтылығымен, логикалық жүйелілігімен, тілінің нәрлілігімен, 
ақ пен қараның жігін айқын ажыратқан тәрбиелік маңыздылығымен бағалы.
Қорыта айтқанда, ананың әлдиімен, әженің ертегісімен, отбасында айтылған мақал-
мәтелдер бала бойына дарытады. Әрбір адамның туған анасынан басқа төрт анасы, туған тілі, 
туған жері, туған дәстүрі, туған тарихы болуы керек, өз елінің тілін, дінің, рухани мәдениетін 
білген адам, біртіндеп әлемдік мәдениетті үйренеді. 
ӘДЕБИЕТТЕР 
1 Кәкішов Т. Қазақ әдебиетінің сынының тарихы. Алматы, 1994. - 448 б. 
2 Қаратаев М. Әдебиет және эстетика. Алматы, 1970. - 352 б. 

жүктеу/скачать 1,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: