Халық ақыны, жыраулық өнердің шебері Жамбыл Жабаевтың туғанына 175 жыл толуына орай «Жаһандану дәуіріндегі жамбылтанудың жаңа арналары және оны оқыту мәселелері» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция

56 
мәдениеттердің жақындасу рухындағы мәдени реформаторы, оның ағартуында орасан зор 
рөл атқарған тұлға. 
Абай туған жерін рухани жұтаңдықтан біржола арылтқысы келді, отандастарының 
әлемдік мәдениет жетістіктеріне қосылуын қамтамасыз етуге күш салды. Бұл үшін Абай көп 
еңбек сіңірді. Ақын өзінің шығармашылығына байыпты, қатал болды. Абайдың лирикалық-
философиялық өлеңдері терең мағыналы, көркемдік жағынан кемел, халық поэзиясымен 
сабақтас. Ол қазақ әдебиетіне өлеңнің көптеген жаңа түрлерін енгізді. 
Қазақ халқының ойшылы Абай Құнанбайұлының ең жарқын еңбектері мен 
шығармаларының бірі – «Қара сөздері». Абайдың соңғы жылдарында жазылған «қара 
сөздері» көлемі мен жазылуы әртүрлі 45 сөзден тұрады. Абай өмірінің барлық жылдарында 
халқының кемшілігін түсініп, оны ешбір жолмен шеше алмай қаламын ба деп қорқып, өзінің 
үйреншікті стилімен жазуды жөн санайды.
Тақырыпты талдау барысында талдау. Жүйелі-сипаттамалық, баяндау, жинақтау, 
салыстыру әдістері қолданылды. 
Абай жаңа өмірдің жолын ағартушылықтан, еңбекті өзгертуден, адамның рухани 
бостандығынан көріп, тәрбиеде әдебиетке, ең алдымен поэзияға ерекше орын берді.
Сондықтан да ол ақынның шын мақсаты – жастарды ағарту деп есептейді. Абай өзінің әдеби 
шығармаларында сөзсіз көрнекті тұлға бола отырып, әңгімеде, әңгімеде оқығанын кең 
пейілмен бөлісіп, ойға түйген ақылшы, әңгімеші, көзге ілмейтін тәлімгер, ұстаз қызметін 
атқарады. 
Абай жастарды надандардың, азғындықтардың, арам пиғылдардың зиянды әсерінен 
сақтауға тырысады. Ол балалардың дүниетанымы мен мінез-құлқының қалыптасуында 
отбасының ықпалына үлкен мән берді, ата-анадан олардың өздері тәрбиелі болуын, әйтпесе 
бала өсіре алмайтынын талап етті. 
Ұлы ақыны, ойшыл, ағартушы, демократ Абай туралы көптеген зерттеулер жазды. 
Мысалы: М.Әуезов, Қ.Бейсембиев, Е.Бекмаханов, О.Сегізбаев, Б.Ғабдуллин, С.Зимнов, 
Ә.Марғұлан, С.Мұқанов, М.Сьченко, Н.Смирнов және т.б. Абайдың поэзиясы оның 
педагогикалық көзқарастары ажырамас құнды мұра. 
М.Әуезов Абай шығармаларын тәрбиелік мәні жағынан зерделеу қажеттігін алғаш 
айтқан болатын. Абайдың қара сөздеріндегі ақынның қазаққа деген көзқарасы, қазақ 
халқының ұлттық мінезі мен болмысы, әдет-ғұрпы, салт-саначы, бүгінгі таңда этнолог-
зерттеушілер тарапынан жоғары бағаланады. Абай қазақ халқын, оның халін жақсы білгенін, 
осы қара сөздері мен өлеңдерінде қазақ халқын, оның мақтауға тұрарлық, назар аударуға 
тұрарлық қырларын ашып көрсеткенін білеміз. Қазақ халқының классигі Абайдың қара 
сөздері әлі терең зерттелген жоқ. Халқымызды тануға Абайдың қара сөздері көп көмегін 
тигізеді. Абайдың қара сөздерін оқи отырып, халқымыздың аңғалдығын аңғарамыз, басқа 
саяси мүдделерге бей-жай қарамайтын ауыр дерттен айырыламыз[1,96 ]. Бұл ретте Абайдың 
қара сөздерінің қазақ әдебиеті тарихында теңдесі жоқ екенін байқаймыз.Абайтану 
ғылымының негізін салушы, жазушы, этнограф, халқымыздың тумасы, жазушы-этнограф 
Мұхтар Әуезов «Абай жайын зерттеушілерге» атты мақаласында Абай қарасөздерінің 
зерттелеуіне кеңірек тоқталған. Ғалымдарымыз қазақ халқының мінез ерекшеліктерін қазақ 
халқының сөзінен іздейді. М.Әуезов, Х.Сүйіншалиев, Ғ.Есім сынды ғалымдарымыз қара 
сөздерге қосымша анықтамалар берген. Жалпы, Абай қара сөзінде өз елінің мінезін ашып, 
оны саралап, әрбір іс-әрекетіне баға беріп, осы қара сөздерді, нақыл сөздерді сынап, ақ 
қағазға түсіріп, ұлт болашағын ескеріп отырды. Осы ескертулерді, Абай мұрасынан 
жазылған нақыл сөздерді, насихаттарды кейінгі ұрпақ оқып, халқымыз біраз дертінен 
айырылса, кейбіреулеріь небір дерттен, арқадағы жабысқақ аурудан, жалқаулық пен 
салғырттықтан әлі де арыла алмай келеді. Халқымыздың көптеген атақты ғалымдары 
Абайдың қара сөздерін түсіндіріп, көптеген еңбектер жазды. 
Әуелі аға буын ақсақалы болған Ахмет Байтұрсынұлынан бастаған ағалар М.Дулатов, 
М.Хуезов, Қ.Жұмалиев, Б.Кенжебаев, А.Нұрғатов,

57 
Р Бердібаев, У.Мырзақбаев Абай мұрасын, ғақлияларын жан-жақты зерттеп 
жазды.Абайдың қара сөзінің зерттелуі туралы мәліметтер жазылып та жүр. Ғалым Мекемтас 
Мырзахметов: «Ұзақ жылғы үздіксіз еңбектің нәтижесінде ақын мұрасы туралы жазылған, 
жарияланып зерттелген сан алуан деректердің көздері мыңға жетіп отыр»,-дейді. Сондай-ақ 
шығарма Абайтанудың негізін салушы М.Әуезовтің Абайдың қара сөздері туралы 
тұжырымдарына сүйене отырып, бүгінгі күн тұрғысынан талданады. Абайдың қара сөздерін 
зерттеуге, кейінге қалдыруға тым жас еді. Өйткені түсініксіз сөздерде логикалық, 
философиялық, этнопсихологиялық позициялар жиі қолданылды. Кеңес дәуірінде саналы 
ғұмырын Абайтану ғылымына арнаған халқымыздың дарынды жазушыларының бірі Мұхтар 
Әуезов Абайдың қара сөздері туралы сан алуан пікірлер айтады. Мұхтар Әуезов 
шығармалары Aбайтанушылар шығармашылығындағы басты бағдаршам болып табылады. 
Абайды зерттей отырып, Әуезов оның өмір тарихына, табиғатты қорғау саясатына ерекше 
мән берді. Себебі, Абайдың қара сөздерін зерттеуде тарих философиясы мен хронологиялық 
еңбектер ерекше орын алған. Абай дәуірі – патшаның орыстандыру саясаты жүргізіліп, 
биліктің патшаға көшкен уақыты. Бұл туралы М.Әуезов былай дейді: «Патша үкіметі қазақ 
сахарасын басқару үшін түрлі өзгерістерді пайдаланды. Абай өмір сүре бастағанда 
Қазақстан әкімшілік жағынан ішкі Ресейге бөлінді. Ол алты облысқа (Семей, Жетісу, 
Торғай, Сырдария, Орал, Ақмола облысы) бөлінді . 
Т.Әлімқұлов Абай салған портреттердің барлығы ұлттық екенін алға тарта отырып, 
Абайдың нағыз халық ақыны екенін дәлелдей отырып, «Шын мәнінде ұлттық дәстүрден тыс 
туған кемеңгер болмаса керек» деген тұжырым жасайды. Жазушы творчествосының ең бір 
көзге түсетін тұсы – Абай шығармашылығын талдау. Абайдың өлеңдері мен қара сөздерін 
салыстырады, талдайды [2,125]. Абайдың рухани мұрасын, логикасын, шығармашылығын 
зерттеу еліміздің әр кезеңде өзгеріп отыратын саяси жағдайына байланысты 4 кезеңге 
бөлінеді. Абай дүниеден өткен күннен бастап жиырма жылға жуық уақытқа созылды. Бұл 
данышпанның атын ел танып, данышпанның даналығын, сөзін білуге құлшыныспен 
ұмтылған ең жарқын кезең болды. Ұлы ойшылдың шығармашылық мұрасы туралы бүкіл 
Ресей жұртшылығы емес, Абай дүниеден өткеннен кейін халқымыздың ұлы тұлғаларының 
бірі Әлихан Бөкейханов тарихта тұңғыш рет жан-жақты сөз етті. Демек, Ә.Бөкейханов ұлы 
ойшылдың тұңғыш шежірешісі, зерделі зерттеушісі болды.Сонда қазақ зиялыларының бірі, 
ғұлама ойшыл, журналист Ахмет Байтұрсынов «Қазақ» газетінің үшінші санында «Қазақтың 
бас ақыны» деген көлемді мақала жариялап, Абайдың ұлы көсемдігі, даналығы, шешендігі 
туралы байыпты пікірін білдіреді. Ахмет Байтұрсынов өз сөзінде Абайды толық тану 
керектігін еске салды. 
Халық ақындарының бірі Міржақып Дулатов Абай шығармашылығын жоғары 
бағалады. Расында да, Міржақып Дулатов айтқандай, Абай әлі күнге дейін қазақ ақын-
жазушыларының, қазақ ойшылдарының, философтарының көш басында келеді. Оның 
орнын басатын ақын да, жазушы-ойшыл да жоқ. Бұл Абайдың қара сөздерінің даналық 
жылдамдығынан, өлеңдерінің халық мінезімен ұштасқандығынан болса керек. Абайдың ой-
өрісін шын мәніндегі рухани тұрғыдан зерттеу жалғасуда. Осы орайда «Абайдың 
дүниетанымын білу қазақ философиясын танудың кілті» деген тезисін дәлелдеген философ 
Ғ.Есімовтің бірқатар еңбектерінің маңызы зор. Ғалым Ғарифолла Есім: «Мен Абайды тануда 
басқаша әдісті қолдандым. Оның атауы еуропалық «герменевтика». Бұл ұғым немесе 
ұғымды түсіну тәсілі туралы ғылым». Бүгінде көптеген ақын-жазушыларымыз Абайдың 
даналық сөздерін, даналық сөздерін зерттеп, оның шығармаларына арқа сүйеуде [3,155].
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың қолдауымен еліміз Абай жылын атап өтті. «Абай – 
қазақтың рухы!». 
Ахмет Байтұрсынұлының тапсырмасы бойынша Абай мұрасын қалың жұртшылық 
арасында кеңінен насихаттау жұмыстары қарқынды жүргізілуде. Көп жерде, ірі жоғары оқу 
орындарында, оқу орындарында президент Абай туралы жан-жақты пікір білдірсе, ғалымдар 
арасында Абайдың қара сөздерін талдау, түсіндіру деңгейі жоғары. Абайдың пікірін түсіну 
үшін оқушылар арасында жалпы пікірсайыстар ұйымдастырылады. Міне, Абай мұрасын 

58 
зерделеудің бірнеше жолы, оның бүгінге дейін қалай жүріп жатқаны, бұл жағы көп жоспарда 
бар[4,28 б.]. Құдай қолдап, ғалымдарымыз Абай сөзін, мұрасын зерттеуде жаңа табыстарға 
қол жеткізе береді деп сенеміз. Атақты жазушы, әдебиет тарихын зерттеуші, абайтанушы 
Бейсембай Кенжебаев 1955 жылы Абайдың қара сөздерін тақырыптық, теориялық тұрғыдан 
негіздеуде бірнеше тақырыптық мәселелерге назар аударды. Ғалымның қара сөз жанрлары 
туралы ой-пікірлерінде қисынды ой, дұрыс бағыт, дұрыс тұжырымдар мол. Алайда 
Абайтану ғылымын одан әрі дамытуда, қара сөздерді одан әрі зерттеуде мұның көп бөлігі 
ескерілмеді. Б.Кенжебаев Абайдың қара сөздерін «ғақлия» деп атайтынын, ал Абайдың қара 
сөздерін тек «ғақлия» деп атау қате екенін алға тартады. «Өйткені ғақлия – дін мен мінез 
туралы ғибрат, насихат сияқты. Абайдың қара сөздерінің бәрі де ондай үлгі емес, олардың 
барлығы дінге, мінез-құлыққа қатысты емес. Аз ғана сөзде (1,15,25,28,32,34) дін, мінез, үлгі 
туралы нұсқаулар бар. Бұл сөздерді алғаш Абайдың өзі «ғақлия» деп атағанын естідік. 
Ғалым Абай қара сөздерін трактат дегенге де қосылмайды. 
Абайтанушы Ханғали Сүйіншалиевтің Абайдың қара сөздері туралы еңбегі өте 
құнды. Абай қара сөздерін жан-жақты талдап, жан-жақты түсіндірді. 1958 жылы Ғалым 
Ханғали Сүйіншалиевтің «Абайдың қара сөздері» монографиясы жарық көрді. 1997 жылы 
шыққан «Қазақ әдебиетінің тарихы» оқулығында ғалым Абайдың қазақ әдебиеттану 
ғылымы, Абайтану саласындағы зерттеулерін қайта өңдегені белгілі болды.
Х.Сүйіншалиевтің ғылымда әлі жанры мен түрлері анықталмаған қара сөздер туралы тың 
ойлары бар: Осы орайда Абай бұл шығарманы оқып, сырттай да, стильдік жағынан да үлгі 
алғанын айтуға болады. Жанрлық ізденіс барысында ол Шығыстың шағын үлгілерін ғылыми 
трактат, таштих, Жәмидің қара сөздері мен ақыл-ойы ретінде еске алғаны сөзсіз»[5,99]. 
Ғалым А.Жақсылықовтың Абай туралы пікірі Абай туралы сөз қозғайтын кез келген 
зерттеуді жалпылау ғана емес. Жүзеге асыру жолдарындағы Абай ақынның шын зерделеуі, 
зерттеу логикасы. Абайды іштей түсіну. Ғылыми негізделген сөз. Абайды танудың 
кемелденген кезеңінің мәнді сөздері. Абайдың қара сөздері – ойшылдың өлеңінен 
жалғасатын дүниетанымы. Түсіну, Абай айтқандай, біреудің ой-өрісін меңгеру деген сөз. 
«Әдебиеттанытқыштың» «Кіріспе» бөліміндегі Ахмет Байтұрсынұлының теориялық 
дәлелдері, әрине, Абайдың қара сөздерінде өте өзекті. Бұл жерде ғалымның өз сөзінде 
Абайдың қара сөзіне негізделгенін көреміз. А.Байтұрсынұлының бұл пікірлеріне назар 
аударсаңыз, Абайдың қара сөздерінің теориялық негізін растайтын тұжырымдар бар екені 
даусыз. «Бір нәрсе туралы дұрыс айту үшін ол туралы ойлану керек. Адам танымының 
шектеулілігіне қатысты, ғылымға, әлеумет жайын қозғаған көсемдік ұғымдарға, басқаға 
тапқан білімді үйретуге жұмсағанда үгіт-қара сөздеріндегі ұғымы, басқаның ісін таразылап, 
ұнамды, ұнамсызын тексергенде сын ұғымы жүйесі пайда болады дейді. 
Қара сөздердің, ең әуелі, баса қозғаған мәселесі А. Жақсылықовтың Мұхаммед 
пайғамбардың хадистеріне ұқсайды деп атап көрсеткеніндей, Алланы тану – теологиялық 
таным. 
Ұлы ақын Абай Құнанбаевтың қара сөздерінде өмір философиясы, қазақ әдебиетінде 
ежелден келе жатқан сарын – не жақсы, не жаманның жайы түйінделген. Халық ұстанған 
өмір сүру қағидасы, Абайдың өмір қағидасы құрғақ ақыл – жалаң дидактика емес [6,97]. 
Адамның дүние жаратылыстың еріктен тыс заңдылықтарымен үйлесім тауып 
ғұмыр кешудің қисындары. Тарихшы-ғалым, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Қойшығар 
Салғараұлының Абайдың «Қазақтың шығу тегі туралы бірер сөз» деген бір қарасөзіне ғана 
ғылыми еңбек жазып, диссертация қорғауы үлкен еңбектің басы. Ұлы ақынның тарихи 
танымының қалыптасуына, ой-өрісін кеңейтіп, тереңдете түсуіне негіз болған, бұрын белгілі 
болған және өзі айтқан әдеби дерек көздерінен Абай өмір сүрген кезеңге ой жүгіртіп, 
тұжырымдар жасайды. Бұл Абайдың өз заманы үшін өте бай кітапханасы болғанын 
көрсетеді. Қойшығара Салғараұлы өз тақырыбына негіз еткен ақынның өмірінің соңында 
жазылған, рет санымен “Қырық алтыншы сөз” деп есептеліп жүрген, “Біраз сөз қазақтың түбі 
қайдан шыққаны туралы” деп аталатын осы мақаласының жазылуы төңірегінде былай дейді:
«Себепсіз салдарлар болмайды. Бұл ретте «Ақын неге тарихи тақырыпта қазақтан 

59 
шыққанын іздеп, осы мәселеге қатысты өз ойын білдірді деген сұрақ туындайды. Бұл 
сұрақтың жауабы, меніңше, Абайтану ғылымына елеулі үлес қосқан ең белсенді ғалым 
Мырзахметовтың өз зерттеулерінде нақты жауабы бар сияқты. Мұның себебі, ғалымның 
айтуынша, Абайдың осы тарихи тақырыптағы мақаласына дейін «Түркістан уәлаяты» және 
«Дала уәлаяты» газеттерінде қазақтың шығу тегі туралы бірнеше мақалалар жарияланған 
[7,25].Зерттеуші Абайдың қазақ көркем әдебиетін жасау мен дамытуда шешуші рөл 
атқарғанын алға тартып қана қоймай, оның шығармашылығының эстетикалық жаңалығының 
мазмұнын ашуға тырысады.
Ғалым З.Ахметовтың сөзімен айтқанда: «Ақынның поэзиядағы өз тұлға-бейнесі 
арқылы біз оның өзі өмір сүрген заманды қалай танитынын, халықтың мүддесін, арман-
тілегін қалай түсінетінін көреміз» [8, 29]. Абайтануды танудың бір арнасы саналатын 
шәкәрімтану саласында жан-жақты зерттеулер жүргізіп, құнды монографиялық еңбектер 
жариялаған түрлі ғылым өкілдерінің еңбектері осы салаға қосылған құнды үлес деп санауға 
болады [9,103].Абай сөзінің құдіреті ең алдымен оның отандық әдебиеттегі 
жаңашылдығынан көрінді [10,91].
19 ғасырдың екінші жартысында-ақ Абай ауылы қазақ халқының бай өнері мен 
поэзиясының орталығына, ұлттық мәдениетті дамыту мен насихаттаудың рухани мектебіне 
айналды. Абайдың творчестволық нұсқауларын игеріп, жырларының тамырын сезінген 
шәкірттері арқылы Абайдың қазақ поэзиясындағы қолданыс аясы кеңейіп, тұтас дәстүрлі 
әдеби мектепке айналды. «Бұл дәстүр қазақ әдебиетінің даму тарихында заңды жалғасын 
тауып, күннен-күнге байып келеді»,- дейді [11,25] көрнекті Абайтанушы М.Мырзахметов. 
Осы кезде Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Абай және 
ХХІ ғасырдағы Қазақстан» атты мақаласында әдемі өрілген «Абайды қалай дәріптесек те 
жарасады. Оның ғибратты ғұмыры мен шынайы шығармашылығы – қазақ халқына ғана емес, 
жаһан жұртына да үлгі-өнеге» [12,22] деген жолдарының астарында аса үлкен бір мағына 
жатқанын атап айтуға болады. Әлемдік өркениет қазынасының бірі ретінде ұлы ақынның 
шығармашылық мұрасын ашып көрсету арқылы ұлы ойшылдың есімін «Адамзаттың Абайы» 
дәрежесіне көтеру идеясы осында айқын аңғарылады. Бұл – кезінде ұлы Мұхтар Әуезов 
негізін қалаған Абайтану ғылымының алдында заман талабына сай үлкен міндеттер тұр 
деген сөз. 
Ұлттық өнердің стильдік ізі айқын Абай сияқты ұлы тұлғалар қазақ әдеби тілінің 
дамуын, халықтың психологиясын, ой-өрісі мен тәжірибесін көрсетеді. Бір стильді 
басшылыққа алсақ, «жақсы жазасың» деп жай ғана айта алмайтынымызды да есте сақтайды, 
бұл стиль ерекшелігі. Классикалық қазақ әдебиетінде Абайдың стилі бар, бұл жағдайда ол 
қазақ әдебиетінде бастаудың басы болып қала бермек. Абай шығармашылығы қазақ әдебиеті 
дамуының ұзақ кезеңінің аяқталуын, жаңа кезеңнің қалыптасуын білдіреді, сондықтан ол 
Абай шығармашылығында классикалық стиль концепциясын пайдалануды орынды деп 
есептейді. Абай - қазақы құдірет . Құдіретпен тілдесу адамдарға ойын емес. Абаймен тілдесу 
– құдірет күшпен тілдесумен пара-пар. Ұлы ақын қара сөздері тіпті жан дүниеңнің асыл 
құндылығы іспеттес.
ӘДЕБИЕТТЕР 
1. Әуезов М. Абай Құнанбаев. – Алматы, 1967. – 391 б. 
2. Әлімқұлов Т. Жұмбақ жан, Алматы, 1993, 221 б. 
3. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. Алматы, 1987. – 295 б. 
4. Есім Ғ. Хакім Абай. – Алматы, 1995. – 183 б. 
5. Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы, 1997. – 928 б. 
6. Жақсылыков А. Образы, мотивы и идеи с религиозной содержательностью в 
произведениях казахской литературы. – Алматы, 2000. – С. 254. 
7. Байтұрсынұлы А. Ақ жол. – Алматы, 1991. – 464 б. 

60 
8.Ахметов З. Кемел ақын, кемеңгер ойшыл//Абай Құнанбайұлы. Шығармаларының екі 
томдық толық жинағы,-Алматы; Жазушы.-Т.1: Өлеңдер мен аудармалар. -1995. - Б.8-29.
9. Сыдықов Е. Шәкәрім және Алашорда: Ғылыми жинақ. – Алматы: Раритет, 2008. -
184 б.
10. Ысмағұлов Ж. Абай. Даналық дәрістері//Абайтану. Таңдамалы еңбектер. ХХҮІ 
том.-Алматы: Қазақ университеті, 2017. – 318 б.
11. Мырзахметов М. Абай және Шығыс//Абайтану. Таңдамалы еңбектер. ХХХ том.-
Алматы: Қазақ университеті, 2017. – 294 б.
12. Қ.Тоқаев. Абай және ХХІ ғасырдағы Қазақстан.//Егемен Қазақстан газеті, №5, 9 
қаңтар 2020 ж.

жүктеу/скачать 1,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: